Жана тарийх1 Times doc

 

19 

3-Tema: Germaniya XVII-XIX a`sirlerde 

1. Germaniya XVII-XVIII a`sirlerde 

2. Brandenburg-Prussiya ma`mleketi 

3. Germaniyanin` birlesiwi, nemets ag`artiushilari 

4. Germaniya XIX a`sirde 

 

XVIII  a`sirdin`  ortalarinda  German  ma`mleketinin`  tariyxiy  rawajlaniwi  sol 

da`wirdegi  Angliya  tariyxinan  o`zgeshe  edi.  1648-jili  24-oktyabrde  imperator  ha`m 

imperiyadag`i  deputatlar  qatlami  ortasinda  paraxatshiliq  kelisimi,  ekinshi  ta`repten 

Frantsiya  ha`m  Shvetsiya ortasindag`i kelisim  30 jilliq  uristin` tamamlaniwina  tuwri 

keldi.  Germanlardin`  Rim  imperiyasi  Vestfal`  kelisimi  na`tiyjesinde  o`zinin`  o`mir 

su`riwin  150  jilg`a  uzaytirdi.  Shveytsariya  ha`m  Niderlandiya  imperiyadan  shiqti 

ha`m suveren  ma`mleketlerge aylandi.  Kurfyurt kollegiyasi 1-kuriyani  payda etti.  2-

kuriya  knyazlar  birlespesi  ken`esinen  ibarat.  Olar  100  dawisqa  iye  edi.  al  3-kuriya 

qala  ken`esi,  onin`  quraminda  imperiya  aqirlarinda  51  imperiya  qalasinan  wa`killer 

qatnasqan. 

Germaniya ekonomikasinda bir qansha da`rejede alg`a ilgerlewler boldi. Otiz jilliq 

uris  na`tiyjesinde  ko`plegen  regionlar  solardin`  qatarinda  Pomeraniya,  Tyuringiya, 

Pfal`ts ha`m tag`i basqa shig`inlarg`a ushiradi. 

Olardin`  xalqi  3/2  qisqardi.  Shlezvig-Gomshteyn  yamasa  Zal`tsburg  shig`ing`a 

ushiramadi. Al Gamburgtin` xalqi u`sh esege o`sti. Uris aqibetinde awil xojalig`i awir 

jag`dayda  qaldi.  German  ma`mleketleri  ushin  u`lken  xarakterli  o`zgerisler  agrarliq 

qatnasiqlarda  ko`rindi.  XVII-XVIII  a`sirlerde  Brandenburg,  Meklenburg,  Prussiyada 

iri dvoryanliq xojaliq ruwajlandi. 

1705-1706-jillari  u`lken krest`yanliq ko`terilis  na`tiyjesinde Bavariya basip alindi. 

Ko`terilisshiler  onin`  paytaxti  etip  Myunxendi  iyelewge  umtilg`an  edi.  Krest`yanliq 

qozg`alan`lar  1765-jili  joqari  ha`m  to`mengi  Sileziyanin`  tu`rli  rayonlarinda 

ko`terildi. 

XVIII  a`sirdin`  ekinshi  yariminda  nemets  krest`yanlari  Atlantika  okeani  arqali 

Amerika koloniyalarina ha`m Rossiyag`a qonislasti. 

Imperiyada  burinnan  qalalar  bar  edi.  Imperiya  qalalarinin`  sani  biraz  qisqardi. 

Olardin` 3/2 knyazliklerge aylandi. Qala rezidentsiyalari  payda boldi. Venada  1620-

jili  30  min`  adam  jasag`an  bolsa,  1750-jilg`a  kelip  175  min`g`a  jetti,  al  Berlinde 

1661-jili  6,5  adam,  1777-jili  140  min`  adam  jasadi.  Bunday  qala  rezidentsiyalar 

qatarina Drezden, Myunxen, Shtutgart, Gannover kirdi. 

Germaniyada  XVIII  a`sirdin`  ekinshi  yariminda  ha`m  XVII  a`sirdin`  dawaminda 

xaliq  ha`reketleri  u`zliksiz  tu`rde  dawam  etip  turdi,  bul  ha`reketlerdin`  tiykarinan 

ko`pshiligi feodal ta`rtiplerge qarsi qaratilg`an. 

Nemis 

xalqi  basinan  keshirgen  awir  sharayat 

nemis 

ma`deniyatinin` 

rawajlaniwinda  sa`wlelenbewi  ha`m  de  onin`  ko`zge  ko`ringen  oyshillari  xizmetine 

ta`sir etpewi mu`mkin emes edi. 

XVII a`sirdin` ekinshi yariminda aldin`g`i qatar alimlar nemis a`debiy tilin jaratiw 

ushin gu`resti. 

---

 

20 

1652-jili Shfeynfurtte Evropadag`i da`slepki akademiyalardan biri bolg`an ta`biyat 

pa`nleri  akademiyasi  ashildi.  bul  akademiya  1678-jili  pu`tkil  Germaniyada 

G`Leopol`danaG` degen atama berildi. 

Aldin`g`i  qatar  ilimpazlar  nemis  tilin  pa`n  sipatina  aylandiriwg`a  umtildi.  Yurist 

Xristian  Tomazius  1687-jili  universitet  lektsiyalarin  latin  tilinde  emes,  al  nemis 

tilinde  oqiy  basladi.  1688-jilda  sho`lkemlestirgen  ilimiy  jurnali  ha`m  maqalalarin 

nemis  tilinde baspadan shig`ardi. 1694-jili bolsa Galle qalasinda  universitet ashiwda 

u`lken  rol`  oynadi.  Bulardin`  ha`mmesi  XVII  a`sir  aqirlarinan  baslap  quralip 

baslag`an nemis ag`artiwshiliq ideologiyasinin` ko`rinisi edi. 

Nemis  ag`artiwshilig`inin`  da`slepki  wa`killerinen  biri  filosof-idealist  Vil`gel`m 

Leybnits  (1646-1716)  edi.  Ratsionalist  ha`m  rawajlaniw  ta`repdari  bolg`an  Leybnits 

jalg`iz Germaniya du`ziw ideyasin su`rdi. 

Leybnitstin`  isin  dawam  ettiriwshi  Xristian  Vol`f  (1679-1754)  edi.  Ol  matematik, 

ta`biyattaniwshi  ha`m  filosof  boldi.  Ag`artiwshiliq  ideyalarin  jayiw  ushin  ko`p 

jumislar qildi ha`m Rossiyadag`i Pa`nler Akademiyasin payda etiwde qatnasti. 

Germaniyada Leybnits ha`m Vol`f idealizmi menen bir waqitta materialistlik ag`im 

da  rawajlanip  bardi,  bul  ag`imnin`  wa`killeri  radikal  plebeylerden  shiqqan 

ag`artiwshilar  (Matias  Knutzen,  Gotfrid  Arnol`d,  Iogann  Konrad  h.t.b.)  bolip  olar 

lyuteranlar shirkewine qarsi shiqti, ha`tte ateistlik ko`z-qaraslarin bayan etti. 

Nemis  Ag`artiwshilig`inin` en` ko`rnekli  filosofi Immanuil  Kant (1724-1804) edi. 

Kant  filosofiyasinin`  tiykarg`i  qa`siyeti-materializm  menen  idealizm  ortasinda 

ortasha joldi tabiwg`a umtiliwdan ibarat. 

Kant  ideyalari  tek  Germaniyada  g`ana  emes,  ba`lki  Evropadag`i  basqa 

ma`mleketlerdin` de ideologiyaliq turmisina da u`lken ta`sir ko`rsetti. 

Ag`artiwshiliq  ideologiyasi  a`debiyatinin`  klassik  da`wiri  ushin  tiykarg`i  orin 

boldi,  nemis  a`debiyatinin`  klassik  da`wiri  bolsa  Gotxol`d  Efraim  Lessing  (1729-

1781)  a`debiy  xizmeti  menen  baslandi.  Qala  plebeyleri  arasinan  shiqqan  Lessing 

a`debiyati realistlik jollardan rawajlaniwdi jaqlap shiqti. 

En`  ulli  nemis  jaziwshilari  Iogann  Vol`fgang  Gete  (1749-1832)  ha`m  Iogann 

Fredrix  Shiller  (1759-1805)  o`zlerinin`  da`slepki  shig`armalarinda  xaliqtin`  gu`resin 

ha`m demokratiyaliq respublikani payda etiwge shaqirdi. 

Ag`artiwshiliq  ideyalari  nemis  ko`rgizbe-iskusstvosi,  arxitekturasi  ha`m  a`sirese 

muzikasinda  o`z  ko`rinisin  tapti.  En`  ulli  nemis  kompozitorlari  bolg`an  Iogann 

Fridrix  Gendel`  ha`m  Iogann  Sebast`yan  Baxtin`  do`retpeleri  feodal  ha`m  shirkew 

tematikasi  menen  ko`birek  baylanista,  jan`a  muzika    janrinan  derek  berer  edi. 

ag`artiwshiliq  ideyalarin  muzikada  ko`rsetiwshi  adam  Kristof  Villibal`d  Glyuk  edi. 

bul  ideyalar  Avstriyada  jasag`an  Vol`fgan  Amadey  Motsart  ha`m  Yozer  Gaydn 

do`retpesinde  de  o`z  ko`rinisin  tapti.  XVIII  a`sirdin`  aqirlarinda  xizmetin  baslag`an 

en` ko`rnekli nemis kompozitori Lyudvig Van Beytxoven do`retiwshiliginin` ideyaliq 

tiykarlari payda boldi. 

Byurgerlardiq tariyxiy sheklengenine qaramay nemis Ag`artiwshilig`i ulli frantsuz 

burjua  revolyutsiyasi  jetilisip  atirg`an  da`wirde  pu`tkil  insaniyat  aldindag`i  qatar 

ma`deniyatti rawajlaniwina u`lken u`les qosti. 

Brandenburg-Pruss ma`mleketi. 

---