Жана тарийх1 Times doc

 

41 

Gaiti  atawinin`  tiykarg`i  jergilikli  xaliqlari  indeetsler  alg`ashqi  obshinaliq 

du`zimde  jasadi,  olar  kolonizatorlarg`a  qatti  qarsiliq  ko`rsetti.  Olardin`  bir  bo`limi 

kolonizatorlar  ta`repinen  qirildi,  al  ko`pshiligi  Evropadan  alip  kelingen  kesellikler 

menen  awirip  (a`sirese  sheshek  ha`m  tif  awiriwinan)  o`ldi,  sonday-aq  qant    qamisi 

plantatsiyalarindag`i  ha`m  altin  menen  gu`mis  shig`aratug`in  rudniklerdegi  ku`ta` 

awir  miynetlerdin`  na`tiyjesinde  qirildi.  Plantatorlar  indeetslerdin`  ornina  Afrikadan 

qullar-negrlerdi  alip  keldi.  Baqlawshilar  qullardi  ayamastan  uratug`in  edi.  usinday 

awirmanliqlardan qullar 5-6 jilg`a jetpey o`lip, olar basqa qullar menen almastirildi. 

XVIII a`sirdin` aqirinda frantsuz Gaitinde yarim million derlik qullar-negrler ha`m 

qara  tori  deneli  mulatlar  (aq  deneliler  ha`m  negrlerdin`  a`wladlari)  bar  edi.  Olar 

o`zlerinin`  awir  miynetleri  menen  4-5  min`  plantatorlar  sem`yalarin  bayitti.  Sonin` 

menen  birge  Gaiti  atawinda  mayda  aq  deneli  fermerlerde,  o`nermentlerde, 

rabochiylarda  boldi.  bul  aq  deneli  adamlardi  bay  plantatorlardan  u`lken  aq 

denelilerden  ayiriw  ushin  G`kishkene  aq  deneliG`  adamlar  dep  atadi.  Frantsiyanin` 

koloniyaliq ha`kimleri menen ruxaniylar qul iyelerinin` eziwin qolladi. 

Qullar bir neshe ma`rtebe ko`terilis shig`ardi. 1791-jili baslang`an u`lken ko`terilis 

qullardin`  pu`tkil  jer  ju`zlik  tariyxtag`i  birinshi  jen`impaz  revolyutsiyasi  bolip,  ol 

vlastti  basip  aldi  ha`m  o`z  ma`mleketin  du`zdi.  Revolyutsiyanin`  jen`iske  erisiwine 

negrlerdin`  aq  deneli  gedeyler-fermerler  ha`m  o`nermentler  menen  awqamlasiwi 

mu`mkinshilik  berdi.  Ko`teriliske  qatnasqan  negrlerdin`  ishinen  talantli  basshilar 

jetisip shiqti. Sonin` menen qatar Gaiti xalqinin` azatliq gu`resinin` ku`sheyiwine 13 

Amerika koloniyasinin` ko`terilisi  ha`m  AQSh tin`  Angliyadan bo`liniwi, sonday-aq 

Frantsiyada  baslang`an  revolyutsiya  ha`m  bunnan  bilayina  Napoleon  Banopart 

hu`kimetinin` qolin baylag`an Evropadag`i urislar sebep boldi. 

Revolyutsiya  bilay  baslandi.  1791-jili  gu`zde  ko`terilis  jasag`an  qullar 

plantatsiyalardi  o`rtey  basladi.  Birden  10  min`nan  aslam  negrler  ko`terilis  jasadi. 

Tawdag`i  adam  jasay  almaytug`in  rayonlarg`a  jasiring`an  qashqin  qullar  tawdan 

to`menge tu`sti. Ko`teriliske aq deneli gedeyler de qosildi. Ko`teriliske burin o`zi de 

qul  bolg`an  quldin`  balasi  Tussen-Luvertyur  basshiliq  etti.  Tussen  o`zinin`  batirlig`i 

ha`m  basshiliq  etiwge  uqiplilig`i  menen  ko`zge  tu`sti.  Ol  da`slep  korpustin` 

komandiri,  al  son`inan  pu`tkil  ko`teriliske  basshiliq  etti.  G`Bizin`  su`renimiz-dedi 

Tussen, jen`iw yamasa o`liw. O`lim yamasa azatliqG`. 

Tussen-Luvertyur  qullardi  azat  etiw  ha`m  olarg`a  qul  iyeleri-plantatorlardan 

konfiskatsiyalang`an  jerler  beretug`inin  dag`azaladi.  Usidan  keyin  g`ana  1794-jili 

Frantsiyadag`i  yakobinshiler  Konventi  frantsuz  koloniyalarindag`i  qullardi  azat  etiw 

haqqindag`i  qarar  qabil  etti.  1801-jili  Napoleon  Banopart  Gaitidi  ja`ne  frantsuz 

koloniyasina aylandiriw ushin, al negrlerdi tag`i qaytadan qul etiw ushin Gaitig`a 20 

min`  adamnan  ibarat  bolg`an  a`sker  jiberdi,  Gaitig`a  kelgen  frantsuz  generali 

Tussendi  so`ylesiw  ushin  degen  siltaw  menen  shaqirdi.  Tussen  kelgennen  keyin  oni 

general qiyanatshiliq penen tutip aldi  ha`m oni kisenlep  Frantsiyag`a jiberdi. Qolg`a 

tu`sken  Tussen  ko`p  uzamay  tyur`mada  o`ledi.  Biraq  frantsuz  a`skerleri  Gaiti 

xaliqlarinan  jen`ildi,  ko`terilis  jasag`an  negrler  G`kishkentay  aqlar  menenG`  sol 

waqitqa  shekem  heshbir  jen`iliwdi  bilmegen  Napoleon  a`skerlerin  jen`di.  1804-jili 

ko`terilisshiler Gaitidin` g`a`rezsizligin ja`riyaladi ha`m bul atawda onnan keyin Gaiti 

respublikasi  payda  boldi.  1844-jili  bul  atawdin`  shig`is  bo`liminde  Dominikan 

---

 

42 

respublikasi  du`zildi.  XX  a`sirde  bul  respublikalardi  Amerika  kapitalistlerinin` 

g`a`rezsizliginde tutiw  maqsetinde  AQShtin` a`skeriy korabllerdi  ha`m ten`iz piyada 

a`skerleri bir neshe sapar bul atawlarg`a basip kirdi. 

Revolyutsiya  aldindag`i  Ispaniya  koloniyalari.  Eger  Gaitidag`i  ha`m  Vest-

Indiyanin` 

basqa 

atawlarindag`i 

buring`i 

turaqli 

indeetsler 

xaliqlari 

kolonizatorlardin`,  basip  kirgen  waqtinda  toliq  derlik  nabit  bolg`an  bolsa,  al  bir 

qansha  ma`deniyati  rawajlang`an,  ma`selen  a`yyemgi  Meksikadag`i  atstekler  ha`m 

mayya, sonday-aq Tu`slik Amerikadag`i inkler siyaqli indeetsler xaliqlari ispan basip 

aliwlarina qarsi qatti qarsiliq ko`rsetti. Indeetsler talang`an, qulliqqa tu`sirilgen ha`m 

olardan millionlag`an adamlar nabit bolg`an bolsa da olar qa`wim ha`m xaliq retinde 

saqlanip  qaldi.  Ha`zirgi  ku`nge  shekem  Latin  Amerikasi  xalqinin`  a`dewir  bo`limi 

indeetsler ha`m aq denelerdin` (metisler) a`wladlari, sonday-aq mulatlardan ibarat. 

Amerikadag`i  ispan  koloniyalarinin`  isin  korol`  atinan  Madridte  turg`an  sovet 

basqardi:  bul  sovet  koloniyalardin`  chinovniklerin  tayarladi.  Korol`  ta`repinen 

jiberilgen  chinovnikler,  generallar  ha`m  ofitserler  koloniyalarda  jaylasti  ha`m  olar 

og`ada ko`p bayliq jiynadi. Olar u`stemlik etiwshi qatlami pomeshikler, sawdagerler, 

monarxlar  ha`m  poplardan  ibarat  bolg`an  Ispaniyadan  a`dewir  buriniraq  shiqqan 

a`wlad-kreollarg`a jerkenish penen qaradi. Kreollardin` qatarina sonday-aq diyxanlar 

da  ha`m  o`nermentler  de  kirdi.  Ispanlilar  kreollardi  koloniyalardag`i  joqarg`i 

ma`mleketlik  xizmet  orninan  jibermedi,  olar  menen  takabbirlik  qatnas  jasadi. 

Kreollar-pomeshikler  ha`m  sawdagerler  koloniyalardag`i  ispan  aqsu`yeklerinin` 

u`stemligine  narazi  edi,  biraq  sonin`  menen  bir  qatarda  olar  ekspluatatsiyalawshi 

xaliq  massalarinan-diyxanlardan,  mayda  mal  o`siriwshiler  menen  ka`mbag`allardan, 

indeetslerden,  negr  qullardan  qorqatug`in  edi.  Kolonizatorlar  indeetslerge  awir 

saliqlar  saldi.  Ispan  ruwxaniylari  indeets  xramlarin  o`rtedi,  qol  jazbalardi  joq  etti 

ha`m  indeetslerdi  xristian  shirkewlerin  quriwg`a  ma`jbu`r  etti.  Ma`selen,  ispan 

kolonizatorlari  o`zlerinin`  Meksikadag`i  300  jilliq  u`stemlik  etiw  da`wirinde 

Meksikada  indeetslerdin`  qoli  menen  11  min`  shirkew  ha`m  tek  30  g`ana  mektep 

salg`an.  Pu`tkil  Latin  Amerikasindag`i  bayliqtin`  yarimi  shirkewge  qaradi.  Shirkew 

iyeleri  jaqsi  jerlerdi  tartip  aldi,  qizg`in  sawda  isledi,  su`txorliq  penen  shug`illandi. 

Pu`tkil  Paragavaydag`i  gu`lla`n  vlast`  katolik  monarxlarina,  a`skeriy  tu`rde 

sho`lkemlesken  ordeninin`  ag`zalarina  tiyisli  boldi.  Paragavayda  kolonizatordin` 

u`stemlik  etiwinin`  birinshi  a`sirinin`  o`zinde-aq  indeetslerdin`  yarimi  qirilip  pitti. 

Katolik monarxlari: G`Indeetslerdin` tamag`ina nan qanday kerek bolsa, olarg`a qashi 

da  sonday  kerekG`  degen.  Sonliqtan  indeetslerde  mina  naqildin`  boliwi  tan`qalarliq 

na`rse  emes:  G`O`gizdin`  shaqinan,  eshektin`  tuyag`inan,  al  ruwxaniylardin` 

qilwasinan saqlan`G`. 

XIX  a`sirdin`  basinda  koloniyalardin`  ekonomikaliq  awhali.  Ispanlilar  Latin 

Amerikasinan  sirtqa  altin,  qant,  paxta  shig`ardi,  al  og`an  basqa  jaqtan  qullar  ha`m 

sanaat  wa`jlerin  alip  keldi.  Sonin`  arasinda  koloniyalarda  sanaat  ha`m  sawda 

rawajlandi.  XVIII  a`sirde  Ispaniyanin`  Amerikadag`i  koloniyalari  sirtqa  ko`plegen 

teri ha`m duzlang`an go`sh shig`arip otirdi, ayaq kiyim, a`ynek, qural-jaraq, oq-da`ri 

islep shig`ardi, korabl` isledi, manufakturalarda kelip jipler tayarladi. 

Koloniyalar  ekonomikaliq  jaqtan  qanshelli  rawajlang`an  sayin,  koloniyalarda 

o`zlerin talawshi Ispaniyadan bo`liniw ushin bolg`an qozg`alis ku`sheydi, biraq ispan 

---