Jizzax davlat pedagogika instituti tarix fakulteti


II. BOB USTRUSHONA XALQLARI MADANIYATI



Yüklə 458 Kb.
səhifə8/17
tarix31.12.2021
ölçüsü458 Kb.
#81421
1   ...   4   5   6   7   8   9   10   11   ...   17
Ахмедов Салим (1)

II. BOB USTRUSHONA XALQLARI MADANIYATI

II.1. Ustrushona xalqlari amaliy san’ati – hunarmandchiligi

Ustrushona hududida maqsadli tarzda olib borilgan arxeologik izlanishlar natijasida, ajdodlarimiz hayot tarzi, ularning dafn etish bilan bog‘liq urf odatlariga oid ko‘plab ashyoviy manbalar qo‘lga kiritilgan. Ularda o‘rganilgan kulollik idishlari, qurol-yarog‘, zeb-ziynat va boshqa ro‘zg‘or buyumlari aholining hunarmandchilik mahsulotlari ishlab chiqarish borasida yuksak madaniyat sohiblari bo‘lganligidan guvohlik beradi.

Ustrushona yodgorliklarida o‘rganilgan kulolchilik buyumlarining asosiy qismini o‘troq aholi va ko‘chmanchilar dashtlarida uchraydigan, qo‘lda yasalgan sopol idishlar tashkil etadi. Sopol idishlar kulolchilik charxida, toza mayin tuproq loyidan yasalgan va sirtiga sarg‘ish-qizil angob berilgan. Qolganlari tarkibida ko‘plab aralashmalar mavjud bo‘lib, bo‘z tuproq loyidan qo‘lda yasalgan. Deyarli barcha sopol idishlar sirti jigarrang, oq, oq sarg‘ish, sariq va qizil rangdagi suyuq angob bilan bo‘yalgan62.

Sopol idishlar orasida xurmachalar ko‘pchilikni tashkil etib, ular ancha pishiq va silliq yasalgan. Barcha sopol idishlarni, jumladan, xurmachalarni pishirish sifatli tarzda amalga oshirilgan. Xurmachalarning ko‘pchiligi girdig‘um-past bo‘yli, tagdoni tekis va keng, og‘iz qismi bilan idishlar balandligi ancha yirik bo‘lib, diametri 1:1 ni tashkil etadi.

Ularga chizma naqshlar berish uchun to‘lqinsimon va to‘g‘ri chiziqlardan foydalanilgan. Ayrim xurmachalarga esa umuman bezak berilmagan. CHiziqli bezaklar esa, o‘tkir uchli asbob yordamida idishning hali qotib ulgurmagan sirtiga chizilgan. Masalan, Jizzax shahridagi Pardaqultepa, Qaliyatepa, Rasulboyqultepa, Yoqubbobotepa va G‘ulbo, SHirinsoy mozorqo‘rg‘onlaridan topilgan xurmachaning sirtiga maxsus ishlov berilib silliqlangan va oqish angob bilan bo‘yalgan. Tana qismidan to‘rtta o‘yib ishlangan gorizontal chiziq o‘tkazilgan. Ulardan biri to‘lqinsimon bo‘lib chiziqlarning pastidan tortilgan. Ulardan ba’zilarining sirti sarg‘ish angob bilan qoplangan, tagdoni tekis, disksimon ko‘rinishda, elkasidan ikkita chuqurchali chiziq o‘tkazilgan. Ko‘plari sariq oxra bilan bo‘yalgan, gardish qismi og‘zi siniq holdagi sopol xurmachaning yelkasi va tana qismiga to‘lqinsimon chiziqchalar tortilgan va bu chiziqlar orasidan to‘g‘ri gorizontal chiziqlar o‘tkazilib, bezaklar mukammallashtirilgan.

Uning tag va ust qismlari proporsionalligi, zoomorf tutqichli ekanligi kabilarga asoslanib, ko‘chmanchilarning o‘z ustalari tomonidan yasalganligini ta’kidlash mumkin. Ehtimol, ushbu ko‘za endi o‘troqlasha boshlagan ko‘chmanchilarning o‘z ustalari yoki ularning buyurtmasi asosida, o‘troq aholi hunarmandlari tomonidan yasalgan. Ushbu sopol idishlar Qovunchi madaniyati dastlabki bosqichlariga oid bo‘lib, bu kulolchilik idishlariga akademik A.A. Asqarov shunday ta’rif berganlar, ”... yupqa devorli, hajmi kichikroq, asosan kulolsozlikning sekin aylanuvchi charxda ishlangan.Bu davr keramikasida – xum va xumchalar hamda xurmachalar sirtida to‘q jigarrang oqizma rang taramlarini paydo bo‘lishi bilan xarakterlanadi. Xumcha va xurmachalarning aksariyati qo‘shquloqli, krujkalar dastasi hayvon figurasi ko‘rinishida ishlangan. Ko‘za va xurmachalar orasida qator nov shaklli chizgilar bilan bezatilgan Jetiasar madaniyatiga xos idishlar, xayvon dastali, jo‘mrakli ko‘zalar uchraydi”

Ustrushona hududida joylashgan yodgorliklarda maqsadli tarzda olib borilgan arxeologik izlanishlar natijasida, ko‘chmanchilar hayot tarzi, ularning dafn etish bilan bog‘liq urf odatlariga oid ko‘plab ashyoviy manbalar qo‘lga kiritildi. Yodgorliklarda o‘rganilgan kulollik idishlari, qurol-yarog‘, zeb-ziynat va boshqa ro‘zg‘or buyumlari chorvadorlarning hunarmandchilik mahsulotlari ishlab chiqarish borasida yuksak madaniyat sohiblari bo‘lganligidan guvohlik beradi. Mavjud arxeologik, yozma va etnografik manbalar ko‘chmanchilar uy-ro‘zg‘or buyumlari orasida to‘qimachilik mahsulotlari –gilam, kigiz, olacha, so‘zana, turli xil kiyim bosh, ot anjomlari, xurjun va h... kabilar yasash ham keng yoyilganligin ko‘rsatadi.

Ustrushonada o‘rganilgan yodgorliklar atroflarida yashash, uy qoldig‘i izlarining yo‘qligi, ularning ko‘pchiligi asosan o‘tovlarda yashaganligini ko‘rsatadi. Jizzaxliklar to‘qima buyumlari orasida ayniqsa, o‘tov, alohida e’tiborga molik. U yasalishi jihatdan yuksak badiiy, estetik did bilan to‘qilgan o‘ziga xos mo‘‘jizaviy yashash makonidir. Uni istalgan manzilga o‘rnatib, har qanday fasl va sharoitda yashash mumkin bo‘lgan. O‘tovning dastlabki xillari mavsumiy ko‘chishlar paytida paydo bo‘lgan. Ko‘chmanchi chorvachilik turmush tarzida turar-joyni ko‘chirib olib yurish eng qulay usul bo‘lib, u yuksak aql va tadbir mahsulidir.

O‘tov uch ming yildan buyon turli xil ko‘rinishda bo‘lib kelgan va barcha ko‘chmanchilarda bir xilda bo‘lmagan. Uning katta qismi tuya junidan qilingan. To‘qimachilik sanoatida tuya juniga bo‘lgan talab juda katta va yuqori baholanadi. Dunyo bozorlarida dag‘al qo‘y junlariga nisbatan bir necha barobar qiymatli hisoblanadi.Tuya junini issiqlikni saqlashga va yuqori namlikni o‘tkazmaslik xususiyatiga ega. Tuya junidan suzuvchilarga, uchuvchi va dengizda xizmat qiluvchilarga, ekspeditsiya xodimlari va safarlarda yuruvchi kishilar uchun kiyim kechak tikilgan.

Turk xoqonining o‘tov – chodiri Vizantiya imperatori elchisi Menandrni, chunonchi, “Vlaxern saroyining hashamatlarini ko‘rgan kishini hayratga soladi”63. O‘tovdagi manzara, undagi ramziy tasvirlar, aholining yashash tarzi, ko‘chmanchilarni o‘rab to‘rgan xaqiqiy borliqni aks ettiradi.



Odatda o‘tovlar shakliga ko‘ra ikki xil farq qilingan. Ular konussimon shakldagi mo‘g‘ul tipi va gumbaz shaklidagi turk tipi. Qozoq, qirg‘iz, o‘zbeklarda har ikkala tip uchraydi, turkmanlarda faqat turk tipi keng tarqalgan.

Aholining butun kiyim bosh va to‘qima ro‘zg‘or buyumlari chorva mollarining yung va terilaridan tayyorlangan. Qang‘ davri bilimdoni K.SH. SHoniyozovning yozishicha, “Qang‘arlar davrida charmdan ishlangan buyumlar ham keng tarqalgan. ... CHarm mahsulotlaridan qilingan buyumlar hamda kiyimlarni ko‘chmanchi va yarim o‘troq yashab, chorva bilan shug‘ullanib kelgan qang‘arlar ishlatganlar. CHarmdan o‘qdonni solib yuradigan charm xaltalar pichoq qinlari, sanoch, mesh va boshqa buyumlar tayyorlangan”64. Keyinchalik ham bu an’ana davom etib, CHoch va Ustrushona o‘zining charm mahsulotlari bilan mashhur bo‘lgan. Yaqin vaqtlargacha charmdan oyoq buyami (choriq) – poshnasiz etik, otda yurishga mo‘ljallangan baland poshnali etik, po‘stin va tumoqlar yasab kiyishgan. To‘shama buyumlar, g‘ilof, mesh va boshqa zaruriy ro‘zg‘or buyumlari tayyorlangan. Ayni paytda ham Ustrushona chorvador aholisi orasida charmdan ko‘plab buyumlar tayyorlash amaliyoti saqlanib qolgan.

Qo‘y va echkilarning junidan kiyim kechaklar bilan birgalikda, pishiq va chidamli, turli xil naqshlar tushirib bezatilgan to‘shama materiallar – olacha, gilam, xurjun va kigizlar to‘qilgan. Xitoyshunos olim A.Xo‘jaev, xitoylik Vang CHjungxan tadqiqotlaridan quyidagilarni keltiradi. “Xunlarning arxeologlar tomonidan ochilgan qabrlarini o‘rganish jarayonida topilgan gilamlar ularning bu sohadagi san’ati yuksak bo‘lganligini ko‘rsatadi. Masalan №6 raqamli hun qabridan uzunligi 2,6 m, kengligi 1,95 m keladigan bir rangli gilam topilgan. Uni to‘qishda yashil, sariq, to‘q qizil va qora qizil rangli iplar ishlatilgan. Gilamning atrofiga 24-28 mmli kichik katakchalar shaklida naqsh solingan. Uning o‘rtasga yashil ip bilan 9 ta daraxtning shakli tushirib to‘qilgan. Daraxtlar oralig‘iga 4 juft bug‘u va qush, 5 juft arslon va yer haydashda ishlatiladigan ho‘kiz tasviri tushirilgan. Ushbu rasmlar atrofiga yashil, sariq, qora, qizil, to‘q qizil rangli ip bilan to‘rtburchak, yumaloq, ingichka burchak va qo‘shish belgisi shaklida naqshlar tushirilgan”65. Ushbu manbadan, turkiy qabilalar madaniyatining umumiy va bir-biriga o‘xshash ekanligini hisobga olsak, Ustrushona chorvadorlarida ham to‘qimachilik sohasi juda qadimdanoq keng taraqqiy etganligi oydinlashadi. Bu topilmani hozirgi paytda chorvador aholi tomonidan to‘qiladigan to‘shama buyumlar bilan solishtirib ko‘radigan bo‘lsak, ularda farq kam bo‘lib, u to‘qimachilik an’anasining juda qadimdan mavjud bo‘lganligini anglatadi.

Qadimgi xalqlarning kiyim boshi, issiq va sovuqqa mosligi, tog‘u- toshda yurish, otda chopish va hamda ximoyalanish uchun juda qulayligi tarixiy yozma manbalarda ko‘p yoritilgan. Qadimgi hind xalq dostoni Maxabxarata” da tasvirlanishicha, hind podshosi Yudixashtxira tomonidan ruhlarga atab qurbonlik keltirish bayrami tantanali ravishda o‘tkaziladi. Bu tantanaga qatnashish uchun turli mamlakatlardan (shak, toxar, qang‘ va b...) elchilar keladi. Bu elchilar topshirgan sovg‘a-salomlar ichida jundan, paxtadan, shoyi tolalaridan to‘qilgan juda ko‘p matolar bo‘lgan. Bundan tashqari ular, paxtadan, ipdan va qo‘y junidan to‘qilgan nafis gazlamalardan tikilgan kiyimlar, ... musallasning bir necha xili, turli zirovarlar hamda qimmatbaho javohirlar keltirishgan66. Ushbu ma’lumotdan anglashimiz mumkinki, o‘lkamizda yashagan chorvadorlar nafaqat jundan, balki paxta va ipakdan ham nafis gazlamalar va kiyimlar to‘qishni o‘zlashtirishgan.

Qo‘shni o‘troq voha aholisi jang kiyimlarining aksariyati chorvadorlardandan andoza olib yasatgan. “Mil. avv. IV asrda yunonlar ta’qibi natijasida saklarning bir guruhi sharqqa – Xitoy chegara atroflarigacha ko‘chib kelgan. Ayni paytdagi CHjou hukmdorligining boshqaruvchisi Ulin (mil. avv.gi 325-298 yillar) ushbu g‘uz (hu)lar (dashtdagi ko‘plab xalqlarni xitoyliklar shunday atashgan F.T.) kiyimi ot minishga va o‘q yoy otishga qulay ekanligini anglab, odamlarining ko‘rsatgan qattiq qarshiligiga qaramay, ularni g‘uz (hu)lardek kiyinishga da’vat etgan”67. Arrian, skiflar uchun bebaho terilar va undan tayyorlangan turli xil buyumlar oltin va kumush darajasida qadrlangani, hayvonlarning mayin junlaridan qahraton qishlarni ham pisand qilmaydigan o‘tovlar yasalgani, hatto hayvonlar terisidan o‘q o‘tmaydigan qalqon, egar jabduqlar tayyorlanganini ta’kidlaydi68. Echki va tuyaning juni hamda, ot dumi va yollaridan eng pishiq arqonlar to‘qilgan. Arxeologik ekspeditsiyalar vaqtidagi kuzatishlarda chorva mollari yungi va terisidan yuqorida sanab o‘tilgani kabi buyumlarni to‘qish va yasash Ustrushonaning tog‘lik hududlarida hozir ham davom etayotganligining guvohi bo‘ldik.

Ayni paytda Ustrushona tog‘larida uloq ko‘pkari uchun tayyorlangan otlarni ko‘p uchratish mumkin. Ulardan ba’zilarining astoydil parvarish qilingani, egasining har qanday vaziyatdagi holatiga tushunishi sezilib turadi. Ot jabduqlari alohida e’tiborga loyiq. Egarning orqa suyanchig‘i qulay, mustahkam va keng, old qoshi baland va qayrilma bo‘lib, ikkita qalin (jarma F.T.) to‘qim ustiga qo‘yilgan. Bu ot ustidagi sarboz uchun har qanday sharoitda ham juda qulaylik tug‘diradi. Ba’zi joylarda yuqoridagi egar-jabduqdan farq qilib, ayildan egar orqali quyushqonga alohida yana bir tortma tortilganligiga guvoh bo‘ldik. Bu oddiy ko‘ringan ot anjomlari Ustrushona tog‘liklarida pastga tushishni engillatishga xizmat qiladi. G‘ulboning 1- va 4- mozorqo‘rg‘onida marhumning otda ketayotgan chavandoz ko‘rinishida oyoqlarining uchburchak shaklida qo‘yilgani bu jangchi-chavandozning zarur bo‘lganda, birdaniga hujumga o‘tib kamon va arqonlardan foydalangani va vaziyatga qarab, tezda g‘oyib bo‘lganligiga ishora qiladi.

Ustrushonadagi yodgorliklarda qayd etilgan temirdan yasalgan o‘tkir tig‘li qurollar Ustrushonada hunarmandchilikning metallsozlik sohasi ham yuksak darajada taraqqiy etganligini ko‘rsatadi. Darhaqiqat, chorvadorlar harbiy tadbirlar muvaffaqiyatini belgilovchi temir qurollar ishlab chiqarishda mohir usta bo‘lishgan. SHarqiy Turkistonning Tangritog‘ yonbag‘irlari (Oloy soyi)da saklarga oid qabrlar va turar joy qoldiqlaridan qazib olingan narsalar ichida tilla, kumush, mis, temir, sopol, yog‘och, ipak va lak buyumlari asosiy o‘rinni egallagan. “Saklarda ayniqsa tilladan yasalgan buyumlardan foydalanish birinchi o‘rinda turgan”69. Vizantiya elchisi Zemarx unga turkutlar sotiladigan temirni taklif qilganlarida hayron bo‘lib qoladi va bu uni chalg‘itish uchun ataylab qilinayapti, degan shubhaga boradi, “odatda ularda temir topilishi ancha mushkul” degan gap yurardi70. Aslida turkiylar metallurgiyani taraqqiy ettirib, o‘z qo‘shinini qayta qurollantirib, zirxli suvorilardan tanlangan zarbdor qismlar tashkil eta olgan edilar. Ular shoxli yoy, zirh ko‘ylak, nayza, qilich, o‘tkir suvoriy shamshirlari bilan qurollanishgan.

1984 yili Sirdaryodan topilgan, bundan 2000 yil oldin yasalgan dubulg‘aning zirhi qo‘shqavat bo‘lib, turli metall qotishmalaridan iborat bo‘lgan. Mutaxassislar uni yasash uchun maxalliy xom ashyo, jumladan, Qoramozor rudasi asosiy material bo‘lib xizmat qilgan deb taxmin qiladilar71. YOdgorliklarda qayd etilgan arxeologik materiallar Ustrushona mozorqo‘rg‘onlaridagi ashyolar orqali yana bir bor o‘z tasdig‘ini topmoqda.

S.L.Sverchkov tadqiqotlariga ko‘ra Turkiston tog‘larining shimoli-g‘arbida morguzar, janubi g‘arbida CHimqartov joylashgan bo‘lib, ularning har ikkalasining dengiz sathidan 3000 balandlikda joylashgan. Ana shu joylardagi ko‘plab buloqlardan Zominsuv va Sangzor daryolari boshlanib ular pastga oqqani sari o‘nlab irmoqlar qo‘shilib boradi. Ayni paytda Ustrushona tog‘larida 4 ta tog‘ metall zonasi CHimqortog‘dagi Lyataband, Bog‘mozor, Morguzar tog‘laridagi SHoyboqsoy va Miqsoy mavjud bo‘lgan. Ruda qazib olish va qayta ishlash markazlari SHoyboqsoy va Miqsoyda mavjud bo‘lgan72.Bu erdagi metallurgiya sohasi mo‘g‘ullar bosqinigacha davom etgan. SHimoliy Ustrushonadagi Miq konchilik markazining Miq I, Miq II va Miq III bo‘limlarida O‘rta Osiyodagi yirik, rudani qazib olishdan, qora metalldan tayyor yasashgacha bo‘lgan, ishlab chiqarishning to‘liq shakli, ixtisoslashgan metallurgiya markazi mavjud bo‘lgan73. Aynan mana shu miqliklarning xo‘jalik faoliyati boshqalardan farqli (temir rudasi qazib olish) bo‘lib davlat o‘zi unga xomiylik qilgan.

SHunday qilib arxeologik va yozma manbadardagi tahlillar, chorvadorlar amaliy san’atining yuqori darajada rivojlanganligidan dalolat beradi.

II.2. Ustrushona xalqlari ma’naviy –diniy hayoti

Ustrushona ko‘chmanchilarining ma’naviy hayoti, dini ularning tasavvurlarida ham aks etgan. Qang‘uylar, jumladan, O‘rta Sirdaryo bo‘yi xalqlari zoroastrizm dinidagi xudolardan bo‘lgan Farn ilohiga sig‘inishgan. Ushbu iloha hukmdorlarning panohi va qo‘riqlovchisi, shuningdek uy, oila, sog‘liqni saqlovchi xudo hisoblangan. Bu xudo qo‘y ko‘rinishida deb qabul qilingan74. Milod boshlarida qang‘uy qabilalari Qovunchi madaniyati soxiblari zomorf tutqichli sopol idishlardan ko‘p foydalanishgan.

Qovunchitepada olib borilgan arxeologik qazishmalar Kang‘ davlati aholisining turmush tarzini o‘rganishda muhim o‘rin tutadi. Qovunchi manzilgohi qatlamlaridan me’morchilik qoldiqlari, suyak va metalldan yasalgan buyumlar va ish qurollari (o‘roq, pichoq, motiga), kamon o‘klarining uchlari, matolarning bir necha xil namunalari, shuningdek, turli hajmdagi sopol idishlar (ko‘za, xum, xurmacha, kosa, tog‘ora, qo‘ra va b.) topilgan75. Sopol idishlar ko‘pincha qizil angob bilan bo‘yalgan, ba’zi idishlarda hayvonlarning boshi tasvirlangan.

Keyingi tadqiqotlar sak -massaget va boshqa ko‘chmanchi qabilalarga xos bo‘lgan quyoshga siginish e’tiqodi zardushtiylik diniga ham o‘tgan degan fikrlarni o‘rtaga tashlamoqda. Zardusht ta’limoti keyinchalik qovunchiliklar (qang‘arlar) orasida ham keng tarqalgan. Qovunchi II qarorgohidan topilgan II -IY asrlarga oid loydan yasalgan tumorlarda quyosh tasviri solinganligi fikrimizning dalilidir. Qovunchiliklar hayvonlar (ayniqsa, ho‘kiz va qo‘chqor) qudratiga ham ishonganlar. Ular sopol idishlarga bu hayvonlarning tasvirlarini ham chizganlar. O‘sha davr kishilari ho‘kiz boshiga himoya kuchiga ega bo‘lgan, baxtsizliklarni oldini oluvchi ilohiy kuch sifatida qarashgan. Zardushtiylik dinida qo‘chqorni Qo‘riqlovchi, himoya qiluvchi sehrli kuch (farn, farnax)ga ega deb bilishgan. Qovunchiliklar uchun qo‘chqor to‘kinlik, boylik ramzi hisoblangan. Bu e’tiqodlar haligacha o‘z ta’sirini yo‘qotmagan.

YUqoridagi boblarda ko‘rib o‘tganimizdek ustrushonaliklarda qo‘y, echki, it, bo‘ri, ho‘kiz kabi hayvonlarni ilohiylashtirish bilan birgalikda ilohiy farn – otga sig‘inishi ham mavjud bo‘lgan. Qalai Qahqaxadagi saroy majmuasida podsho taxtining juft ot ko‘rinishida bo‘lganligi, yoki maxsus kirish yo‘lagi tagida otning boshsiz tanasi skletining to‘liq anatomik holda archadan yasalgan taxtada yotgan holatda saqlanganligi kabilar76 otni ilohiylashtirish bilan bog‘liq tasavvurlar Ustrushonada keng yoyilganligidan guvohlik beradi. Bundan tashqari, ham mavjud bo‘lib, ular haqida oldingi paragraflarimizda so‘z yuritgan edik.

Manbalar Ustrushonada buddizm dinining ham mavjud bo‘lganligini, Hindiston bilan madaniy aloqalar ancha kuchli bo‘lganligi ta’kidlamoqda. Baxmal tumanidagi Nushket qishlog‘ida joylashgan va milodiy I-II asrlarga oid Budda ibodatxonasi deb atalgan yodgorlikdan, muqaddas sher va itlar bilan o‘tirgan Budda va Bodisatvani tasvirlangan haykalchalar o‘rganilgan77. Bekobod yaqinidagi, antik davrga oid Munchoqtepa shahar yodgorligidan yuz metr sharkdagi qabrlarning biridan esa, Xind ma’budi Vajrapani tasvirlangan ostadon bo‘lagi topilgan78.

Ustrushona afshinlaridan CHirdmish, Satachari va Raxancha tomonidan zarb etilgan tangalar ham e’tiborga molik79. CHirdmish o‘zi zarb qildirgan tangalarda qanotli toj kiygan holda, boshi buddaviy ikonografikasiga xos burilganroq ko‘rinishda tasvirlangan. A.A. Gritsina Ustrushona so‘zini kelib chiqishini, IV-V asrlarda Hindiston bilan bo‘lgan kuchli aloqalar natijasida kirib kelgan budda ilohlaridan biri bo‘lgan Sudurshana nomi bilan bog‘laydi80. Satachari III tangalarida esa hindlarning filsifat xudosi, donishmandlik timsoli, savdo-sotiq himoyachisi Ganesha ko‘rinishida boshi o‘rniga fil rasmi tushirilgan va Janob Satachari yozuvi aks ettirilgan. Satachari ismi esa sanskrit tilidagi “Sadacharya”– ”o‘qituvchi” ma’nosini beradi81. YUqoridagi holatlar Baqtriyada keng yoyilgan buddizm dinining Ustrushonada ham mavjud bo‘lganligi va uning sharqiy o‘lkalar (Xitoy va YAponiya) ga yoyilishida Ustrushonaning ham muhim rol o‘ynaganligini ko‘rsatadi.

Qizilsoy qabristonidan topilgan VI-VIII asrlarga oid xum –ostadondan odam suyaklari yonidan bir nechta buyum va bir dona tanga topilgan. Ular ichida metalldan yasalgan bilaguzuk, baldoqlar qo‘ng‘iroqcha va odamlar shakli kabi buyumlar mavjud. Bronzadan yasalgan mo‘jaz odamlar haykalchalari orqali aslida ma’bud sanamlar tasvirlangan bo‘lib, bunday topilmalar Markaziy Osiyoning turli mintaqalaridan topilgan. Ularning davriy sanasi milodiy I asrning ikkinchi yarmidan VI-VIII asrlargacha bo‘lgan davr bilan belgilanadi82. Bronza topilmalar orasida eng qiziqarli topilma xochsimon ko‘rinishga ega, qo‘llarini yoyib turgan odam tasviri tushirilgan zirakdir. Unda odamning oyoqlari jips yig‘ilgan, qo‘llari uchi yuqori qaratilgan, qo‘llaridan pastda usti kiyimi etaklari yoki qanot patlariga o‘xshash tasvirlar berilgan. Zirakning tepa qismiga nozik ilgak o‘rnatilgan. Bizning fikrimizcha, ushbu topilmada qanotli odam (daho) , ya’ni najot farishtasi tasvirlangan bo‘lib , uning siymosiga qadim va o‘rta asrlar tasviriy san’atida keng o‘rin berilgan. Markaziy Osiyo xalqlari ma’naviy hayotida muhim o‘rin egallagan najot farishtasi “ Fravash” deb atalgan. Mazkur holatda esa qanotli farishta obrazi qadimgi davrlarga oid mifologik tasavvurlar bilan bog‘liq holatda tasvirlanga bo‘lishi mumkin.

O‘rta asr manbalari ma’lumotiga qaraganda, eski Zomin shahridagi arablar tomonidan ko‘chirilgan masjid o‘rnida istiloga qadar zardo‘shtiylik dini ma’budlaridan biri Zamga bag‘ishlab qurilgan ibodatxona bo‘lgan. YOzma manbalarda ta’kidlanishicha, Ustrushonada ilk o‘rta asrlarda bosh manbasi Zaravax kitobida yoritilgan “oq e’tiqod” va qimmatbaho taqinchoqlar bilan bezatilgan, yog‘och haykal – but bo‘lgan. But va mug‘lar kitobi maxfiy saqlanib, uni afshin Haydar o‘zi bilan olib yurgan. Idollar Ustrushonaninng o‘zida ham mavjud bo‘lgan83. Qa’lai Qahqahadagi butlar ibodatxonasi, Nov yaqinidagi Oqtepa yodgorligidagi “Olov uyi”, CHilxujra va SHaxriston yaqinidagi CHorshaxatepada o‘rganilgan yog‘och sanamlar bilan bezatilgan ibodatxona, Kurkat yaqinidagi qoya dahmalari84, Ustrushonaning ko‘plab joylarida qayd qilingan ostadon va xumli qabrlar yoki Ustrushona hukmdori CHirdmish nomining Sug‘d tilida Zardo‘shtiylik dinidagi Quyosh (hosildorlik, dehqonchilik keng yaylovlar xomiysi) – Mitra bilan bog‘liq bo‘lib, “Mitradan tarqalgan” ma’nosini bildirishi85, Eski Xovos xududida miloddan avvalgi III-II asrlarga oid bo‘lgan Anaxita xaykalchasining topilishi86, kabilar Ustrushonada zardo‘shtiylikning keng yoyilganligini, hukmdorlar saroyidagi butlar esa mazdaizmning alohida mahalliy ko‘rinishini ifoda etgan but va sanamlarga sig‘inish mavjud bo‘lganligini ko‘rsatadi.

SHunday qilib, diniy e’tiqod borasida Ustrushona aholisi, totemizmning har xil ko‘rinishlari bilan birgalikda, mazdaizmning olov va butlarga sig‘inuvchi maxalliy variantiga ham e’tiqod qilgan.

Manbalarda ko‘chmanchilarning quyoshga, ajdodlar arvohiga, butun xalqqa tegishli bo‘lgan ko‘k ruhi (tangri) ga sig‘inish va tog‘lar, suv manbalari (daryo va ko‘llar) ga topinish kabi diniy marosimlari eslatiladi. Xitoy yilnomasi “Veyshu”da ham turklar diniga xos bir nechta aqidalar ko‘rsatilgan87. Turkutlarda qahramon ajdodlar arvohlariga sig‘inish bo‘lgan, bu totemistik dunyoqarashdan hosil bo‘lgan, unga zid ravishda turkut xalqi tabiatni ilohiylashtirish – animistik aqidaga ishongan88. Biroq, turkiy xalqlarda eng keng tarqalgan diniy e’tiqodlardan biri animizm va totemizm bilan qorishib ketgan shomoniylik bo‘lgan. SHomonlar turli kasalliklarni davolash va daf etish, yo‘qolgan odamlar, jonivor hamda narsa-buyumlarni topish, kelajakni oldindan bashorat qilish, turli makon va zamonda sodir bo‘layotgan voqea va hodisalardan bohabar bo‘lish, tabiat hodisalarini o‘rganish, o‘limdan so‘ng marhumlar ruhini oxiratga kuzatib borish va hatto yovuz ruhlar bilan jang qilish qobiliyatiga ham qodir deb hisoblangan. Mavjud adabiyotlarda shomonlik termini bilan birga “shomonizm” atamasi ham uchraydi. SHomonlik deganda shomon faoliyati bilan bog‘liq bo‘lgan marosim va asotirlar tushuniladi. SHomoniylik atamasi esa kundalik hayotida shomonlar muhim rol o‘ynagan xalqlar qarashlari tizimini anglatadi.

Qadimiy turkiy xalqlar shomonlarni qomlar deb nomlaganlar. Bu udumlar bir-birii bilan qorishib ketgan holda ham uchraydi. Turkiston (Morguzar) tog‘ining dengiz sathidan 2750 m dan baland tog‘ daralari o‘zining barcha tabiiy xususiyatlari bilan yaylov chorvachiligini rivojlantirishga imkon bergan. Bu erdagi O‘riklisoy darasi, O‘riklisoy oromgohidan 200 m o‘tib ikita ulkan daraga bo‘linib ketadi. Har ikki dara qalin archazor va har xil butalar va soy ichidagi buloqlarga boy vodiy uzoq davom etadigan baland tog‘ cho‘qqisi tomon ko‘tarilib boradi. O‘riklisoyning mana shu ikki daraga bo‘linib ketishiga etmasdan sharq tomonda, tabiiy ximoyalangan tekis, chorvani to‘plash, yotqizish va chorvadorlar qo‘nishi uchun barcha qulayliklargia ega maydon (qo‘ton) mavjud. Maydonda toshlar bilan aylana shaklida o‘ralgan taxminan 2 x 1,5 o‘lchamidagi 7 ta mozorqo‘rg‘on ham aniqlandi. Uning g‘arb tomonidagi tog‘ qoyasida esa sharqqa (quyosh chiqishiga) qarab turgan ulkan (5 x 3 m o‘lchamidagi) shaman –tosh xudo (Tangri sang) mavjud. Mohir musavvir va sangtarosh ajdodlarimiz tomonidan ishlangan bu noyob san’at asari. Tangri sang tabiiiy toshdan shunday ishlanganki, uning to‘g‘ri, ro‘parasidan qarasangiz sizga ma’noli boqib turadi, tog‘ tomonga yurib yon tomondan qarasangiz, go‘yo sizni ko‘z nigohlari bilan kuzatib qo‘yayotganday tuyuladi. Uning, ko‘zlar biroz qisiq, qovoqdor, burunlar o‘rtacha joylashgan, yuzi yumaloq, shaklga keltirilgan, sochlari yig‘ib o‘rilgan va orqaga tashlangan. Bu kabi qiyofa Oltoy, g‘arbiy Xitoy va Markaziy Osiyoning ko‘plab joylarida o‘rganilgan turk hukmdorlari qiyofasini eslatadi. Hattoki, Markaziy Osiyo voha davlatlari hukmdorlarining ham sochlarini o‘rib yurishganligi manbalarda keltiriladi89. Soch o‘rish yoki sochni o‘rib elkaga qo‘yish turklarga xos odat bo‘lib, bu Markaziy Osiyoning turli hududlaridan topilgan VI-VIII asrlarga oid tosh hakal (balbal)lar hamda SHimoli-SHarqiy Xitoydan topilgan turk hoqonligi amaldorlariga tegishli qabrtosh (bo‘rtma tasvirlar)da, Sug‘d, CHoch, Farg‘onada turk tudun va ixshidlari tomonidan zarb etilgan tangalar hamda saroy devoriy suratlarida o‘z aksini topgan90. Ushbu shamanning ikki (undan 30 m baland (g‘arb) va past (janub) tomonda ilohning qo‘riqchilari tasviri aks etgan. Ulardan birinchisi tepa (g‘arb)da toshdan o‘yib ishlangan tasvir – bir qarashda odamni eslatadi. Pasti (janub) da esa xuddi bo‘ri qiyofasini eslatib turadigan toshlardan shakl berib yasalgan tasvir mavjud (30- rasm). Qo‘riqchilarnig odam va bo‘ri qiyofasida ishlanishida ham mantiqiy fikr mavjud bu bo‘rini o‘z totemi — ilk ajdodi, urug‘ining boshlanishi deb bilganligiga ishora hisoblanadi. Bu qo‘riqchilar esa, shamanning o‘zini ham barcha kulfatlar, kasalliklar va yovuzliklardan asrov­chi homiy, ximoyachi, qo‘riqchi sifatida tasavvur qilganligini anglatadi.

Joylashishiga ko‘ra bu yodgorlik chorvani toqqa haydab ketish uchun eng katta ikkita daraning boshlanish joyi va kechasi yotoqqa qaytarib, quyosh chiqishi bilan chorvani haydab yo‘lga chiqishi oldidan sig‘inadigan ilohi bo‘lgan. SHuning uchun bo‘lsa kerak, ushbu qoya tasvirlari ayniqsa, quyosh chiqqan paytda nihoyatda aniq ko‘rinadi. Uning qiyofasi shunday mohirlik bilan ishlanganki, to‘g‘risiga kelganingizda boshqacha, yon tomoniga o‘tganingizda boshqacha qiyofada aks etadi. YA’ni sizni kuzatayotganda g‘amgin, kutib olayotganda esa xush kayfiyatdagi ko‘rinish seziladi. Tabiiyki, bu shaman tasviri tushirilgan - sanam bu erda yashagan chorvador aholining sig‘inadigan muqaddas maskani bo‘lgan. Bu yodgorlik esa Ustrushonada yashovchi chorvador aholi orasida shomoniylik e’tiqodi bilan bog‘liq tasavvurlar keng yoyilganligidan guvohlik beradi.

Ustrushonada yashovchi chorvador aholi orasida hozirda ham shomoniylik e’tiqodi bilan bog‘liq tasavvurlar keng yoyilganligini kuzatish mumkin. Tadqiqotlar, bu tasavvurlarning juda qadimiy ildizga ega bo‘lib antik davrdayoq keng yoyilganligidan guvohlik beradi. CHorvadorlarda keng tarqalgan shomoniylik diniy amallari, tadqiqotchilarning ta’kidlashicha, animistik e’tiqodlarning ma’lum bosqichida paydo bo‘lgan91. Ustrushona ko‘chmanchi chorvadorlari yordamchi ruhlar, ya’ni parixonlar, otaxonlar va momolar mavjudligiga, shuningdek, dev va jinlar borligiga qattiq ishonganlar. Asosan ayollar shug‘ullanadigan shamoniylik e’tiqodi Ustrushonaning chorvadorlar yashaydigan (hatto shahar aholisi orasida ham) barcha vohalarida qadimiy an’analari asosida bugungi kungacha, deyarli asl holicha saqlanib qolgan bo‘lib, u alohida tadqiqotlar mavzusi bo‘la oladi.

Bu o‘lkada keng yoyilgan shomonlikning asosiy belgisi ruxlar yordamida tanlangan, o‘rgatilgan odamlarning ruxlar bilan aloqada bo‘lishiga, shuningdek, ularning iloxiy kudratiga ishonishdan iborat92. SHomonlar jazava holatida ruxlar bilan muloqotga kirganlar. Bunda homiy ruh sho­mon bilan bir butun bo‘lib birlashadi yoki u homiy ruh ko‘rinishini oladi. CHorvadorlarda bu diniy qarashga oid amallarni ijro etuvchilar maxsus tanlangan ayollar bo‘lgan.

Mil. avv.gi V asrda yashagan yunon tarixchisi Gerodot massagetlar ibodat qiladigan yagona tangri – quyoshdir. Quyosh xudosiga otni qurbonlik uchun keltiradilarki, g‘ayratli tangriga g‘ayratli va tez chopar jonlikni qurbon kilish lozim deb hisoblaydilar”93, deb, bergan ma’lumotiga e’tibor qaratsak. Ustrushonaliklarning dafn udumlaridagi olov bilan bog‘liq amallarida ham avvalo, tabiat hodisalari, jumladan, quyoshga sig‘inish bilan bog‘liq tasavvurlar mujassamlashganligini anglash mumkin.

Milodiy I asrda yashagan Rim tarixchisi Kvint Kursiy Ruf o‘zining mashxur “ Buyuk Iskandar tarixi” asarida , “ Skiflar boshqa varvarlardan farq qiladilar, ularning fikr ifodalashlari qo‘pol emas, madaniyati ham durust edi. Ularning o‘z donishmandalri bo‘lib, guzal nutqi va qiziq udumlari bor” - deb ta’kidlaydi94. Milodning I asrida yashagan yunon tarixchisi Plutarxning “Qo‘shaloq hayotnomalar” majmuasidan faxrli o‘rin egallagan “Aleksandr” asarida, “Aleksandr “ varvar” larning urf-odatiga rioya qiladi. Xatto ularning milliy kiyimlarini kiyib yurishni ma’qul ko‘radi”,- deb yozadi95.Antik davr mualliflarining asarlarida keltirilgan bu ma’lumotlar o‘lkamizda yashagan chorvadorlarning o‘sha darlarda ham yuksak madaniyatga ega bo‘lganligidan darak beradi.

Ustrushonaliklarda do‘stlik, vafo va sadoqat juda qadrlangan. Bolalar hali go‘dakligidayoq do‘st tutintirilgan. CHorvadorlar, bu do‘stlik rishtalarini abadiy saqlanib qolishi uchun maxsus marosimlar o‘tkazishgan. Aksariyat hollarda, yigitlar ulg‘aygandan keyin o‘ziga vafodor do‘st tanlagan. Do‘stlik rishtasi bo‘lgan amallarni saqlash ancha murakkab bo‘lib, bu udumlarning belgilari hozir ham saqlanib qolgan. Qipchoqlarda do‘st va og‘a-ini tutinmoqchi bo‘lgan kishilar igna bilan barmog‘idan qon oqizib mis idishga tomizib uni yagona ajralmas kishiga aylanishi uchun birgalikda ichadilar va shundan so‘ng ular umrbod bir-birlariga qondosh do‘st hisoblanadi. Do‘stlik rishtasi tomirchilik bilan bog‘lansa yanada kuchli bo‘lgan. “Tomirlar”, deb yozadi D. Kshibekov,–“bir-birini pichoq dastasidan tutib qon oqizib, uni tatib ko‘rib birodarlanadi”96. Bular tomir do‘stlar hisoblanib, ular barcha do‘stlardan ulug‘ hisoblangan.

CHorvadorlar bo‘sh paytlarida ular altibakan, oqsuyak, oshiq, chuvilloq kabi o‘yinlar, turli xil musobakalar (uloq ko‘pkari kurash va h..) o‘tkazishgan. Qo‘yning oshig‘i bronza davriga ta’luqli arxeologik manzilgohlardan ham topilgan. Mil. avv. II-I ming yillikka oid oshiq o‘yinining turli xil ko‘rinishlari bo‘lib, u bilan ko‘proq yoshlar va o‘rta yashar kishilar o‘ynagan97. Saklarga mansub qabrlarda qayd qilingan oshiqlar ham bu o‘yinning keng tarqalganligidan ma’lumot beradi. Hozir ham Ustrushona chorvador aholisi orasida ko‘plab oshiq, chillak, oqsuyak kabi qadimiy xalq o‘yinlarini, ular bilan bog‘liq maqol, suxbat va xikoyalarni uchratish mumkin.

Dashtdagi hayot tarzi bepoyon sahroda chorvani aniq belgilangan mavsumiy yaylovlar bo‘ylab boqish, yulduzlar harakatiga qarab harakatlanish, va ob-havoni oldindan bilish kabilar ko‘chmanchilarda astronomik bilimlarning keng rivojlanishiga sabab bo‘lgan. Kuchli astronomik bilimlar natijasida, chorvador aholi orasida ob-havoni turli xil afsun va jodular bilan boshqarish (yada) ham juda yaxshi rivojlangan.

CHorvadorlarning udum va marosimlari haqida Mahmud Qoshg‘ariyning “Devonu lug‘otu turk” asarida ham ma’lumotlar berilgan. ”Unda tun kun topun tangriga buyinmag‘il korkun angar iymani o‘ynamag‘il”, ya’ni kecha kunduz ulug‘ tangriga ibodat qil yo‘ldan ozib adashma, xudodan qo‘rq, undan uyal degan jumlalarni o‘qish mumkin. Bunda xudo sifatida Ko‘k Tangriga e’tiqod ta’kidlanmoqda. Ko‘k Tangriga sig‘inish - O‘rhun bitiklarida ham qayd etilgan. Unda ta’kidlangan, “Avval yuqorida moviy osmon, quyida qora er paydo bo‘ldi. Ular o‘rtasida inson bolalari vujudga keldi”, degan jumlalardagi “osmon” atamasida aynan, Ko‘k Tangri nazarda tutilgan. Bu holat ajdodlarga sig‘inishning totemistik aqidasi ko‘chmanchilar madaniyatida katta ahamiyat kasb etganligini ko‘rsatadi. Bunda ajdodlar qo‘llovchi arvohlar sifatida emas, balki tangrilar huzuridagi vakillar va homiylar sifatida namoyon bo‘ladi. Ko‘k tangriga sig‘inish va unga atab turli xil marosimlar o‘tkazish odati Turkiston tog‘i shimoliy yonbag‘rida yashovchi xalqlarda hozirgi paytda ham uchraydi. Keyinchalik Osmon ruhi Quday (xudo) nomini olgan.

Ayni paytda ona zaminni ulug‘lash va unga sig‘inish bilan bog‘liq tasavvurlar ham paydo bo‘lgan. Unda asosiy o‘rinni er bilan bog‘liq ma’budlar (er-su –er-suv)egallab, ular chorvaning, demakki butun aholining yashash manbai bo‘lgan yashil olamni yaratuvchi aqidasiga uyg‘un bo‘lgan. Suv va suv manbalarini ilohiylashtirish bilan bog‘liq qarashlar O‘rta Osiyoning barcha hududlari uchun xos bo‘lib, ular qadimgi ma’naviy-diniy qarashlarda ko‘p uchraydi. Ma’lumki, suv bilan bog‘liq ilohiy qarashlar zardo‘shtiylikda alohida o‘rin tutadi. Bu tushunchalar Ustrushona chorvador aholisi orasida kuchli bo‘lib ayni paytda ham buloqlar boshiga, suv mo‘l ko‘l bo‘lishi niyatida jonliqlar so‘yib qurbonlik qilish odatlari mavjud. Bunda so‘yilgan molni qoni buloqqa oqib tushishi shart degan qarash mavjud bo‘lgan, shuningdek, Nurota tog‘i janubiy yonbag‘irlarida yashovchi aholi orasida buloqlarning muqaddasligi, ulardagi baliqlarni Nurotadagi chashmaga borib-kelib turishlari haqida rivoyatlar keng tarqalgan.

A.A. Ashirovni ta’kidlashicha, Farg‘ona vodiysida suv parilari bilan bog‘liq qarashlar mavjud bo‘lib, suv parilari – suv to‘lqinlarida bo‘lib, suvni jilovlantirgan. Kishining diqqatini o‘ziga tortib, ko‘pincha suvga tushgan begunohlarni cho‘kib ketishdan saqlaganlar. Ularni faqat suvga cho‘kkan kishilargina ko‘rinishi mumkin. Suv parilari juda chiroyli bo‘lib, tashqi go‘zalligi bilan kishini o‘ziga rom qilib olish qudratiga ega bo‘lar ekan. SHuning uchun shomdan keyin kishilarning daryolarda cho‘milish taqiqlangan98. Bu kabi qarashlar Ustrushona aholisi orasida hozir ham mavjud.

CHorvador xalqlarda er bilan bog‘liq ma’budlar qatorida tog‘larga sig‘inish bilan bog‘liq urf odatlar ham keng yoyilgan. L.P. Potapov tog‘-qirlarga e’tiqod qilishni ishlab chiqarish sohasining kuchayib borishi va urug‘chilik an’analarining o‘zaro qorishib ketishida ko‘radi99. Har-bir urug‘ (chorvasi) ni boqadigan o‘z muqaddas yaylov (va tog‘lari)lari bor. U bilan bog‘liq udumlarda tog‘, daryo, ko‘l ruhlariga emas, balki tog‘, daryo, ko‘llarning o‘ziga topinishni, tabiatni timsollashtirishni emas, jonlantirishni ko‘ramiz. Bu animistik dunyoqarashning animatizm deb ataladigan eng ibtidoiy shaklidir.

Ustrushona mozorqo‘rg‘onlaridagi jasad yonida qayd qilingan it, bo‘ri, qo‘y, echki, ot, qoramol kabi hayvonlarnning suyaklari va ular bilan bog‘liq dafn udumlari bu o‘lkada yashagan xalqlarda totemistik qarashlar kuchli bo‘lganligidan guvohlik beradi. Totemistik tasavvurlar mohiyati osmon va tabiat kuchlari yoki ma’lum bir guruh aholining, jonivorlar va o‘simliklar olami bilan urug‘doshligi haqidagi tasavvurlariga asoslangan. Ma’lumki, barcha qabilalar kabi kabi Ustrushona chorvadorlari ham urug‘-aymoqlarga bo‘lingan. Ularning bu bo‘linishlarida ma’lum totemistik qarashlar ham mavjud bo‘lgan. Har bir urug‘ o‘zaro biron-bir hayvon, o‘simlik, ashyo (aksariyat hollarda hayvon-o‘ngin) bilan bog‘langan. Totemizmga daxldor fikrlarni to‘ldirish va dalillashda ibtidoiy zamonga oid turli hayvonlar tasvirlari aloxida ahamiyat kasb etadi.

Ilmiy adabiyotlarda chorvador turkiy xalqlarning o‘tmishda bo‘ri, ayiq, burgut, ilon, echki, qo‘y, ho‘qiz, turli daraxtlar, tog‘lar va boshqa totemlarga e’tiqod qilganliklari ta’kidlanadi. Jumladan, Zomin tumanining Qorong‘isoy qishlog‘ida ilon, O‘riklisoy qishlog‘ida ayiq, Jaloyir qishlog‘ida Qoplon (bu qishloqda asosan qirg‘iz millatiga mansub kishilar sig‘inadigan Qoplon ota ziyoratgohi ham mavjud), qolgan barcha qishloqlarida esa, bo‘ri totemining keng yoyilgan.

Ustrushona chorvadorlarida tog‘ takasini ilohiylashtirish yoki (uning ramzi sifatida bo‘lsa kerak) oddiy uy hayvoni – taka bilan bog‘liq ilohiy qarashlar keng yoyilgan. Tog‘ takasini ilohiylashtirish juda qadimdan mavjud bo‘lib, u sak qabilalarida keng yoyilganligi B.A. Litvinskiy tadqiqotlarida ko‘rsatib o‘tilgan100. Ustrushonaliklar orasida hozirgacha saqlanib qolgan tasavvurlarga ko‘ra, yovuz jin, taka qiyofasida namoyon bo‘ladi. U bilan bog‘liq har xil voqeiy hikoyalar qadim ilohiy tasavvurlarning davomi sifatida, hozirgi kunda ham uchrab turadi.

Abulg‘ozi Bahodirxonning “SHajarayi tarokima" asarida qayd etilishicha, O‘g‘uzxon davrida shunqor, ukki, kuykanak, ko‘baksari, turumtoy, qarg‘u, qizil qarchig‘ay, kuchgan, lochin, saricha, baxri, xumoy, olato‘g‘onoq, bug‘daynoq, xumay, burgut, anchari, yog‘alboy, bayqu, qarchig‘ay, italg‘u, tuyg‘un, charaqarchig‘ay kabi jonivorlar muqaddas totem hisoblangan101. Totem tasviri turar joylar, ashyolar va mozorlarga qo‘yilgan. Odamlar badanlariga ham totemlar tasvirini solar edilar. Bora-bora totem hisoblangan hayvon yaratuvchi va asrovchi ekanligi haqidagi diniy e’tiqodlar zaiflashgan va uning o‘rnini milliy tushunchalar egallagan. SHundan keyin u hayvonning butun tanasi yoxud biror a’zosi ko‘plarning yalovlari va tamg‘alarida etnomilliy ramz, tarixiy bir yodgorlik sifatida o‘rin olgan.

YUqorida ta’kidlab o‘tkanimizdek, O‘g‘uzxon o‘g‘illari va yigirma to‘rt nabirasidan har birining o‘ziga daxldor, turkiy qavmlarga mos bir hayvon — o‘nguni bo‘lgan. O‘ngunlar asosan ovchi qushlar bo‘lgan. Boshqa qabilalarda esa hayvonlar o‘ngun hisoblangan Qadimgi turkiy xalqlarda har bir urug‘ tomonidan muqaddaslashtirilgan hayvon — o‘ngunlar ham bo‘lgan. Masalan, elshunos olim K. SHoniyozovning yozishicha, Qorluq davlatida Arslonxon va Bug‘raxon unvonlari bo‘lib, bu nomlar qorluq va boshqa qator turkiy qavmlarning muqaddas o‘nguni hisoblangan102. Bunda arslon va tuya kabi hayvonlarga nisbat berilmoqda. Totem bilan o‘ngun o‘rtasidagi farq shundan iboratki, totemizmda qavmlar o‘zlariga totemlar nomini beradilar, bu qavm ichida biri boshqasiga uylanmaydi. O‘ngunlarda esa bu shartga amal qilinmaydi. O‘ngun sifatida topinilgan jonzot go‘shti eyilmagan, unga o‘q otilmagan va tabiiyki, aslo ranjitilmagan, chunki urug‘ ushbu jonivordan tarqalgan degan g‘oyaviy tushuncha mavjud bo‘lgan103. SHunday qilib, totem kishilarning ilohiy jihatdan o‘tmishi sifatida urug‘ va uning barcha a’zolari hayoti faoliyatining unga bog‘liqligi bilan ifodalangan. Ko‘plab rohib (shomon)lar kiyimida hayvon tasviri tushirilgan bo‘lib, ular afsonaviy ajdod bo‘lmish jonivor nomidagi urug‘ga mansubligini ifoda etadi.

Xulosa qilib aytadigan bo‘lsak, chorvadorlarning qadimdan shakllangan ma’naviy hayoti turli urf-odat va marosimlarga juda boy bo‘lib, bu udum va marosimlarda umuminsoniy qadriyatlarning e’tirof etilgan eng sara ko‘rinishlari namoyon bo‘lgan. Asrlar davomida ularning urug aymoqchilikka asoslangan yashash tarziga xos qat’iy an’analar asosida shakllanib borgan udumlarida umumbashariy ezguliklar; insoniylik, ajdodlar me’rosiga sadoqat, adolatparvarlik, jamoani, oilani muqaddas bilish, uning sha’ni uchun kurashish kabilar hamisha e’zozlab kelingan. Davrlar osha sayqallanib kelgan an’ana, bayram va marosimlarida ajdodlarimizning chinakam xalqchil, umuminsoniy qadriyatlari aks etib, bunda milliy ruhiyati, ma’naviy ongi va fe’l atvorining shakllari ham namoyon bo‘lgan.




Yüklə 458 Kb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   4   5   6   7   8   9   10   11   ...   17




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©genderi.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

    Ana səhifə