Journal of selcuk communication

 
YALAN SÖYLEME KABİLİYETİ VE HAFIZA: CİNSİYETLER ARASI                            
KARŞILAŞTIRMA 
Emrah Akçay
*
                                                                                                        
 
                                                                 “Düzenbazlık ve ihanet, dürüst olacak kadar 
zekâsı olmayan ahmakların işidir.” 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
             Benjamin Franklin 
ÖZET 
Yalan konusu ile ilgili literatürde daha çok psikolojik araştırmaların öne çıktığı ve bu ko-
nuda yapılan çalışmaların oldukça büyük bir bölümünün yalanı fark edebilme ya da tespit 
edebilme (liedetection) üzerine yoğunlaştığı görülmektedir (Üretmen 2008: 2). Yalan tespiti 
ile öncelikli olarak yasaları uygulayanlar ile psikologlar ilgilenmektedir. Dünyada, psiko-
loji, sosyal psikoloji ve iletişim alanlarında yalan hareketlerinin tespiti üzerinde on yıllar-
dır sayısız çalışma yapıldığı halde, Türkiye’de bu çalışmaların sayısı bir elin parmak sayı-
sını geçmez. Bu nedenle, alanla ilgili sağlıklı tespitler yapabilmek için öncelikle “yalan” ve 
“yalancı”  kavramlarının  fonksiyonel  bir  şekilde  tanımlanması  gerekmektedir.  Bu  makale, 
bu tanımları bu şekilde ortaya koyarak ileride bu konuda araştırma yapacak olan kişilere 
çok yönlü bir kılavuz olması ve yalan söyleme becerilerinden “yalanı hatırlama” becerisi-
nin cinsiyet bakımından anlamlı bir farkının olup olmadığının tespiti amacıyla yazılmıştır. 
Bu amaçla, 31 kadın ve 30 erkek katılımcı üzerinde yalan söyleme ve söylediği yalanı tersi-
ne  kronolojik  sıra  ile  anlatma  üzerine  bir  test  uygulanmıştır.  Araştırma  sonucunda  yalan 
söyleyen kadınların; hafıza ve bilişsel yük bakımından erkek katılımcılardan daha başarılı 
oldukları ortaya çıkmıştır. 
Anahtar sözcükler: Yalan, yalancı, yalan tespiti, sözsüz iletişim, yalan ipucu. 
LIE ABILITY WITH RESPECT OF MEMORY POWER:                        
COMPARISON BETWEEN GENDERS 
ABSTRACT 
In literature over lie, it’s seen that psychological researches are pioneeringand most of the 
researches  conducted  on  this  issue  are  about  lie  detection  (Üretmen  2008:  2).  Law        
enforcement authorities and psychologists are initially interested in lie detection. Although 
indefinite  studies  have  been  conducted  on  lie  detection  through  psychology  and 
communication  sciences  in  the  world,  the  studies  on  this  issue  conducted  in  Turkey  are 
limited. Therefore, to make appropriate determinations on this issue, first lie and liar terms 
must be defined functionally. This article, presenting these definitions as mentioned in the 
research, was written both being multifaceted guide for the researches that interest in this 
issue in the future and for the aim of determination whether there is a significant difference 
“recalling the lie” skill, which is one of telling lie skills,  with respect to gender. For this 
purpose,  a  test was  performed on 31  female and 30 male participants  telling a  lie  and 
telling  the  told  lie  on  the  contrary  in  a  chronological  order.  As  a  result of  research; 
women, who had been lying,  were more successful in terms of memory and cognitive load 
than male participants.  
Keywords: Lie, liar, liedetection, nonverbalcommunication, liecue. 
                                                             
*
 Anadolu Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü Yüksek Lisans Mezunu. 
 
 

---

Yalan Söyleme Kabiliyeti ve Cinsiyetler Arası Bir Karşılaştırma (234-243) 
 
235 
GİRİŞ 
Yalan  günlük  yaşamın  bir  parçasıdır  (Vrij 
2008:  11).  Eşinin  yeni  yaptırdığı  saçlarını  be-
ğenmediği  halde  beğendiğini  söyleyen  eş  ile 
işlediği  cinayeti  inkâr  eden  suçlu  arasında  ya-
lan  söylemek  anlamında  aslında  bir  fark  yok-
tur.  Fark  yalnızca  toplumun  yalanlara  verdiği 
isimler arasında vardır. Birisine beyaz  yalanlar 
ya  da  komplimanlar  adı  verilirken,  diğeri  ger-
çek  yalan  olarak  adlandırılmaktadır.  Birincisi 
bir  ilişkinin  sağlıklı  yürümesi  için  gerekli  ve 
zararsız  görünürken,  diğeri  adaletin  yerine 
getirilmesini  engelleyici  bir  durum  ortaya  çı-
kartır. Beyaz yalanları ortaya çıkarmak insanla-
rın  işine  pek  gelmese  de,  diğer  tür  yalanları 
ortaya  çıkarmak  en  başta  kolluk  ya  da  adalet 
sisteminin  üyeleri  gibi  bazı  kesimler için mes-
leki bir gerekliliktir. 
Yalan;  psikologların,  sosyal  psikologların, 
felsefecilerin  ve  iletişim  bilimiyle  uğraşanların 
çok  uzun  zamandan  beridir  ilgisini  çekmekte-
dir.  Konuya  ilişkin  Freud’un  bir  sözü  buna 
kanıt  olarak  ileri  sürülebilir  (Freud  1959:  94): 
“Görmek  için  gözleri,  duymak  için  kulakları 
olan  herkes  bilmelidir  ki,  hiçbir  ölümlü  sır 
saklayamaz.  Dudakları  sussa  parmakuçlarıyla 
konuşur ve ihanet her bir gözeneğinden sızar.” 
Yalan,  her  toplumda  büyük  bir  ayıp  ve  hatta 
günah  olarak  değerlendirilmiştir.  Ayrıca  yala-
nın, evlilikte ve arkadaş ilişkilerinden başlaya-
rak ticari  ilişkilere  kadar  uzanan geniş  bir  yel-
pazede  bozucu  bir  etkisi  vardır.  Bu  nedenle 
yalan  tespiti,  sosyal  bir  ihtiyaç  olarak  ortaya 
çıkmaktadır.  
Sözsüz  iletişim  bağlamında  incelenen  yalan 
literatürünün  genel  itibariyle  iki  başlık  altında 
toplandığı  görülmektedir:  Yalan  işaretlerinin 
tespiti ve yalancıların özellikleri. Ancak birbir-
leriyle kıyaslandığında yalan işaretlerinin tespi-
ti  ile  ilgili  kitap  ve  makaleler,  diğer  konudan 
oldukça  fazladır.  Konu  üzerine  çok  fazla  yazı-
lıp  çizilmiştir,  çünkü  yalancılardan  ziyade 
yalanın 
tespiti 
insanları 
daha 
fazla 
cezbetmektedir. Oysa yalan ve yalancı kavram-
ları ile karakteristikleri bilinmeden yalan tespiti 
üzerine çalışmak yeterince faydalı olmayabilir.  
Bu  yazı  öncelikli  olarak  yalan  ve  yalancı  ta-
nımlarını ele almaktadır. Yalanın ortaya çıkma-
sını  sağlayacak  bilişsel  kavramların  izahının 
ardından  konuya  ilişkin  yazılan  bazı  çalışma-
lardan  örnekler  verilecektir.  Daha  sonra,  yalan 
söyleme  becerisinin özelliklerinden birisi olan, 
“söylenen  yalanın hafızada  tutulması  ve  sorul-
duğunda  tekrarlanması”  özelliğinin  cinsiyete 
göre  karşılaştırması  ile  ilgili  yürütülen  araştır-
ma  ve  sonuçları  paylaşılacaktır.  Yalancılarda 
olması  gereken  başka  özellikler  de  elbette 
mevcuttur  ancak  diğer  özellikler  bu  araştırma-
nın içeriğine dâhil edilmemiştir.  
Son  olarak  genel  tartışma  bölümünde  sonuçlar 
ele  alınacak  ve  daha  sonra  bu  alanda  çalışma 
yürütecek  araştırmacılara  yönelik  bazı  öneriler 
sıralanacaktır. 
1. YALAN TANIMI 
Yalan,  Türk  Dil  Kurumu’nun  Büyük  Sözlüğü-
ne  göre;  “Doğru  olmayan,  gerçeğe  uymayan 
söz, kıtır” anlamına gelmektedir. Genel anlam-
da  yalan  tanımını  karşılayan  bu  açıklama,  an-
lam olarak birçok tartışmaya gebedir. Bir sözün 
doğru olup olmadığına kim karar vermektedir? 
Eğer bu, göreli bir doğruluksa her zaman yalan 
olarak kabul edilebilir mi? 
Bir  başka  tanımı;  “kaynağa  fayda  sağlamayı 
amaçlayan  uydurma  bir  iletişimdir”  (Mitchell 
1986:  3).  Bu  tanım  bazı  durumlar  için  geçerli 
görünmemektedir.  Kanser,  AIDS  vb.  hastalık-
larda, moral  durumunun hasta için  çok  önemli 
olması  nedeniyle,  hastaya  durumu  tam  olarak 
açıklanmaz.  Bu  sayede  hastanın  kendisini  bı-
rakmaması  ve  tedaviye  motive  olması  amaçla-
nır.  Bu  durumda  yalan,  kaynağa  değil,  alıcıya 
faydalı olması için söylenmektedir. 
Yalan,  “bir  kişiyi,  aldatanın  doğru  olmadığını 
değerlendirdiği  bir  inanç  ya  da  anlayışla  bes-
lemek”  (Zuckerman  ve  ark.  1982:  3)  şeklinde 
de  tanımlanmıştır.  Bu  tanıma  göre,  kişinin 
yalan söylediğini bilmesi gerekir. Yanlış hatır-
lama sonucu bir bilgiyi hatalı vermek, bu tanı-
ma  göre  yalan  sayılmamaktadır.  Örneğin  ara-
banın  rengini  yanlış  hatırlayan  ve  bu  rengi 
ifade  eden  bir  çocuk  yalan  söylememektedir, 
ancak  rengi  doğru  hatırladığı  halde  kasten 
farklı  söyleyen  bir  çocuk  yalan  söylemektedir 
(Vrij  2008:  13).  O  halde  birinci  kıstas,  kişinin 
yalan söylediğini açıkça bilmesidir. 
Ekman (1985: 26), yalanı diğer kandırma türle-
rinden  ayıran  iki  ölçüt  belirlemiştir.  Bu  ölçüt-
lerden  ilki,  yalan  söyleyen  kişinin  niyetidir. 
Yani, yalan söyleyen kişi isteyerek, bilinçli bir 

---