Journal of selcuk communication

1960-2000 Döneminde Türkiye’de Elit Zihniyeti (117-134) 
 
127 
ğini  yapıyordu.  Doğu  ve  Batı  kültürünün 
sembolleri,  onun  kafasında,  bütün  ürkütücü 
yönleriyle,  birbirlerine  karışmadan  durabili-
yordu.  Turgut  Efendi,  yani  istikbalin  bu 
meşhur  şahsiyeti,  işte  böylece  ilk  kültürünü 
Şarki İslam tesiriyle almış oluyordu. Turgut-
'un,  yıllar  sonra,  edebiyat  dersiyle  başlayan 
divan  edebiyatı  hayranlığının  köklerini,  ku-
lağına  okunan  bu  Arapça  sözlerde  aramak 
gerekir. Fakat o anda babası, nasıl ne dediği-
ni  bilmeden  konuşmuşsa,  Turgut  Özben  de 
ne  dediğini  bilmeden,  bir  Şarki  Medeniyet 
hayranlığı  tutturmuştur  yıllarca.  Bilhassa  bu 
sözlerin kulağına söylenmiş olması; bu tarihi 
şahsiyette,  bütün  kültürün  ve  hassaten  Arap 
kültürünün  kulaktan  dolma  bir  şekilde  teza-
hürüne sebebiyet vermiştir (T. s. 56). 
Doğu  ve  Batı kültürlerinin ezberci bir biçimde 
bilinmesi  ve  öğrenilmesi;  Batılılaşma  süreci-
mizde  çift  yönlü  olarak  “yeni”  olan  Batının 
yüzeysel  bir  biçimde  algılanmasına  ve  “eski” 
olan  Doğunun  da  kulaktan  dolma  bir  biçimde 
öğrenilmesine neden olacaktır.  
4.1.2. 1980-2000 
Kara  Kitap’ta  K.B.A.  tip  Celal’dir.  Gazeteci 
olan  Celal’in  farklı  konulardaki  köşe  yazıları 
Doğu  ve  Batıyı  nasıl  algıladığını  anlamamıza 
yardımcı olur.  
Kara  Kitap’ta  Celal,  Bedii  Usta’nın  Evlatları 
bölümünde  Batılılaşma  sürecimizin  karakteris-
tiklerinden  olan  kıyafet  değiştirme  üzerinden 
ortaya  çıkan  yabancılaşmaya  değiniyor.  Kıya-
fetler  değişmiş  ve  Batılı  olma  çabası  içindeki 
insanlar  için  geleneksel  insan  tipleri  uzak  du-
rulması  gereken  birer  örneğe  dönüşmüştür. 
Bedii  Usta,  mankenlerini  Batılı  tipler  olarak 
değil de Doğulu tipler olarak üretmektedir; ama 
tarihin  akışı  Bedii  Usta’nın  mankenlerinin 
aleyhinedir.  Robert  Kolej  mezunu  Orhan  Pa-
muk’un eleştirel bir biçimde yaklaştığı bu konu 
geleneksel olarak Batıcı aydınlarda görülmeyen 
yeni bir duruma işaret etmektedir. 1980 sonra-
sında  kültürel  melezleşme  ve  postmodern  dü-
şüncenin  güçlenmesi  aydınlar  arasında  gele-
neksel  olanın  önemine  yapılan  vurguyu  arttır-
mıştır: 
“Götürdüğü  örnekleri …  bütün  o  'bonmarşe' 
sahipleri,  takım  elbise,  etek,  kostüm,  çorap, 
palto,  şapka  satan  bütün  hazır  giyimciler  ve 
vitrinciler  tek  tek  geri  çevirmişler  onu.  … 
"Müşteri",  demiş  dükkâncılardan  biri,  "so-
kakta  her  gün  onbinlercesini  gördüğü  o  bı-
yıklı,  çarpık  bacaklı,  kara  kuru  vatandaşlar-
dan  birinin  sırtındaki  paltoyu  değil,  uzak  ve 
bilinmeyen bir diyardan gelen yeni ve 'güzel' 
bir insanın giydiği ceketi sırtına geçirmek is-
ter  ki,  bu  ceketle  birlikte  kendi  de  değiştiği-
ne,  başka  biri  olabildiğine  inanabilsin."… 
Vitrinlerine  bu  "gerçek  Türkleri,  bu  gerçek 
vatandaşları"  koyamayacağını  açıklamış: 
Türkler  artık  "Türk"  değil,  başka  bir  şey  ol-
mak istiyorlarmış çünkü. Bu yüzden kılık kı-
yafet devrimini icat etmişler, sakallarını tıraş 
etmişler, dillerini ve harflerini değiştirmişler, 
daha  veciz  konuşmayı  seven  bir  dükkân  sa-
hibi, müşterilerinin bir elbiseyi değil, aslında 
bir hayali satın aldıklarını açıklamış. O elbi-
seyi  giyen  "ötekiler"  gibi  olabilme  hayaliy-
miş asıl satın almak istedikleri (K. s. 65). 
Bedii  Usta’nın  oğlunun  anlattığına  göre;  “Ba-
bası  o  yıllarda,  bir  milletin 'hayat  tarzını,' tari-
hini, teknolojisini, kültürünü, sanat ve edebiya-
tını  değiştirebileceğini  anlarmış,  ama  jestlerini 
değiştirebileceğine  asla  ihtimal  vermezmiş  (K. 
s. 67)”. 
Kara  Kitap’ta  Orhan  Pamuk,  Şehzade’nin  Hi-
kayesi  bölümünde  insanlar  için  olduğu  gibi 
kavimler için de kendisi olarak kalabilmenin en 
önemli şey olduğu tezini işler: 
Şehzade Osman Celâlettin Efendi, bu toprak-
larda,  bu  lanetlenmiş  topraklarda,  insanın 
kendisi  olabilmesinin  en  önemli  sorun  oldu-
ğunu,  bu  sorun  gereğince  çözülmedikçe, he-
pimizin  yıkıntıya,  yenilgiye,  köleliğe  mah-
kûm  olduğumuzu  bilirdi.  Kendisi  olabilme-
nin bir yolunu bulamamış bütün kavimler kö-
leliğe, bütün soylar soysuzluğa, bütün millet-
ler  yokluğa,    hiçliğe  mahkûmdur  derdi,  Os-
man Celâlettin Efendi (K. s. 402). 
Şehzade,  dikte  eden  Batı  kültürünün  bütün 
yaratıcılığı söndürdüğü fikrindedir: 
“Hiçliğe, iki değil üç kere yazılacak!" derdi 
Şehzade…Bunu  öyle  bir  sesle  ve  tavırla 
söylerdi  ki,  …kendisine  Fransızca  öğreten 
Fransız Fransuva Efendi'nin 'dikte' dersinde 
takındığı  tavırları,  attığı  öfkeli  adımları, 
hatta  çıkardığı  öğretici  sesi  taklit  ettiğine 
inanır ve bir anda bütün 'zihinsel faaliyetini 
durduran',  'hayal  gücünün  bütün  renklerini 

---

Selçuk İletişim, 7, 3, 2012 
 
128
solduran' bir buhrana kapılırdı. Bu buhran-
lara  alışık  olan  Kâtip,  yılların  verdiği  de-
neyle  kalemini  elinden  bırakır,  yüzüne  bir 
maske takar gibi geçirdiği donuk, anlamsız 
ve  boş  bir  ifadeyle  'kendim  olamıyorum' 
nöbetinin  ve  öfkesinin  bitmesini  beklerdi 
(K. s. 402). 
Şehzade, kendisi olmak için verdiği mücadele-
de  başkalarının  sözlerinden  kurtulmanın  ve 
kendisi  olma  çabasının  aslında  Osmanlı’nın 
kurtuluş çabasından bağımsız olmadığını anlar; 
ancak  binlerce  yılda  bir  olabilecek  bir  kabuk 
değiştirme durumu söz konusudur, bu ise Batı-
lılaşmadır: 
Şehzade,  vermekte  olduğu  savaşın  aslında 
kendi  savaşı  değil,  yıkılmakta  olan  Osmanlı 
Devleti'ne  kaderleri  bağlanmış  milyonlarca 
talihsizin  savaşı  olduğunu  anlamıştı.  Kâtibi'-
nin,  Şehzade'nin  hayatının  son  altı  yılında, 
belki  de  onbinlerce  defa  defterlere  yazdığı 
gibi,  kendileri olamayan bütün kavimler, bir 
ötekini taklit eden bütün uygarlıklar, başkala-
rının hikayeleriyle mutlu olabilen bütün mil-
letler"  yıkılmaya,  yok  olmaya,  unutulmaya 
mahkûmdular çünkü (K. s. 412). 
4.2. Aydın Halk 
4.2.1. 1960-1980 
Bir  Düğün  Gecesi’nde  Tezel  o  dönemde,  öğ-
renci  aydınlar  arasında  yaygın  olan  “devrimci 
tip”e  ironi  ile  bakmaktadır.  Ona  göre,  solcu 
aydınlarla  halk  arasında  mesafe  vardır.  Kendi 
mesleklerinden  önce  devrimci  olmayı  kimlik 
olarak  benimseyen  bu  “tip”  halk  ile  iletişim 
kurmada  ve  halkı  bilinçlendirmede  güçlük 
yaşamaktadır: 
…  oyuncu  gençlerden  biri,  evine  dönerken 
bir taksiye  biniyor. Hiç de inmezler taksiler-
den ve hep şoför kardeşlerimizin kafasını şi-
şirirler:  “Ya  onun  bir  emekçi  olduğunu  söy-
leyerek  yöneticilere  karşı  kışkırtır  ya  da  pa-
rasını vermek istemez. Sonunda taksi sürücü-
sünün sabrı taşar ve "Sen kim oluyorsun be!" 
"Ben 
devrimciyim 
arkadaş!" 
'Oyuncu 
Memoşumuzun  oyuncu  olan  arkadaşının  ya-
nıtı bu. Ulan, oyuncuyum, desene. Küçük bir 
şey  mi  bu?  Oyuncu  olmak  devrimci  olmak-
tan  kolay  mı  ha  -hele  bu  ülkede?  Sevsene 
işini,  saysana!  Korusana…  Yoo,  olur  mu? 
Madem herkes militan devrimci, o da ille mi-
litan  devrimci  olacak.  Yanıtı  bu:  "Ben  dev-
rimciyim  arkadaşım...”  Hani  herhangi  bir 
meslek  adı  söyler  gibi,  sürücü  yardımcısı-
yım, ayakkabı onarıcısıyım, maden işçisiyim, 
tornacıyım,  der  gibi  "devrimciyim"  diyor. 
Balyoz  sonrası  olsa,  düşünebiliriz  ki,  bu  ço-
cuk  yiğit  bir  çocuk.  Ne  general  takıyor,  ne 
işveren,  ne  onların  politikacısını,  ne  de  be-
nim  abiyi,  İlhan'ı  yani...  Öyle  ya,  sol  takım 
henüz  burnundan  mıhlanmamış.  Taksi  sürü-
cüsü  de,  "İtler,  hep  sizin  gibilerin  yüzünden 
değil  mi huzursuzluğumuz?  İkide  bir  yolları 
tıkarsınız, işimize, müşterimize engel olursu-
nuz... Yettiniz be!" demez mi? (B. s. 81).   
Tutunamayanlar’da  Selim  Işık,  topluma  ve 
değerlerine  yabancılaşmıştır  ama  bu  durum 
insan  sevgisini  ortadan  kaldırmaz.  Halktan 
insanlarla  statü  ve  sınıf  temelinde  ilişki  kur-
maz.  Ondaki  yabancılaşma  küçük  burjuva 
dünyasındaki meta sahipliği üzerine inşa edilen 
kültür ve değerlere olan yabancılaşmadır: 
Mümkün  olsaydı  biletçinin  kızıyla  ve  yolda 
gözünün  ucuyla  gördüğü her  kızla  evlenirdi. 
Biletçiyle ve herkesle dost olurdu sözün geli-
şi  değil,  gerçekten  yapardı  bunu.  Bunu  ya-
pamayacağını  anlayınca,  Selim  olarak  yaşa-
manın  imkansızlığını  görünce,  hayatın  hızlı 
akışı içinde, küçük anları sonuna kadar yaşa-
yamayacağını  sezince,  önce  büyük  bir  ümit-
sizlik ve korkuya kapıldı; bütün gücüyle var-
lığını  korumaya  çalıştı.  Sonra  da...  (T.  s. 
630). 
4.2.2. 1980-2000 
Kara  Kitap’ta,  Galip’in  gizemli  yolculuğu 
esnasında  farklı  toplum  kesimlerine  değinilir. 
Bunlardan  birisi  de  üniversite  öğrencileridir. 
Galip,  Alaaddin’in  dükkânındadır  ve  dergi 
almak  istemektedir:  “…siyasi  dergilerden, 
adlarını  tek  tek  dikkatle  telâffuz  ederek,  birer 
tane  istedi.  Alâaddin  yüzünde  çocuksu,  korku-
lu,  kuşkulu,  ama  hiçbir  zaman  da  düşmanca 
olamayacak  bir  ifade,  bu  dergileri  yalnızca 
üniversite  öğrencilerinin  okuduğunu  söyledi 
(K. s. 71)”. 
Kara  Kitap’ta  Melih  Amca,  Celal  hakkında 
“yabancılaşmış” aydın tip eleştirisi yapar: 
O  zamanlar  ne  ameleleri,  ne  de  bu  milleti 
kaldırabilecekleri  akıllarına  dank  edince  ko-

---