Jumbaqlar-xaliq fol`klorindag`i basqa janr tu`rleri siyaqli a`yyem zamanlardan berli xaliq danalig`inan do`regen

Jumbaqlar-xaliq fol`klorindag`i basqa janr tu`rleri siyaqli a`yyem zamanlardan berli xaliq danalig`inan do`regen. Ol talay da`wirdegi ata-analardin` bala waqtindag`i aytqan ha`m sol jumbaq arqali ha`r qiyli qubilislarg`a diqqat bo`lgen. Sirli ug`imlar arqali balalar turmis a`lemlerin oylap pikir ju`rite biliwge u`yrengen. Janr retinde ol balalardin` ruwxiy talabina sa`ykes a`debiy qurallardin` biri. Jumbaq ta jan`iltpash ha`m balalar qosiqlarinin` «o`tirik o`len`» «o`tirik ertek» tu`rlerine tu`r jag`inan usag`an menen mazmunliq jaqtan a`dewir o`tkirlesip keledi. Tiri ha`m o`li ta`biyattag`i qubilislarg`a oy jiberiw pikir ju`ritiw jasirilg`an ha`r tu`rli sirlardi ashiw qoyilg`an sorawg`a da`l juwap tabiw boyinsha balalardi a`lwan-a`lwan turmis qubilislarin oylap ko`riwge qiziqtiradi. Bul oylawlar aqil aqimlarin rawajlandiriwg`a ta`sir jasaydi, sezimin ko`teredi. Jumbaq degen so`z birikken eki so`zden quralip «Jum-jasiriw», -«baq-qara» degen ma`nini an`latadi. Jumilg`an jasirilg`an zatqa qara usini degendi bildiredi. Jumbaqtin` juwabin tabiw ushin balalar oylaw menen azda bolsa ha`r qiyli zatti, adamdi jerdi aspandi o`simlikler ha`m haywanat du`n`yasin u`y xojaliq ug`imina salistirip olardi ko`z aldinan birim-birim o`tkerip o`zine ishten dodalap G`jeti o`lshep bir kesetug`in sheshimge a`keletug`in aniq. Usilar arqali jumbaq balalardin` aqil oyin tu`sinigin ken`eytip rawajlandiriwg`a ta`sir etedi. Jumbaqtin` waziypasi bunin` menen sheklenbeydi. Qazaq jaziwshisi akademik Muxtar A`wezov «Jumbaqti mektep balalari til sheberligin bayitiw maxsetinde oqiydi, yadlaydi. Jaslar oyin sawiq keshelerinde elege deyin tamasha etedi. Ata-ananin` jas balag`a beretug`in 17 ta`rbiyasinda da balanin` oyin tapqirliqqa shiniqtiriw ushin da jumbaqtin` ko`p paydasi bar» dep jazadi. «Qazaq xaliq jumbaqlarinda». 1) Balalar ta`rbiyasina jumbaqtin` paydalari qanday ekenine ser salsaq onda bul sirttan qarag`anda balalardin` soraw juwap tu`rindegi ku`ndelikli oyininday ko`rinedi al shininda onin` balalar du`n`yasina keletug`in paydasina na`zer salsaq onda balalardin` o`zleri aytisqan onda jumbaqtan o`zlerinin` aqil oyin sezimin pa`min rawajlandirip atirg`anin bayqaymiz. Ekinshi jag`inan balalar jumbaq arqali o`zlerinin` qiyal su`riwlerine de qiyaliy ha`diyselerdi oylap tabiwina da ken` mu`mkinshilikler aladi. Balalar a`debiyatinda jumbaqlar usi jag`inan da a`hmiyetli bolip tabiladi. Jumbaqtin` tag`i bir o`zgesheligi-ol ha`r bir baladan teren`irek oylaydi talar ettiretug`in janr tu`ri.
Qaraqalpaq xalqiniǹ bala tárbiyalaw dástúrinde kóp qollanilatuǵin janrdiǹ taǵi biri -jumbaq bolip esaplanadi. Jumbaq «jum» hám «baq» degen eki sózdiǹ qosindisinan
dórelip, bir nárseni oylap jasiriw (jumiw) degendi aǹlatadi [1]. Jumbaq xaliq

pedagogikasiniǹ eǹ áyyemnen bar, keǹ taraǵan tárbiyaliq usillariniǹ biri. Onda xaliqtiǹ

dúnyaǵa tábiyatqa kóz-qaraslari, jámiyetlik qatnaslari, oyi, qiyali, psixologiyasi, qullasi

ómir tirishiliginiǹ barliq basqishlari sóz etiledi. Jumbaqtiǹ xaliq shiǵarmalariniǹ ishindegi

eǹ áyyemgilerinen esaplanatuǵin folklorist G.S. Destune bilay dep kórsetedi: «Jumbaqlar

áyyemgi grek qáwimleriniǹ arasinda 3 miǹnan aslam jillar dawaminda jasap keledi» [2].

Jumbaq adamlardiǹ dúnya taniwin, tárbiya sirlarina oy juwirtip, qarawin, sonday-aq

qiyalin rawajlandiradi. Adam ómirine qatnasi bar, tábiyattaǵi hám jámiyettegi barliq

nárseler boyinsha baqlaw júrgiziledi. Olardiǹ sir-sipatin, túr-túsin mazmunin bayanlap

beredi. Jumbaqlardi kópshilik jaǵdayda úlken jastaǵilar kishkenelerge aytip, oniǹ sheshimin

tabiwdi talap etip, olardi oylaniwǵa májbúrleytuǵin bolǵan. Jumbaqlardiǹ xaliq

pedagogikasindaǵi xizmetin názerde tuta otirip rus ilimpazi M.A.Ribnikova bilay degen edi:

«Jumbaqtiǹ dárekliligi, aniqliǵi, turmistiǹ unqil-shuǹqilina shekem kórsetiwge

qaratilǵanliǵi, álbette, balaniǹ sanasina didaktikaliq tásir etiwdiǹ ájayip usili» [3].

Jumbaqtiǹ adamzatta bilim, aqil, túsinik

qáliplestiriwshilik qásiyeti oǵada ulli. Ol eǹ dáslep belgili bir predmettiǹ belgisineqaray

dúzilip aytiladi. Tiǹlawshi tez yadlaydi da oni ekinshi birorinda dáslepkiden góre

kórkemligin, mazmunin bayitiǹqirap tákirarlaydi. Úshinshi, tórtinshi aytiwshilar onnan da

qiziǵiraq,suliwiraq etip shiǵariwǵa umtiladi. Jumbaq usi tártipte xaliq shiǵarmalariniǹ biri

sipatinda kóbeyedi, rawajlanadi, bayiydi, dáwirden dáwirlerge ótip, jaǹa zaman ruwxina

beyimlesip otiradi. Jumbaqtiǹ xaliq dóretpesiniǹ basqa túrlerine qaraǵanda óz aldina

ózgeshe aytiliw tártibi boladi. Adamlar oni eki tárepke bólinip aytisadi. Jumbaq aytiwshi

tárepinen aytilip beriledi de, keyninen «ol ne» yamasa «ne haqqinda», «tap» dep soraw taslaydi. Tiǹlawshi sheshimin birden taba almasa, oylanip-oylanip: «Aytqan jumbaǵin

qirda ma» suwda ma janli ma, - jansiz ba, Aspanda ma, jerde me, úyde me, dúzde me,

dep soraydi. Bul sorawlarǵa jumbaq aytiwshi sheshimge jaqinlastirip durisin aytip, juwap

qaytaradi. Endi sheshim izlewshi jumbaqti tez sheship beredi. Geypara tabiwi qiyin bolǵan

jumbaq sheshimleriniǹ dusmali, zattiǹ sir-sipati, belgisi, kólemi, qatti-bosliǵi da aytiladi.

Jumbaqlardi tez hám dál sheshken adam «aqilli, oyli, tapqir» degen qoshemetlew

esitedi. Jumbaqti sheshe almaǵan adam shártli jaza aladi. Jaza sol - ol kópshilikke qosiq

aytip beredi t.b.Jumbaqlar eǹ dáslep hámmege túsinikli júdá tanis úy buyimlarin, úy

haywanlarin, baw-baqsha ósimliklerin jumbaqlawdan baslanadi. Ápiwayidan kem-kem

qospaliraq zatti jumbaqlawǵa ótedi. Bul balalardiǹ oyin, tapqirliǵin áste aqirin

rawajlandiriw ushin paydali [4]. Xaliq óz jaslarina

sharwashiliq haqqinda, haywanatlar dúnyasi haqqinda túsinik, bilim beriwdi maqset etip,

kóplegen jumbaqlar jaratqan. Olar úy hám dúz haywanlariniǹ balalaytuǵin ay esabin

timsallap, túyeniǹ on eki ayda, biyeniǹ on ayda, siyirdiǹ toǵiz ayda, eshkiniǹ bes ayda,

qoyanniǹ eki yarim ayda, túlkiniǹ úsh ayda balalaytuǵinin jumbaqlaydi. Jumbaq kúndelikli

adamlarǵa jaqin qatnasi bar konkret zatlarǵa, miynet qurallarina arnaladi. Ol zattiǹ

qásiyetin atqaratuǵin xizmetin, mayda-shúyde detallarina shekem tallap súwretlep

kórsetedi. Misali: sawda-satiq jumisinda qollanilatuǵin, qoldan islengen, eki pálleli qabaq

tárezi bilay súwretlenedi.

Alti ayaqli,

Taldan tayaqli,

Arqasinda quyriǵi,

Adamzattiǹ buyriǵi (tárezi).

Tábiyat, adamzat, haywanlar hám ósimlikler dúnyasindaǵi barliq zat haqqinda, zattiǹ túr￾túsi, is-háreketi, sani menen sapasi, músheleri, payda-ziyani, atqaratuǵin xizmeti bári

dusmallap sóz etilip oǵan jumbaqlar arnala beredi. Misali:

Aq sandiǵim ashildi Ishinen nur

shashildi (kún).Jumbaqlar júdá áyyem zamanlardan beri jaslardiǹ oy órisinrawajlandiriwshi xaliq

pedagogikasiniǹ tásirsheǹ usillariniǹ biri sipatinda xizmet etip kelgen. Ol barliq zaman

basqishlarinda dórep, xaliqtiǹ ruwxiy bayliǵi sipatinda házirgi waqitta da jumbaqlardiǹ

jaslar tárbiyasindaǵi xizmeti oǵada ulli.Naqil-maqallar atadan-balaǵa, awizdan-awizǵa

ótkerip, álpeshlep saqlap kiyatirǵan ruwxiy dúnyamiz. Oǵan xaliq ózleriniǹ miynet

tájiriybeleri menen danaliq, oy-pikirlerin, dástúrin, siyasiy jámiyetlik kóz-qaraslarin siǹirip,

jetilistirgen. Naqil-maqallar kópshilik sóz sheberleriniǹ oy eleginen ótip, shiǹlanip

shiqqanliqtan tereǹ oyli, tili shiyrin, oǵada kórkem bolip keledi.