31
MART 2013
Bakının 32 kəndi Bakı və Abşeronda geniş ya-
yılmış anlayış olub ənənəvi Abşeron kəndlərini
ifadə edir. Bu anlayış adətən XIX əsrin son-
larında Abşeron yarımadasında getmiş
sənayeləşməyə qədərki yaşayış məskənlərinə
işarə etsə də, əslində Bakının sözügedən
"ənənəvi" kəndlərinin sayı həmişə 32-dən çox
olub. Hələ 1813-cü ildə Bakıətrafı kəndlərin
sayı 37 idi, 1850-ci ilin dövlət sənədlərində isə
bu rəqəm 40-a çatıb. Sonralar onların üzərinə
Göradil, Ləş, Şüvəlan və Pirəküşkül kəndləri
də əlavə olunub. Bu gün Bakıda 41 kənd var.
32
MART 2013
B
ALAXANI
Bakının ən qədim
kəndlərindən biridir.
Bakının şimal-şərqində, Ab-
şeron yarımadasının ortasın-
da yerləşir. Balaxanının şi-
mal hissəsi "Rzaqulu kəndi",
cənub hissəsi əhali tərəfindən
"Canhüseyn məhəlləsi" adla-
nır. 1989-cu ildən başlayaraq,
qəsəbənin qərb hissəsində
Yeni Balaxanı adlanan ya-
şayış massivi formalaşma-
ğa başlamışdır. Kəndin adı-
nın mənası Qılman İlkinin
"Bakı və bakılılar" kitabında
qeyd olunub: "bala" – yu-
xarı, hündür, "xana" – ev
deməkdir. Balaxana qədim
zamanlarda karvansaraların
giriş qapısı üstündə olan ki-
çik otağa deyərdilər. Bun-
lar yarım mərtəbə şəklində
olardı. Hazırda belə otaqlar
Bakının 40 kilometrliyində,
1439-1440-cı illərdə tikil-
miş Səngəçal karvansarası-
nın və Suraxanıdakı 1713-cü
ildə inşa edilmiş Atəşgahın
qapısı üstündə var. XIX əsrin
70-ci illərindən başlayaraq,
Balaxanı Bakının əsas neft çı-
xarma mərkəzlərindən birinə
çevrilməyə başlamışdır. 1869-
cu ildə Balaxanıda ilk dəfə
olaraq mexaniki vurma üsullu
quyu qazılır. Quyudan neft
çox sürətlə çıxmış və üç gün
ərzində həmin quyu ətrafı
neft gölünə döndərmişdir.
1873-1878-ci illərdə Balaxa-
nıda 47 belə güclü neft quyu-
su qazılıb. Bu dövrdə xarici
Finansist
Azərbaycan haqqında
33
MART 2013
şirkətlər Balaxanıda çoxlu torpaqlar əldə ediblər,
Nobel qardaşları, Rotşild, Rokfeller kimi milyon-
çular, rus kapitalistləri mədənlər salıblar. Robert
Nobel 1873-cü ildə Bakıya gələrək Balaxanıda neft
istehsalı ilə məşğul olmağa başlamışdır. Artıq XX
əsrin əvvəllərində Balaxanıda onlarca yerli və xari-
ci neft şirkətləri və onların mədənləri, karxanaları
fəaliyyət göstərirdi. Balaxanıda ilk neft quyusunun
şərəfinə abidə qoyulub. Lakin hazırda bu abidədən
iz qalmayıb. Balaxanıda aşağıdakı memarlıq
abidələrinin qalıqları vardır.
Abidələr. 1385-ci ildə usta Arif tərəfindən inşa edil-
miş Hacı Şəlalə abidəsi .Bu abidə kvadrat şəkilli
tağ-tavanlı kiçik otaqdan və onun qarşısındakı
dərin piştağdan ibarətdir; 1427-ci ildə tikilmiş
Şarirağa türbəsi memarlıq baxımından Balaxanı
abidələrinin ən qiymətlisi hesab olunur . Xalq ara-
sında İmarət adlandırılan bu bina ehtimala görə
mehmanxana olmuşdur. Abidə günbəzlə salon-
dan və fasaddakı çıxıntılı promoldan ibarətdir. Hər
iki bina Abşeron binaları üçün xarakterik olan yo-
nulmuş daşdan tikilmişdir; 1636-cı ildə tikilmiş
Şah Səfi karvansarayı. Karvansaray İpək Yolunun
üstündə olduğundan o zamankı bütün tacirlərin
yolu buradan düşüb; XVII əsrdə tikilmiş ovdan;
Kəndin cənubundakı "Boq-boqi" adlanan yerin
yaxınlığında vaxtilə Suraxanı atəşgahına bənzər
abidə olub. Kəndin cənub hissəsindəki köhnə
qəbiristanlıqda "Pirə Moulo" piri, kəndin ortasın-
dakı böyük tut ağacının yanında olan "Sənqıran"
piri olub. Kənddə bir neçə hamam camaata xidmət
edib: "Xan qızı", "Hacı Nəcəfqulu", "Hacı Həsən",
"Bala Rza", "Şirəli", "Nurbala" hamamları və s.
B
İLƏCƏRİ
Biləcəri qəsəbəsi Bakının qədim
kəndlərindəndir. 1936-cı ildə qəsəbə statusu
almışdır. Tarixi mənbələrin məlumatına əsaslanan
tədqiqatçılara görə, yaşayış məntəqəsinin etnoto-
ponim olub, türkdilli xəzərlərin bələncər tayfası-
nın adını əks etdirir. Bələncərlərin Azərbaycana
miqrasiyası Sasani şahı I Xosrov Ənuşirəvanın
(531-579) Azərbaycana köçürdüyü xəzərlərlə və
VIII əsrin əvvəllərində ərəb əmiri Cərrah ibn Ab-
dullahın Xəzər ölkəsinə hücum edərək onun üç
paytaxt şəhərindən Arana xeyli əhali köçürməsi
Azərbaycan haqqında
Finansist
34
MART 2013
Finansist
Azərbaycan haqqında
ilə əlaqələndirilir. Yaşayış məntəqəsinin coğ-
rafi mövqeyinə əsaslanan digər tədqiqatçılar
isə bu toponimi qədim türk dillərindəki be-
len (aşırım, alçaq dağ) və cərcəri (sıldırım, yar-
ğan) komponentlərinin birləşməsi kimi "Aşırımlı
yarğan"mənasında izah edirlər. Başqa bir etimolo-
giyaya görə "Biləcəri" sözü "hərbi şəhər" deməkdir.
B
İLGƏH
Bilgəh vaxtilə Bakının qədim kəndlərindən
biri olub. Bilgəh sözünün mənası "Piləgah"
sözü ilə bağlanır, mənası "ipək hazırlanan yer,
ipək yeri" anlamına gəlir. Görünür, vaxtilə bu-
rada çox əski zamanlarda barama becərirmişlər.
Bilgəhdəki qayaüstü təsvirlər hələ orta əsrlərdə
burada şəhər mədəniyyətinin inkişafından xəbər
verir. Bilgəhdən keçən Avropa səyyahları da
xatirələrində bu kəndin adını çəkirlər. Orta əsrlərə
aid abidələrin bu günə qədər qalan qalıqları da
bu qədim yaşayış məskəninin şərəfl i keçmişindən
xəbər verir. Əhalisinin sayı təqribən 11 mindən
çoxdur. Tarixi abidələrlə zəngin olan Bilgəhdə
vaxtilə xalçaçılıq, ipəkçilik, toxuculuq inkişaf et-
mişdir. Əncir, üzüm, nar və püstə bağları həmçinin
geniş zəfəran plantasiyaları ilə zəngin olmuşdur.
Bilgəh tarixən həm də liman şəhəri kimi fəaliyyət
göstərmişdir.
B
İNƏQƏDİ
Binəqədi Bakının ən qədim və böyük
kəndlərindən biridir. Adının mənası haq-
qında konkret fikir olmasa da, arxeoloji qazıntı-
lar zamanı əldə edilən nadir tapıntılar əsasında
bu kəndin binədən qədim olduğu sübuta yet-
mişdir. Hələ ötən əsrin 40-cı illərində Binəqədi
yaxınlığında qədim kərgədanın elm aləminə
məlum olmayan skeleti tapılmışdır. Tarixçi-alim
R.İmaməliyev yazırdı ki, əldə edilən nadir tapıntı-
lar əsasında Azərbaycan tarixşünaslığı və arxeo-
logiyası dünyada ilk dəfə olaraq IV dövr faunası-
nı müəyyənləşdirə bilmişlər. Elm aləmində nəsli
kəsilmiş heyvan qalıqlarının çoxluğuna və növ
müxtəlifl iyinə görə Amerika Birləşmiş Ştatlarından
sonra ikinci yerdə Azərbaycan dayanır. "Binəqədi
faunası" dünya təbiətşünasları arasında çox məşhur
bir terminə çevrilib.
B
İNƏ
Şəhər tipli qəsəbədir. Mərdəkan qəsəbəsinə
gedən yolun sağında yerləşir. Məskunlaşma
baxımından Abşeronun ən cavan yaşayış
məntəqəsidir. Burada XVII əsrin ortalarından
etibarən əhali daimi olaraq məskunlaşmağa baş-
lamışdır. Bakı şəhərinin Xəzər rayonunun inziba-
ti ərazi vahidliyinə daxil olan Binənin ərazisi 3150
kv. km-dir. Yerli əhali ənənəvi olaraq heyvandarlıq,
əkinçilik, son onilliklərdə istixana təsərrüfatı (gül,
pomidor, xiyar becərilməsi) ilə məşğul olmuşdur.
Qəsəbə ərazisində bir neçə ictimai və dini abidələr
mövcuddur. Bunlardan 1814-1815 və 1878 - 1879-
cu illərdə inşa olunan iki el hamamını, 1877-ci ildə
tikilən Hacı Ərəb və 1916-cı ildə istifadəyə verilən
Mövsüm Səlimov məscidini qeyd etmək olar.
B
ÜL BÜLƏ
Abşeronun qədim yaşayış
məntəqələrindəndir. Bülbülədə orta əsrlərə
dair bir sıra abidələr, o cümlədən 1624-cü ildə
tikilmiş Şeyx Nəcməddin məscidi var. Bülbülə
kəndində bir sıra tarixi abidələr olmuşdur. Bunla-
rın arasında "İmamzadə"xüsusi yer tutur. Bülbülə
"İmamzadə"sində beşinci İmam Mühəmməd
Baqirin övladı Mühəmməd Sadiq, onun xanı-
mı, həmçinin nökəri də dəfn olunmuşdur. Onla-
rın Bülbülə torpağında dəfn olunması bu torpa-
ğın müqəddəsliyini bir daha təsdiq etmiş, onların
dəfn olunduğu yer bu günə qədər ziyarətgaha
çevrilmişdir. Kərbalayı Ağabalabəy Bakıxanov
Azərbaycanın böyük mütəfəkkir şairi və alimi
Abbasqulu Ağa Bakıxanovun qardaşı oğludur.
Kərbalayı Ağabalabəyin adı ilə bağlı olan Kərbalayı
Ağabalabəy məscidi 1850-1860-cı illərdə tikilmiş-
dir. Qəriblər məscidi Bülbülənin yuxarı hissəsində
Lahıclar məhəlləsində yerləşir. Məscid 1915-ci ildə
Seyid Baxış Seyid Nurbaxış oğlunun rəhbərliyi ilə
suraxanılı usta Məşədi Dadaş tərəfindən tikilmiş-
35
MART 2013
dir. Salam təpəsi Bülbülə ilə Bakı-
xanov qəsəbəsi sərhədində yerləşən
həmşəhərli qəbiristanlığı adı ilə ta-
nınan ərazinin ən hündür sahəsində
yerləşir. İrandan Bakıya işləməyə
gələnlər dünyalarını dəyişdikləri za-
man bu ərazidə dəfn olunurdular,
buna görə də bu yer xalq arasında
həmşəhərli qəbiristanlığı kimi tanı-
nırdı
Deyilənlərə görə, Bülbülə
kəndinin günçıxan tərəfindən
olan kəndlərdən zəvvarlar Məkkə,
Kərbala və Məşhəd şəhərlərinə
ziyarətə gedərkən bu təpədə
ayaq saxlayar, Bülbülədə olan
"İmamzadə"yə salam verərdilər. Ço-
vuş ziyarətnamə oxuyub qurtardıq-
dan sonra isə xudahafizləşərdilər.
Ziyarətdən qayıdan zaman da on-
lar bu təpədə ayaq saxlayar, Bülbülə
"İmamzadə"si ilə salamlaşardılar. Ziyarətə gedən
zəvvarları yola salanlar onları bu təpədən ötü-
rüb evlərinə dönərdilər. Beləliklə, xalq arasında
bu təpənin adı Salam təpəsi adlanırdı. Bülbülədə
4 hamam var idi: 1. Əlican və Vəlican hamamı 2.
Hacı İsgəndər hamamı 3. Razaq hamamı 4. Al-
mas hamamı. Əlican və Vəlican hamamı 1902-ci
ildə Məşədi Vəlican tərəfindən tikilmiş, hama-
mın dörd günbəzindən hal-hazırda ikisi qalmış-
dır. Bülbülə yaşayış mərkəzi özü də qədim oğuz
məskənidir. "Bülbülə" sözünün mənşəyi haqqında
aşağıdakı rəvayətlər mövcuddur: 1. Bülbülə şoru-
nun ətrafında şirin sulu bulaqlardan birini "pül-
pül" adlandırmışlar. 2. Başqa bir rəvayətdə isə de-
yilir ki, eramızdan əvvəl təxminən 335-325 illər
arasında Makedoniyalı İsgəndər Zülqərneyn öz
qoşunu ilə Bülbülə torpaqlarından keçən zaman
palçıq, bataqlıq olan yerlərdə əziyyət çəkmiş və bu
yerlərə "buli-buli" demişlər. 3. Başqa bir rəvayətə
görə isə "Bülbülə" sözü burada olan bülbüllərin
36
MART 2013
Finansist
Azərbaycan haqqında
çox olması ilə əlaqələndirilir. Bütün bu yazılardan
Bülbülə kəndinin dəqiq yaşını müəyyən etmək ol-
masa da, məlum olur ki, bu kənd qədim tarixə ma-
lik olmuş və müqəddəs yer kimi tanınmışdır. Bu
fikir hal-hazırda kənddə yaşayan əhalinin müxtəlif
yerlərdən gəlməsini də təsdiq edir. Kənd əhalisinin
əsas məşğuliyyəti xalçaçılıq, misgərlik, daşyonan,
dabbaqlıq, maldarlıq, əkinçilik, bağbanlıq, qalayçı-
lıq və s. olmuşdur
Z
İRƏ
“Zirə" toponimi fars mənşəlidir, "çökəklikdə
olan yer" deməkdir. Xəzər Dənizindəki ada-
lardan biri narın qumla örtülmüş Qum adasıdır.
Keçmişdə ona "Qum zirə" deyirdilər. "Zirə" ada
deməkdir. Bakı ətrafındakı Zirə kəndinin adı da
bu sözdən götürülmüşdür. Bu gün bir çoxlarının
"Nargin" və "Vulf " adlandırdıqları adalara əvvəllər
"Daş zirə" və "Böyük zirə" deyirdilər. Mənası ay-
dındır: daşlı ada və böyük ada. Daş zirə qayaaltı
adadır, Böyük zirə isə Bakı arxipelaqında ən bö-
yük adalardan biri hesab olunur. Bəs bu adalar nə
üçün "Vulf " və "Nargin" adlanır? Rus dənizçiləri
Abşeron yarımadasına yaxınlaşanda digər adalar
arasında Daş zirəni və Böyük zirəni də görürlər. La-
kin bu adalar xəritələrdə göstərilməmişdi. Onların
Baltik dənizindəki Vulf və Nargin adalarına oxşar-
lığını görən dənizçilər xəritədə yeni qeydlər edirlər.
O vaxtdan bəri Baltik və Xəzər dənizlərində eyni
adlı adalar mövcuddur. Zirənin Tunc dövrünə aid-
liyi sübut edilmişdir. Qəsəbədə müxtəlif əsrlərə
aid qəbiristanlıq, məscid və s. abidələr var. Ma-
raqlıdır ki, Zirə təkcə Abşeronda deyil, bütün
Azərbaycanda qarpızı ilə məşhurdur. Tarixi çox
qədimdir. Daş kitabələr, qədim qəbirlər buna əyani
sübutdur. 1859-1864-cü ilə olan məlumata əsasən
Bakı quberniyasının Bakı qəzasının Zirə kəndində
166 evdə 426 nəfəri kişilər, 398 nəfəri qadınlar
olmaqla 824 nəfər şiə Azərbaycan tatarı yaşayır-
dı. Azərbaycan Respublikasının Dövlət Statistika
Komitəsinin 1 yanvar 2012-ci il tarixinə olan rəsmi
məlumatına əsasən Zirə qəsəbəsinin 11.5 min
nəfər əhalisi vardır. Bir çox tanınmış şəxsiyyətlər, o
cümlədən Mirzə Bala Məmmədzadə bu qəsəbənin
sakini olub.
Ə
MİRCAN
Əmircan Bakının qədim kəndlərindən
sayılır. A.Bakıxanov "Gülüstani-İrəm"
əsərində öz doğma kəndinin adını "Əmir Hacan"
yazmışdır. Tədqiqatçılar bu fikrə istinad edərək
Məkkə ziyarətinə gedən zəvvarlara başçı təyin
edilənə "Əmir Hac" deyilişini kəndin adına şamil
ediblər. "Əmir Hac" ərəb sözü olub, tərcüməsi
"Hacılar əmiri" deməkdir. Əmir sözünün lüğəti
mənası "böyük, başçı, bəy" deməkdir. Doğrudur,
yerli əhali kəndi Xilə adlandırır. Xilə kəndinin ərəb
xilafəti zamanı sahibi, böyük mülkədar Əmir
Nizaməddin XIV əsrdə Bakı mahalında çox
məşhur və hörmətli şəxs olub. Vaxtilə Əmircan
xalçaları dünyada məşhur olubdur. Üləmaların,
ruhanilərin, məşhur söz-sənət ustalarının ana
yurdu sayılan Əmircan öz abidələri, məscid və
minarələri ilə də tanınır. Kəndin qədim adı Xilə
olub, sonradan isə dəyişdirilib Əmircan qoyulub.
Rəvayətlərə görə, çox qədim zamanlarda burada
Hillə qəbiləsi yaşayıb (bəzi mənbələrdə onlara Xilə
tayfaları deyilir), kəndin əvvəlki adı da buradan
götürülərək Xilə adlandırılıb. Ehtimal ki, Abşeron-
dakı Xilə kəndi İraqdakı Hillənin adı ilə adlandırı-
lıb. Belə ki, burada məhz həmin yerdən gəlmiş və
sonradan türklərlə qaynayıb qarışmış ərəblər
məskən salıb. Lakin ərəblər də bu yerin ilk sakinləri
deyildilər. Abşerondakı Xilənin qədim əhalisi
haqqında burada skifl ərin yaşadıqlarını təsdiq edən
arxeoloji tapıntılar xəbər verir. Kənddə qədim
məscid, ovdan və hamamlar, mavzoley, atəşgah var.
Nizaməddin məscidi (Moltan piri) XIV əsrə
aiddir. Məscid dəfələrlə müxtəlif dövrlərdə bərpa
edilib. Məscidin qapısının üstündə ərəbcə yazılıb:
"Bu məscidi Əmir Nizaməddin – "Əmir həc"
böyük mülkədar Fəxrəddin Qutluqşah oğlu
tikdirib". XVII-XVIII əsrlərdə kənddə bir neçə
məscid tikilib. Bunlardan Binyətdilər məscidini
göstərmək olar. Bu məscid 1904-cü ildə Binyətin
özü tərəfindən şəxsi vəsaiti hesabına tikilib və
37
MART 2013
məscid onların nəslinin adı ilə adlandırılıb. Bu
məscidlər mədəniyyət abidəsi kimi qorunur.
1908-ci ildə milyonçu Murtuza Muxtarovun
vəsaiti hesabına kənddə başqa bir məscid inşa
olunub. Əmircanda digər Bakı milyonçusu Şəmsi
Əsədullayev də məscid tikdirib, amma həmin
məscid sonralar dağıdılıb. Kənddə XIV əsrə aid
"Göyçək pir"i və "Əmir-həc mavzoleyi" də tarixi
abidə kimi mühafizə olunur. Əmircanın qədim
tikililərindən danışarkən ovdanlardan da söz
açmaq lazımdır. Ovdan yağış, suxur və kəhriz
sularını toplamaq üçün qədimlərdə tikilən su
təchizatı qurğusudur. Xilə yolu üstündə bir neçə
ovdan olub. Bakıxanov dağı üstündə hal-hazırda
dörd su ovdanı var. Əmircanın şərq hissəsində
qədimdə içində kəhrizlər olan ovdanlar olub.
Kəndin yuxarı hissəsində, 232 saylı məktəbin
yaxınlığında qədim bir ovdan qalmaqdadır. Bu
ovdana "Bakirə qız ovdanı" deyirlər. Rəvayətə görə,
qız nişanlı olan zaman adaxlısı ölür. Qız adaxlısının
xatirəsini əbədiləşdirmək üçün birinci dəfə
görüşdükləri və ona su verdiyi yerdə ovdan
tikdirib. Kənddə bir neçə bulaq var. Bu bulaqların
bəziləri şirin və kəmşirin, bəziləri isə şorsuludur.
Bulaqların müalicəvi əhəmiyyəti də var.
Əmircanda "Qızlar hamamı" və "Məşədi Xəlil
hamamı" vaxtilə sakinlərə xidmət edib. XVII əsrdə
indiki Bakıxanov küçəsində kükürdlü isti su
çıxırmış. Burada "Qızlar hamamı" tikilib. İndi də
hamamın xarabalıqları qalmaqdadır. Su isə
38
MART 2013
tibbi-müalicəvi yer kimi 1962-ci ildən fəaliyyət
göstərir. Əmircanın Suraxanı küçəsindəki
həyətlərdə çoxlu şirin su quyuları qalır. XIX-XX
əsrin əvvəllərində salınmış neft mədənlərinə və
sənaye obyektlərinə, Sabunçu, Ramana, Suraxanı-
ya Əmircandan arabalarla şirin su daşınırmış.
Kəndin ərazisindən iki qədim yol keçir. Dərxilə
karvan və araba yolu qədim tarixin izi olaraq bu
gün də qalmaqdadır. Keçmişdə insanlar bu yolu
Abşeron yarımadasının ortasından salıblar. Bu yol
Pirallahıdan Bakıya qədər XIX əsrə kimi yeganə
yol olub. Əmircan kəndinin hər məhəlləsində
bəqərə dəyirmanı olub. XIX əsrin ikinci yarısında
kənddə buxar maşını ilə işləyən dəyirman varmış.
1896-cı ildə isə mühərrikli dəyirman işə salınıb.
Əmircan kəndinin ərazisi olan Bakıxanov dağının
altında bir mağara var. Buraya 200-dən çox adam
sığırmış. Rəvayətə görə, rus işğalçı qulduru vaxtilə
Bakıya soxulanda öz quldurları ilə bir müddət
həmin mağarada gizlənib. Sonradan bu yer uzun
illər onun adı ilə bağlı olub. 1932-ci ildə kəndin
mərkəzində qədim bir qəbristanlıq sökülüb.
Söküntü zamanı qəbiristanlığın yeddi mərtəbədən
ibarət olduğu aşkarlanıb. Qəbirstanlığın dörd üst
mərtəbəsində islamaqədər dövrdə basdırılan
insanların qalıqları aşkarlanıb. Alt qatlarda isə
atəşpərəstlik və ondan əvvəlki dövrdə basdırılan
insanların qalıqları olub. Lap alt qatlarda bir
qəbirdə iki skelet aşkarlanıb. Qədim Əmircanda
atəşpərəstlik mövcud olub, oda sitayiş edilib. Yerli
sakinlərin danışdıqları rəvayətə görə Makedoniyalı
İsgəndərin Azərbaycana yürüşü zamanı Əmircan
ərazisindəki Atəşgah dağıdılıb. İrandan qovulmuş
atəşpərəstlər 636-cı ildə Atəşgahı bərpa ediblər. 7 il
sonra ərəb xilafəti zamanı məbəd yenidən dağıdı-
lıb. Sonralar yenə də atəşpərəst hind tacirləri
Atəşgahı bərpa edib, orada ibadətlə məşğul olublar.
Əmircanda neft quyuları qazılarkən çox dərin
qatlarda nəsli kəsilmiş heyvan sümükləri tapılıb.
Burada mağara şiri, mağara ayısı, kərgədan,
canavar, tülkü, at, öküz, dəvə və maral
sümüklərindən ibarət bütöv bir qəbiristanlıq aşkar
edilib. Bu qədər böyük sümük yığını qədimdə
burada ehtimal ki, göl olduğunu və müxtəlif
heyvanların su içmək üçün buraya gəldiyini
göstərir. Əmircanda Şor adlanan böyük göl var. Bu
göl Bülbülədən Əmircanın bütün hissəsi ilə Zığ
dağının ətəyinə qədər uzanır. Şor ərazisində ağ və
göy gilabi çıxırmış. Bu sabunu əvəz edirdi. Şəhər
əhalisi ağ və göy gilabidan sabun yerinə paltar,
palaz, xalça yumaq üçün istifadə edirmiş. 1935-ci
ildən sonra Şorda suyun səviyyəsi qalxıb və bura
böyük gölə çevrilib. XX əsrin əvvəllərinə qədər bu
göldən məişətdə istifadə edilən duz yığırmışlar.
Hər ilin iyul ayı duz yığımı mövsümü imiş. Abşero-
nun bir çox kəndlərindən duzu toplamaq üçün
buraya gələrmişlər. Sonradan həmin duzu gəmilərə
yükləyib Rusiya, Həştərxan, Türkmənistan, İran və
başqa ölkələrə göndərirmişlər. XX əsrin 20-ci
illərindən sonra duzun keyfiyyəti pisləşib, ondan
daha istifadə etməyiblər. Əmircanda əhali həmişə
təsərrüfatla məşğul olub. Həyətlərdə təsərrüfat
işləri görülərkən, quyular qazılan zaman çoxlu
qədim məişət əşyaları, sümüklər, küplər, zinət
əşyaları, pullar, silahlar hətt a heykəllər də tapılıb.
Vaxtilə Əmircanda böyük taxıl sahələri mövcud
olub. Kəndin varlı nəsillərindən olan Hacı
Hacıbaba, Hacı Bəbir, Hacı Yusifin geniş əkin
yerləri olub. Kənddə suvarma sistemi olmadığı
üçün dəmyə taxıl əkilirmiş. Əmircan əhalisi həm
də bağçılıq və bostançılıqla məşğul olub. Kəndin
Şor tərəfi deyilən hissəsində böyük bağlar varmış.
Burada əncir, üzüm, nar, püstə, heyva, ərik və s.
meyvə ağacları olub. Bostançılıqda qarpız, yemiş
və digər tərəvəz bitkiləri yetişdirilib. Bu kənddə ən
qiymətli bitkilərdən olan zəfəran da yetişdirilib.
Sonralar tədricən əhalinin bu məşğuliyyət sahələri
tənəzzülə uğrayıb. 1843-cü ildən başlayaraq
Əmircanın əkin yerlərində neft mədənləri salmağa
başlayıblar. Ancaq hazırda qismən də olsa, kənddə
təsərrüfatla məşğul olanlar var. Deyilənə görə,
kəndin varlı adamları Hacı Hacıbaba və Hacı
Bəbirin dəvələrinin sayı minə yaxın imiş. Onların
böyük taxıl zəmiləri var imiş. Dəvə karvanları ilə
bu taxılı Kərbəla, Nəcəf və Məkkəyə aparırmışlar.
Əmircanda bir neçə xalça karxanası və dabbaqxa-
Finansist
Azərbaycan haqqında
39
MART 2013
Təqdimat
Finansist
40
MART 2013
Finansist
Təqdimat
nalar var. Burada toxucular, papaqçılar, dulusçular,
dərzilər fəaliyyət göstərib. Əmircan xalçaları "Xilə
Buta" və "Xilə əfşan" dünyanın hər yerində
məşhurdur və dünyanın bir çox muzeylərində
saxlanılır (Məsələn, Moskva Dövlət Tarix
Muzeyində). Əmircan öz qutablari ilə də çox
məşhurdur (Xilə qutabı). XIX əsrin axırı XX əsrin
əvvəllərində kənddə 2 bazar olub. Onlardan biri
Əmircanın mərkəzində "Meydan yeri" idi. Bu,
gündəlik bazar idi. Bu bazarda ərzaq malları,
göyərti, yerli bağların meyvəsi, yerli sənətkarların
hazırladıqları məhsullar bir-biri ilə dəyişdirilirmiş.
İkinci bazar Əmircan yolu üstündə indiki Suraxanı
küçəsində yerləşən "Həft ə bazar" idi. Bu bazarda
həft ədə bir gün böyük alver olurmuş. İndi də bu
bazar Bakının yeddi kəndini birləşdirən bazar
olaraq qalır. XIX əsrin sonları XX əsrin
əvvəllərində Abşeronda Əmircan "xozeyinlər"
kəndi kimi məşhur olub. Neft çıxarmada
işləyənlərin də çoxu əmircanlılar olub. Bu ərazi
daim ağ neft i ilə tanınıb. O dövrdə yerli sahibkar
Cavad ağa Əmircanın yuxarı hissəsində ağ neft
zavodu tikdirib. Beləliklə, kənd əhalisinin
həyatında dəyişikliklər əmələ gəlib. Neft quyuları
qazılır, yollar çəkilir, müxtəlif texniki avadanlıqlar
emalatxanaları meydana gəlir, buxarxanalar,
yaşayış evləri, kazarmalar tikilməyə başlayırdı. Bu,
həmin dövr idi ki, Hacı Zeynalabdin Tağıyev,
Şəmsi Əsədullayev, Musa Nağıyev, Murtuza
Muxtarov kimi varlı adamlar meydana gəlmişdi.
Neft çıxarma sahəsində dərinlik nasoslarının
tətbiqi əmircanlı ustalara XIX əsrin 80-ci illərindən
məlumdur. Həmin dövrdə Abşeronun bütün
kəndlərində Əmircanın qocaman neft ustaları
böyük şöhrət qazanmışdılar (Hacı Heybətqulu,
Cəbrayıl Əyyuboğlu, Əlimədət Muradəlioğlu,
Həmzəli Fətəlioğlu). 1866-cı ildə sahibkar
Mirzəyev Atəşgah yanında qüvvətli ağ neft zavodu
41
MART 2013
tikdirib. Bu zavodda hər birinin 100 pud tutumu
olan qazanlar quraşdırılıb. Neft sənayesinin inkişafı
ilə əlaqədar kəndin kənarında Hümbət adlı
sahibkarın mədən avadanlığı, alətlər və onları təmir
edən emalatxanası olub. Həmin emalatxana
1920-ci ilə qədər işləyib, inqilabdan sonra fabrik-
zavod məktəbinə çevrilib. Hazırda orada geofizika
zavodu fəaliyyət göstərir.
Ə
HMƏDLİ
Əhmədli qəsəbəsi (Kənd Əhmədli,
Əhmədli kəndi də adlandırılır) qədim
Bakıətrafı 40 kənddən biridir. Qədim Əhmədli
kəndinin tarixi 3 mərhələyə ayrılır. Birinci
mərhələ, 11-ci yüzilliyin ortalarında Şirvanşahlar
dövlətinin Səlcuq İmperiyasının təsirinə düşdü-
yü dövrdən başlayır. Səlcuq sultanı Toğrul bəyin
(1040-1063) hakimiyyəti zamanı Azərbaycan
ərazisində məskunlaşmağa başlayan səlcuq tayfa-
larından bəziləri məhsuldar torpaqlar axtararaq
Abşeron yarımadasına, eləcə də indiki Əhmədli
kəndi ərazisinə gəlib çıxırlar. Onlar burada yaşa-
yış məskənləri salmış, mədrəsə, məscid, hamam və
bir çox əhəmiyyətli obyektlər inşa etmişlər. Həmin
məscid və hamam 20-ci əsrə qədər müxtəlif da-
ğıntılara məruz qalsa da, dəfələrlə təmir və bərpa
edilmiş və günümüzdə də fəaliyyətlərini davam
etdirirlər. Bu dövrdə kəndin necə adlanması bəlli
deyil. Kəndin tarixinin ikinci mərhələsi, 16-cı əsrin
əvvəllərində Azərbaycanda Səfəvi hakimiyyətinin
yayılması dövründən başlayır. Məşhur səfəvi tayfa-
larından olan şahsevənlərdən Mahmud və Əhməd
adlı iki varlı maldar qardaş öz tayfalarıyla birgə qış
otlaqları tapmaq məqsədilə bu yerlərə gəlmiş və
həmişəlik burada məskunlaşmışlar. Tezliklə kənd
əhalisi arasında böyük hörmət və üstünlük qaza-
nan Şahsevənlər kəndi tayfa başçısı böyük qardaş
Əhmədin şərəfinə "Əhmədli" adlandırırlar. Bunun-
la razılaşmayan Mahmud böyük qardaşına qarşı
çıxır və öz tayfasını ayıraraq kəndin digər hissəsinə
köçürür. Mahmudun tayfasının yaşamağa başladı-
ğı ərazi isə "Mahmudlu" adlanmağa başlayır. Lakin
çox cəkmədən bu iki hissə yenidən birləşir və kənd
ağsaqqalları kəndin böyük qardaş Əhmədin adını
daşımasına qərar verirlər. Həmin vaxtdan bu günə
qədər Əhmədli kəndinin adı dəyişmədən qalmaq-
dadır. Əhmədli tarixindəki üçüncü mərhələ isə
Azərbaycanda Sovet hakimiyyəti illərinə təsadüf
edir. Əhmədli kəndi 1936 – cı ildən şəhər tipli
qəsəbə statusunu alır.
K
ÜRDƏXANI
Kürdəxanıda yaşayışın iki min ildən bəri
mövcud olduğu ehtimal edilir. Bunu yer
üstü aşkarlanan məişət səciyyəli müxtəlif gil-saxsı
qab nümunələri, mis, tunc, dəmir materialların-
dan istehsal olunan təsərrüfat alətləri aşınma-
ya məruz qalmasına baxmayaraq, bu və ya digər
Azərbaycan haqqında
Finansist
42
MART 2013
dərəcədə formasını qoruyub saxlayan soyuq silah
nümunələri, habelə orta əsrlər dövrünü əhatə edən
və köhnə qəbiristanlıqdan tapılan, düzəldilmə ta-
rixi 900 il əvvələ gedib çıxan qəbirüstü sinədaşı,
inşaat dövrü XV əsrin 40-cı illərinə təsadüf olu-
nan xanəgah – zaviyə, təqribən bu zamanda tikilən
məscid binası, bəzi ehtimallara görə XVII əsrin ya-
digarı olan hamam və sair də təsdiq etməkdədir.
"Kürdəxanı" sözünün bir neçə izah variantı da
mövcuddur. Bir ehtimala görə, coğrafi məfh um
"kord//korda//kordə" sözündən və "xanı" topo-
morfantından yaranmışdır və "bıçaq düzəldilən
yer" mənasını verir. İkinci gümana görə, guya
vaxtilə yaşayış məskənini üç tərəfi su olubmuş
və cəzirə, yarımada şəklində imiş. Məhz coğra-
fi məkana görə bu yer "Kürdəxanı" adlanmışdır.
Kürdəxanıda bir çox tarixi abidələr buranın qədim
yaşayış məskəni olmasını sübut edir. Qəsəbənin
mərkəzi küçələrinin birində Hacı Zeynal hamamı
vardır. Hamam XVII əsrin əvvəllərində tikilmiş-
dir və o zamandan fəaliyyət göstərmişdir. Daha bir
hamam isə Cəfərqulu hamamıdır. Onun əsası XII
əsrdə Bakı şahlarının biri tərəfindən qoyulmuş-
dur. Kürdəxanının təzə qəbiristanlığında yerləşən
məscidin tikintisinin isə Qız Qalasının tikintisi ilə
eyni dövrə təsadüf etdiyi bildirilir. Kürdəxanıda
mövcud qalalardan tikintisi nisbətən yaxın
dövrlərə təsadüf edəni Yamin qalasıdır. Əfsanəyə
görə, Yamin adlı bir gənc şəxs günlərin bir günü
ruhi xəstəliyə tutulur. Kənd camaatının ona verdi-
yi sədəqəyə gedib daş alır və qala tikməyə başla-
yır. Məqsədi o idi ki, öldükdən sonra bu dünyada
ondan bir iz qalsın. Tikilən qalaya onun adı qo-
yulur. Kəndin Dadaş Vasif küçəsində Bakı xanı-
nın mülkü olub. Lakin həmin mülk indi baxımsız
vəziyyətdədir. Qəsəbədə müasir tipli poliklinika,
internet kafe, H.Ağaverdiyev adına 113 saylı orta
məktəb, 366 saylı uşaq bağçası, 33 saylı polikli-
nika, mədəniyyət evi, muzey, 2 kitabxana, rabitə
şöbəsi, klub, notariat və VVAQ idarəsi, su idarəsi,
işıq idarəsi, 2000 abonentlik ATS fəaliyyət göstərir.
Kürdəxanının bir çox tarixi adət-ənənələri var-
dır ki, onlar indi də qorunub saxlanılmaqdadır.
Məsələn, qəsəbənin əsas məhəllələrində bir ağ-
saqqal oturardı. Hörmət əlaməti olaraq buradan
uşaqlar keçməzdi. Bu adət indi də var. Qəsəbədə
xınayaxdı mərasimindən sonra paltarkəsdi adlı bir
qonaqlıq olardı. Burada kişilər, heç kiçik yaşlı oğ-
lan uşaqları da iştirak etməzdi. Mərasimdə gəlinin
geyiminin uc hissəsi kəsilərdi və toy olana qədər
qayınanada qalardı. Təəssüfl ər olsun ki, bu adət
indi yoxdur və ya az hallarda gerçəkləşir. Toyun sa-
bahısı bəy evində ziyafət olardı. Kişilərə həyətdə,
qadınlara və uşaqlara evdə yemək verərdilər. Bəzi
bölgələrdə buna üçgünlük, toysabahı və s. deyərlər.
Kürdəxanı inzibati cəhətdən Sabunçu rayonu-
na daxildir. Bakının şimal hissəsində yerləşir.
Ərazisi 27.3 kv.km-dir.Pirşağı, Maştağa, Nardaran,
Bilgəh,Məhəmmədi, Zabrat, Savxoz kəndləri ilə
sərhəddir. İqlimi isti-mülayimdir. Hava kütlələri
xəzri (şimal) və gilavar (cənub) tərəfdən gəlir. Kənd
dənizin sahilində olduğu üçün, əsasən, ən çox so-
yuq hava kütlələri burada fəaliyyət göstərir. Normal
temperatur 10-20 dərəcədir. Bakının, Abşeron yarı-
madasının ən böyük yüksəkliyi məhz Kürdəxanıda
yerləşir. Kürdəxanıda palçıq vulkanları mövcuddur.
Təbiətinə görə də Kürdəxanı digər yerlərdən seçilir.
Kürdəxanı ətrafında tülkü, canavar, çaqqal, ayı, bay-
quş və s. heyvan və quş növlərinə rast gəlinir.
G
ORADİL
Goradil kəndi Novxanı və Fatmayı bağları-
nın yaxınlığında yerləşir. Bakı şəhərindən
25 kilometr aralıda yerləşən Göradil kəndi
Azərbaycanın ən qədim yaşayış məntəqələrindən
biridir. Bu ərazidə əhalinin məskunlaşmasının III
əsrə aid olduğu bildirilir. Göradil kəndi Abşeron
yarımadasının ən dilbər güşələrindəndir. Əsl adı
Horadil olub bəzi tədqiqatçılara görə, toponim tat
dilindəki oura (qala) və ərəb dilindəki tel (təpə)
sözlərindən olub, "qala təpəsi" mənasındadır.
Həmin yaşayış məntəqəsinin vaxtı ilə Biləcəri və
Masazırdan köçüb gəlmiş ailələr tərəfindən yaylaq
yeri üçün salındığı bildirilir. Bir müşahidəyə görə,
Goradil Goranboy tayfa adı ilə əlaqədar yaranıb.
Digər müşahidəyə görə, "goran" sözü monqol-türk
Finansist
Azərbaycan haqqında
43
MART 2013
dillərindən olub, "düşərgə", "qoşun", "müharibə"
edən tərəf deməkdir. Qədimdə bu kənd yuxa-
rı və aşağı məhəllədən ibarət olub. Yuxarı məhəllə
Əhmədlilər, aşağı məhəllə Səhərbəylilər, kəndin
orta hissəsi isə Şanazarlı adlanırdı. Bu kəndin
əhalisi əkinçilik, xalçaçılıq, maldarlıq, balıqçılıq-
la məşğul olub. Görədil kəndi özünün qədim tari-
xi-memarlıq abidələri ilə də zəngindir. Ərazidəki
ən qədim qəbiristanlıq, Əbdülrəhman Məscidi
(1320) və "Qardaşlıq abidəsi" müasir dövrümüzə
qədər qorunub saxlanılmışdır. Amma Qədim ob-
dan (su quyusu), "Ağa Murad" hamamı, "Can-
nat" Pir ocağı və bir tarixi bilinməyən Kərbəlayi
Həşim Məscidi Sovet hakimiyyəti illərində dağıdı-
lıb. Xəzər dənizi sahilində yerləşən bu kənd bəzən
gücü 12 bala çatan xəzri küləkləri ilə üzləşməli
olur. Sahil zonasında şahə qalxan dəniz dalğaları-
nın dağıdıcı təsiri və küləyin yaratdığı eol prosesləri
ekoloji gərginlik yaradan hallardandır. Xüsusilə
Xəzər dənizinin səviyyəsinin bəzi vaxtlarda qalx-
ması Abşeron yarımadasında ciddi ekoloji prob-
lem yaranmasına səbəb olur. Yəni 1977- ci ilin
ortalarından 1996- cı ilin sonuna qədər Xəzər
dənizinin səviyyəsi iki metr yarımdan artıq qalxa-
raq çimərlikəri basıb, həmçinin dik yamaclarda isə
abraziya prosesi baş verib. Bununla yanaşı hərdən
Xəzər dənizi səviyyəsinin aşağı düşməsi nəticəsində
neçə kilometrlərlə akkumulyativ düzənlikər dəniz
suyundan azad olub. Amma onun yerində şor-
laşmış qumlar, qum təpəcikəri, düyünlər yaranıb.
İstər sahil zonasında və istərsə də onun mərkəzində
olan balıqqulaqlarının və qumların daşınma-
sı, sahilə yaxın evlərin salınması onun təbiətini
şikəst edib. Bir sözlə, yarmadanın gözəlliyinin
itirməsinə və relyefinin təbii mənzərəsinin pozul-
masına gətirib çıxarıb. Samur-Dəvəçi kanalının
Abşeron yarımadasına qədər çəkilməsi buranın
şirin su ilə təmin olunmasına və kanal boyu tor-
paqların suvarılmasına əlverişli şərait yaratmışdır.
1954- cü ildə Göradildə kanal suyu istifadəyə ve-
rilmişdi. Əkinçilik üçün isə bu sudan istifadə edilir.
Bəzən bu suya bağlardan çirkab suları da axıdılır.
Bu yolla kanalın suyu ciddi infeksiya mənbəyinə
çevrilir. Özünəməxsus adət-ənənələrə, mənəvi və
əxlaqi dəyərlərə malik olan Goradil kəndində so-
sial-iqtisadi problemlərdə mövcuddur. 420 hektar
ərazisi olan bu kəndin əhalisi 760 nəfərdir. Onun
da 190 nəfərinə yaxını qaçqın və köçkünlər təşkil
edirlər. Lakin 2000-ci illərin əvvəlindən başlaya-
raq Goradil kəndinə məxsus torpaqlarda sürətlə
yeni bağ evləri tikilməyə başlanmışdır ki, bu da
öz növbəsində ərazidə olan demoqrafik vəziyyəti
dəyişmişdir.Belə ki,xüsusən yay aylarında böyük
əksəriyyəti Bakı şəhərindən olmaqla mövsümü ola-
raq insanların gəlişi müşahidə olunur.Bir çox hal-
larda isə ərazidə daimi yaşayış məqsədilə evlərin
tikintisi ərazidə olan daimi əhalinin artmasına
səbəb olur.Başqa sözlə desək, Goradil ərazisinin
Bakı şəhərinə yaxın yerləşməsi, ekoloji durumun
nisbətən yaxşı olması və digər səbəblərdən ərazi
sürətlə suburbanizasiya(insanların şəhərlərdən
şəhərətrafı yerlərə axını)prosesinə məruz qalır. Go-
radil kəndində Quşçuluq ferması, Su idarəsi, Ayaq-
qabı fabriki fəaliyyət göstərir. Kənddə Dəmir yolu
xətt i, poçt, telefon rabitə xətt i istifadəyə verilib. Bu-
nunla yanaşı məktəb, mədəniyyət evi də əhalinin
istifadəsindədir. Regional ərazidə "Sərhədçi" sana-
toriyası yerləşir. Yollara asfalt çəkilmişdir. Kənddə
müasir tələblərə cavab verən tibb, səhiyyə ocağı, ap-
tek hələ də yoxdur. Kəndin sosial-iqtisadi inkişafı-
nı yaxşılaşdırmaq və əhalini işlə təmin etmək üçün
Kənd Bələdiyyəsi tərəfindən proqram işlənilir. Ən
başlıcası son zamanlar regionların sosial-iqtisadi
inkişafı Dövlət Proqramı ilə yanaşı Bakı kəndləri
və ətraf qəsəbələrin inkişaf proqramı da hazırlan-
mışdır. Bu proqrama Goradil kəndi də daxil ol-
maqla Bakı kəndləri və qəsəbələrinin yeni inki-
şafı mərhələsinin başlanğıcı olacağına əminlik
yaradır. Elə bu baxımdan Abşeron kəndlərinin
sosial vəziyyətinin yaxşılaşdırılması və kənd
təsərrüfatının inkişafı proqramı Goradil kəndinin
əhalisinin də həyat səviyyəsinin yüksəldilməsində
mühüm rol oynayacaq.
Ardı var…
Ramil Bağırov
Azərbaycan haqqında
Finansist
Dostları ilə paylaş: |