30
TELEXƏBƏRÇİLİYİN TEXNİKİ ELEMENTLƏRİ. GÖRÜNTÜ. SƏS. İŞIQ
GÖRÜNTÜ PLANLARININ MƏZMUN ÇEŞİDLƏRİ
III BÖLÜM
GÖRÜNTÜ PLANLARININ MƏZMUN ÇEŞİDLƏRİ
Birinci plan, köklənti planı. Bu
plandan məqsəd ilk
növbədə tamaşaçının diqqətini çəkmək, adından
göründüyü kimi, onu hadisəyə kökləməkdir.
Tamaşaçıların əksəriyyəti televiziyaya (özəlliklə
telexəbər proqramlarına) adi otaq işığında, səs-
küylü qonaq otağında və ya mətbəxdə baxır. Onların
diqqətini çəkmək üçün süjetiniz canlı, maraqlı və
rəngarəng görüntüylə başlanmalıdır. Özəlliklə isti
xəbərin ilk görüntüsü köklənti planından başlanır.
Köklənti planı deyərkən olay yerində çəkilmiş dəqiq və
statik görüntü planı nəzərdə tutulur. Bu plan hadisənin
harada baş verməsini anladır, hadisə yerindəki fərqli
obyektlər arasında qarşılıqlı əlaqəni aydınlaşdırmaqda
və hadisənin miqyası barədə təsəvvür yaratmaqda
tamaşaçıya yardım edir. Həmin plan reportyorun vaxt
itirmədən birbaşa hadisədən söz açmasına da imkan
yaradır. Adətən köklənti planı ümumi planda çəkilir.
Məsələn, süjet aviaqəzadan bəhs edirsə,
onda belə
plana qəzaya uğramış təyyarənin özü, eləcə də hadisə
yerinin görüntüsü daxil olmalıdır. Köklənti planı olay
yerindən hazırlanan hər reportajda əksini tapmaya da
bilər, amma o, bir qayda olaraq, montajı asanlaşdırır.
Köklənti plan üçün kameraman azı 10 saniyə sürən
bir kadr çəkməlidir. Süjet olay yerində stəndapdan
başlayırsa, stəndapın birinci planı da köklənti planı
sayıldığından o, eyni funksiyanı yerinə yetirməlidir.
Önəmli açar planlar. Söhbət, sadəcə, diqqət çəkmək
üçün reportajın başlanğıcında istifadə edilən plan-
dan deyil, olay barədə təsəvvür yaradan görüntü
planından gedir. Bu plan televiziya tamaşaçılarında
dərin təəssürat oyatmalı,
onlar verilişə baxandan
sonra da həmin planı yadda saxlamalıdırlar. Açar
kadrlar, qaydaya görə, iri planda çəkilir. Tutalım, çayın
quruyub-dayazlaşması haqqında reportaj hazırlanırsa,
çayda çimənlərin ayaqları suda iri planda – topuğadək
göstərilir. Reportaj bir yanğın haqqındadırsa, o zaman
yanan binanın pəncərəsindən çıxan və iri planda
göstərilən alov dilimləri açar plan sayılacaq. Baş verən
olayı izləyən şahidlərin həyəcan dolu üzlərinin iri
planda verilməsi insanlarda həmişə dərin təsir buraxır.
Yanğın şahidlərinin gərgin simalarının iri planda
diqqətə yetirilməsi montajın gedişində olayın ciddili-
yini ayrıca vurğulamağa imkan yaradır.
Jurnalist hadisə yerində əsas məqamları dəqiq
müəyyənləşdirməli, tamaşaçının diqqətini çəkmək
üçün hansı görüntünü seçib-götürəcəyini bilməli və
kameramandan o görüntüləri
iri planda çəkməsini
xahiş etməlidir.
Ara plan. Bu plandan vaxta qənaət məqsədilə
istifadə olunur. Aramsız və ya uzun-uzadı görüntülər
tamaşaçını çox yorur. Montaj üçün görüntüləri
qısaltmaq, fərqli plan və rakursda çəkilən kadr-
lar lazımdır. Bir misal: tutalım, küçəni keçən insanı
göstərmək gərəkdir. Bu prosesin fasiləsiz çəkilişi
və göstərilməsi 30 saniyə vaxt apara bilər. Ancaq
ara planlardan istifadə olunarsa, bu 10 saniyəyə
çəkilə bilər. Birinci kadrda insanın küçə keçməyə
başladığı anı veririk -4 san. İkinci kadrda işıqforun iri
planından faydalanırıq -3 san. Nəhayət, 3-cü kadrda
insanın küçəni keçib qurtardığını, ayağını qarşı səkiyə
qoymasını göstəmək olar - 3 san. Beləcə,
fasiləsiz
çəkiliş zamanı yarım dəqiqəyə başa gələn küçəkeçmə
prosesini 10 saniyədə göstərə biləcəyik. Bu prosesi
sanki kəsən, iri planda verilən işıqfor görüntüsü ara
plandır. Küçəni keçən insanın iri planda göstərilən
ayaqları da ara plandır. Düzdür, bu zaman hərəkəti
eyni ardıcıllıqda vermək – sinxronlaşdırmaq elə də
asan deyil. Məsələn, birinci kadrın sonunda insanın
sağ ayağını səkiyə necə qoyduğunu görürüksə, onda
ikinci kadrda onun sol ayağının da eyni vəziyyətini
görməliyik ki, hərəkətin aramsızlığı qorunsun. Deməli,
hərəkətin fasiləsizliyini təmin etmək üçün çəkiliş
zamanı reportyor diqqət yetirməlidir ki, kameraman bir
neçə ara plan çəksin.
Hadisə yeri barədə
təsəvvür yaradan detallar
(ayrıntılar). Hadisə yerindən iri və orta planda çəkilən
bəzi görüntülər olayın baş verdiyi məkan barədə
təsəvvür yarada və hətta hər hansı dəyərli məlumatı
çatdıra bilər. Divara vurulmuş lövhələrdə küçə və
təşkilatların adı özü-özlüyündə şərhə ehtiyac qoymur.
Önəmli görüntü kimi, olay yerini açıqlayan pano-
ramdan – gəzişmə planından da yararlanmaq olar.
Məsələn, qasırğanın törətdiyi fəlakəti göstərmək
gərəkirsə, gəzişmə plan bunun öhdəsindən uğurla
gəlir. Düzdür, bu zaman xəbərin ritminə və zamanına
ayrıca diqqət yetirmək, gəzişmə planın uzunluğunu
nəzarətdə saxlamaq lazım gələcək. Belə planın
31
III BÖLÜM
TELEXƏBƏRÇİLİYİN TEXNİKİ ELEMENTLƏRİ. GÖRÜNTÜ. SƏS. İŞIQ /
VİDEOMODUL
VİDEOMODUL
Çəkilişə başlamazdan öncə jurnalistin ona hansı
videogörüntülərin gərək olduğu barədə,
heç ol-
masa, təxmini təsəvvürü olmalıdır. O, bundan ötrü
çəkilişədək süjetin videocərgəsini beynində bir
neçə açar elementə ayırmalı, yəni göstərilməsi vacib
olan başlıca faktları müəyyənləşdirməli və ya bütün
materialı müxtəlif obyektlərə bölməlidir.
Bənna kərpici kərpicin üstünə qoyaraq ev tikdiyi kimi
jurnalist də beynində müxtəlif görüntüləri birləşdirir.
Jurnalistin bənnaya bənzədilməsinin üstün cəhəti
odur ki, videogörüntülər qrupu kərpic kimi yığılır. Hər
kadr (və ya kadrlar qrupu) ayrı-ayrı kərpicə bənzər
videomoduldur. Bu videomodullar müəyyənləşdirilən
süjetə uyğun məntiqi ardıcıllıqla toplanır və nəticədə
videosıra alınır. Videomodulun hər kərpicini uyğun
şərh elementi tamamlayır.
Bu, hər hansı epizod üçün gərəkli görüntü seçməyə və
həmin görüntüləri kərpicdən hörülmüş vahid ikilaylı
divarda birləşdirməyə kömək edir. Həmin “divar”ın
təməli videomodulun “kərpicləridir”. Jurnalsit
mətninin
kərpicləri məhz həmin təmələ söykənir. Belə yanaşma
yetərincə çevik yanaşma sayıla bilər, çünki hər dəfə
hər şeyi yenidən başlamadan, səs və videogörüntü
sıralarını ardıcıl dəyişmə imkanı yaradır. Yəni bir
“kərpici” digəri ilə dəyişmək imkanı yaranır, yaxud
bütün videosıraya xələl yetirmədən onların məntiqi
ardıcıllığını əvəzləmək olur. Belə yanaşma ilkin montajı
da asanlaşdırır, çünki jurnalist konkret videomodullarla
– görüntü “kərpicləri” və konkret mətn parçaları ilə
işləyir. Sonrakı montaj da (lazım gələrsə) asanlaşır. Axı
bir neçə kərpicin yerini dəyişmək və ya sayını artırmaq
divarı hər dəfə yenidən tikməkdən daha asandır.
seçilib-seçilməməsinə kameramanla reportyorun birgə
məsləhətləşməsi əsasında qərar verilir. Yadda sax-
lamaq lazımdır ki, panoramın məntiqi başlanğıcı olmalı,
hərəkətsiz görüntüdən başlamalı və hərəkətə son
verən görüntüylə də bitməlidir.
Qıfıl plan (və ya yekun kadr) Əgər birinci kadr
tamaşaçını nə görəcəyinə hazırlayır, kökləyirsə, sonun-
cu kadr onu süjetin
məna və əhəmiyyətinə varmağa
daha bir imkan yaradır. Buna görə də yekun kadr və ya
qıfıl plan tamaşaçının yaddaşında qalmalıdır. Jurna-
list bu kadrı çəkiliş zamanı tapmalı və kameramana
bildirməlidir ki, bu yeri ən azı 15-20 saniyə çəksin. Bu
ondan ötrüdür ki, reportyor süjetin yekun sözünü deyə
və müəllifin adını çəkə bilsin. Əks təqdirdə o, montaj
zamanı çəkilmiş materialların içərisində əlverişli yekun
kadr axtarışına çoxlu vaxt itirəcək.
Süjet mükəmməl çəkiliş və məntiqli montaja
söykənmiş kadrlardan qurulmalıdır. Çəkilişin ənənəvi
ardıcıllığına – uzaq (ümumi), orta, yaxın (iri)
planlara
diqqət süjetin quruluşunu asanlaşdırır.
Çəkiliş tamamlanınca reportyor və kameraman
daha bir suala cavab tapmalıdırlar: görüntülər süjeti
bütövlükdə təsəvvür edilən kimi qurmağa imkan
verirmi?
Bu zaman CBS kanalının sabiq prezidenti Pol Uaytın
bir tövsiyəsi sizə yardımçı ola bilər. O deyirdi:
“Öncə nə söyləyəcəksinizsə, onu deyin, ardından
nə söyləmək istəyirsinizsə onu, sonda da məhz nəyi
söylədinizsə, onu deyin”.
Özünüzə sual verin: “Deyə bildikmi?”