11
TV-NİN ÖZƏLLİKLƏRİ /
“QUTU”YA DİL VERƏNLƏR – TELEJURNALİSTLƏR
I BÖLÜM
“QUTU”YA DİL VERƏNLƏR – TELEJURNALİSTLƏR
Teletamaşaçının televiziyaya bağlılığı
nə qədər azalsa
da, ingilis yazıçısı, alim, futuroloq və ixtiraçı Artur Çarlz
Klarkın vaxtilə dediyi sözlər hələ də aktuallığını qoru-
yub: “Nə vaxtsa bizim nəsil haqqında işıqlı hərflərlə
yazacaqlar: “Allahlar məhv etmək istədiklərinə əvvəlcə
televizor bağışlayacaqlar. Biz qurub-yaradan deyil,
seyrçi nəslə çevrilirik”. Televizyanın yarandığı ilk illərdə
onun səmərəli, eyni zamanda zərərli olması haqqında
paradoksal fikirlər tənqidçi və nəzəriyyəçilərin diqqət
mərkəzində idi. Tənqidçilərin televiziyanın ünvanına
söylədiyi ən böyük ittihamlardan biri, təxminən, belə
idi: insanları asanlıqla, heç bir əngəlsiz ən müxtəlif və
ən kütləvi olayların şahidinə çevirən televiziya onları
fəal iştirakçıdan tənbəl seyrçiyə döndərir. Axşamlar
küçələr canlandığı halda, televiziya yaranandan sonra,
əksinə, boşalır. Hamı evə, sehrli ekranın qarşısına
tələsir. Əvvəllər maraq üçün pəncərə qarşısına qaçan-
lar indi televiziya önünə keçir. Və bu yeni «pəncərə»
köhnəsindən kiçik olsa da, sadəcə,
küçəyə deyil, geniş
dünyaya açılır. Bununla belə, pəncərədən baxan insan
hadisələrdə iştirak etmək üçün bayıra can atırsa,
televizor qarşısında oturan, əksinə, oturduğu yerdən
qalxa bilmir. Fransız sosioloqu Mayonun fikrincə,
Bastiliya qalası alınan zaman televiziya olsaydı, bu
tarixi hadisə, yəqin ki, baş verməzdi, çünki insanlar
olaylara qatılmaqdansa, evdə oturub bütün bunları
izləməyi üstün tutardılar. Bu sözlərlə razılaşanlar da
vardı, kinayəli yanaşanlar da. Deyilənlərin haqlı və ya
haqsız olduğunu zaman özü sərgilədi. Bu yöndə təzadlı
mülahizələri, qızğın müzakirələri bir tərəfə qoyaq
və həmin yanaşmanın bu günün mənzərəsində nə
dərəcədə özünü doğrultduğuna nəzər salaq. Durum,
təxminən, belədir: sosioloqlar, psixoloqlar bu fikri
bir az da və daha əhatəli şəkildə inkişaf etdirərək bir
ağızdan
deyirlər ki, televiziya getdikcə insanlarda bir
çox mənəvi məqamların aşınmasına gətirib çıxarır.
Bu fikrin iddiaçıları onları haqlı çıxaracaq dəlilləri
cəmiyyətin özündə axtarırlar. Onlar sosiumda baş
verən neqativ halları, insanların məişətində müşahidə
edilən və təəccüblü deyil ki, ümumilikdə, eyniyyət
təşkil edən qeyri-ənənəvi hadisələri sübut kimi
göstərirlər. Yəni buyurun, televiziyanın formalaşdırdığı,
bizə təklif etdiyi, bəzən də zorla sırıdığı yaşam tərzi,
münasibətlər toplusu, yanaşma modelləri budur.
“Qutunun içindəkilər”in həyatımıza bu dərəcədə nüfuz
etməsini, yaxşı halda, onların sırf peşəyə və tamaşaçıya
münasibəti ilə izah etmək olar.
Lakin ən pisi budur ki,
hərdən elə təsəvvür yaranır ki, sanki bunlar bilərəkdən
və planlı şəkildə edilir.
Bəli, televizyanın yalnız texniki nailiyyət olmadığını,
onun siyasət, mədəniyyət, mənəviyyat, təhsil,
tərbiyə, qısası, insan həyatı və fəaliyyəti ilə bağlı
bütün sferalarda yetərincə ciddi və güclü bir statusa
layiq olduğunu sübut etmək üçün “telejurnalistlər”
adlanan bütöv bir ordu iş başında idi. “Qutunun
içindəkilər” – bu gün bizim tanıdığımız telejurnalistika
indiki səviyyəsini əldə etmək, hər birimizin can atdığı
peşəkar standartları müəyyənləşdirmək üçün xeyli yol
gəlib.
Bu işin peşəkar və ya qeyri-peşəkar, nə dərəcədə
etik və zövqlə yerinə yetirilməsi bir ayrı söhbətin
mövzusudr. Bu məqamların üstündən keçsək, belə
bir qənaət yaranar ki, jurnalistika həmişə taxtındadır,
işinin öhdəsindən gəlir və
ictimai institut kimi
cəmiyyətdə xəbərləmə funksiyasını yerinə yetirməklə
yanaşı, bir növ nəzarətçi, nizamlayıcı, toplumun rəy
və qərarlarına təsir gücünə malik bir mövqedədir. Bu
mənada mətbuat, radio və televiziya ictimai maraqların
keşikçisi kimi xarakterizə olunur.
Televiziya, daha təsirli bir media olaraq, cəmiyyəti
daha kəskin problemlər, ortaq maraqlar ətrafında
birləşdirir, məişətimizin, asudə vaxtımızın, işgüzar
həyatımızın fonunu yaradır. Ekran bizi mövcud sosial
problemlərin müzakirəsinə cəlb edir, çoxmilyonlu au-
ditoriya ilə operativ əks-əlaqə yaradır, bu əlaqələr isə
ictimai düşüncəni formalaşdırır,
cəmiyyətin hərtərəfli
və ahəngdar inkişafına kömək edir, yaşadığımız dövrlə,
zəmanə ilə mənəvi əlaqə duyğusu oyadır.
Təbii ki, bu sadaladıqlarımızın hamısı ekrana çıxan
müxtəlif səpkili verilişlərdə təzahür edir.
Şübhəsiz ki, televiziyanın uzun illər “sehrli” qalmasında
onun məhz audiovizuallığının və ən başlıcası, opera-
tivliyinin böyük payı var. Yeni əsr, yeni era və onlarla
birgə gələn yeni texnologiya jurnalistikanın daha
çevik, daha sürətli və daha ilgiçəkər növlərini ortaya
çıxarsa da, audiovizual dil TV–nin rəqabət gücünü
qorumaqdadır.
12
I BÖLÜM
TV-NİN ÖZƏLLİKLƏRİ /
TV: ÖYRƏDİR, YOXSA?..
Mütəxəssislər bu fikirdədirlər ki, televiziyanın audi-
toriyaya mənfi təsiri daha çoх televiziyanın zəngin
imkanlarından düzgün faydalanmamaqdan irəli
gəlir. Bütün suç televiziyanın spesifikasında deyil,
proqramların məzmun və хarakterindədir. Bildiyimiz
kimi, televiziyanın ən çəkici özəlliyi, ən böyük cazibəsi
onun əsl həyatı göstərə bilmək imkanındadır. Jurnalis-
tin
şərhi deyil, tamaşaçının gözü qarşısında baş verən
olay, hadisənin özü maraqlıdır. Və bu, televiziyanın ən
birinci, eyni zamanda ən dəyərli keyfiyyətidir.
Televiziyanın vizuallığı, onun ekranlılığı, hər
şeydən əvvəl, qavrayış şəraitinin və xarakterinin
müəyyənləşməsinə öz təsirini göstərdi. Məsələn,
qəzet oxucu ilə qarşılıqlı münasibətdə ona daha çox
müstəqillik verir. Bu, ilk növbədə, özünü qavrayış
sürətində və informasiya seçmək sərbəstliyində
göstərir. Yəni oxucu, lazım gələrsə, eyni mətnin üzərinə
bir neçə dəfə qayıda bilər. Televiziya isə qavrayış
qaydasını və sürətini tamaşaçıya özü diqtə edir. Bu
da faktdır ki, televiziya tamaşaçı diqqətinin həmişə
bütünlüklə ona yönəldilməsini tələb etmir. Bir sırа
hallarda tamaşaçılar ekrana əsas məşğuliyyətləri və ya
söhbətləri fonunda baxırlar.
Gerçəkliyi əks etdirmək üsuluna və ifadə vasitələrinə
görə başqa media kanallarından fərqlənən televiziya
ətraf aləmi görüntü, nitq, təbii səs və yapma-qurama
səslərin - musiqi səs effektlərinin
köməyi ilə ekran-
da canlandırır. Bu vasitələrin hər birinin konkret
funksiyası var. Söylənən sözlə görüntünün uyarlığına
əsaslanan televiziya dilində kadr, plan, rakurs, montaj
kimi elementlər ayrıca yer tutur. Deməli, televiziyanın
dili, ilk növbədə, görüntünün dilidir.
Bеləliklə, biz tеlеviziyаnın mаhiyyəti, оnun həm
müstəqil sənət, həm də jurnаlist yаrаdıcılığının spеsifik
sаhəsi оlmаsı fikrini аydınlаşdırmаğа çаlışdıq. TV-yə
xas özəllikləri belə qruplaşdırmaq оlаr:
Hüdudsuzluq – hər yerə yayılmaq və geniş əhatə
dairəsinə malik olmaq.
Ekranlılıq – yəni məlumatı (gerçəkliyi) hərəkətdə, həm
də səsli görüntülər şəklində vermək.
Simultanlıq – hadisəni baş verdiyi andа müşahidə
etmək və göstərmək (və ya həmin anda yazıb sonra
göstərmək).
Audiovizuallıq – tamaşaçının eyni vaxtda həm görmə,
həm də eşitmə üzvlərinə təsir göstərmək.
Birtərəflilik
- qavrama şəraitinin intimliyi, tamaşaçı ilə
əlaqənin birtərəfliliyi.
Əlbəttə, televiziyanın spesifikasını şərtləndirən
başqa özəlliklərdən də danışmaq olar. Amma TV-
nin təbiətinə, onun ifadə vasitələrinə, gerçəkliyi əks
etdirmə üsullarına və audiovizual dilinə bələd olmaq
bir jurnalist üçün yetərlidir.
Deməli, kütləvi informasiya vasitəsi olan televiziyanın
spesifik cəhətləri dedikdə:
а) real hərəkətin və bu hərəkətin ekranda “canlı”
göstərilməsinin simultanlığı (zaman eyniliyi);
b) ekranın olması, yəni gerçəkliyin hərəkətli eşitmə-görmə
obrazları formasında əks olunması;
c) məkan hüdudsuzluğu, yəni televiziya verilişinin eyni
zamanda qeyri-məhdud sayda teleekranda və konkret
televiziya stansiya proqramlarının qəbuletmə zonasında
olan görünmə qabiliyyəti nəzərdə tutulur.
Elə buradaca qeyd etməliyik ki, proqramların
qavranılmasının televiziyanın məkan hüdudsuzluğu
ilə müəyyənləşdirilən xüsusi şəraiti və auditoriyanın
kütləvi xarakteri həm bütövlükdə verilişlərin struktu-
runa (rubrikalar, silsilələr, çoxseriyalılıq və i. а.), həm
də ayrıca proqramın strukturuna (söylənən sözün,
iri planın, kadrdaxili montajın spesifik rolu) təsir
göstərən əsas amillərdir. Kiçik ekranın spesifikliyindən
danışarkən televiziyalılıq
fenomenini də vurğulamaq
lazım gəlir. Ekranda verilən informasiyanın özlənməsi
(personifikasiyası) jurnalistikanın digər boylarından
televiziyanın mahiyyətcə fərqidir. Televiziyanın spesi-
fik xüsusiyyəti kimi özünü göstərən simultanlıq isə
televiziya məlumatının tam dürüstlüyünün psixoloji
əsasıdır.
TV: ÖYRƏDİR, YOXSA?..