Kadin âŞiklarda ve nevruz baci özelinde geleneğe bağli unsurlar yrd. Doç. Dr. Mehmet yardimci
Yüklə 40,26 Kb.
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Rüya sonrası âşık olma
- Köroğlu Sempozyumu
|
KADIN ÂŞIKLARDA VE NEVRUZ BACI ÖZELİNDE GELENEĞE BAĞLI UNSURLAR* Yrd. Doç. Dr.Mehmet YARDIMCI* Aile, tüm toplumların vazgeçilmez en küçük sosyal birliğidir. Bu birliğin temel taşı ise kadındır. Kadın; anne, eş, abla vb. unsurlarla aile içinde olduğu kadar, kadın kimliği ile de Türk toplumunda önemli bir yere sahiptir. Bütün kültürlerde kadın ön plandadır. Yaratılış destanlarından anlaşıldığına göre, en eski dönemlerde Türkler arasında kadının çok önemli yeri vardır. Tanrı Karahan'a yaratmayı ilham eden de Ak Ana'dır1. Atatürk'ün dediği gibi "Şuna kani olmak lazımdır ki, dünya yüzünde gördüğümüz her şey kadının eseridir." Mitolojide dünyanın dört çağı kadın figürleriyle temsil edilmiştir. Bunlardan, Altın Çağı simgeleyen resimlerde, altın bukleli saçları omuzlarına kadar dökülen, kolundaki meyve ve çiçek sepetiyle bir zeytin dalına yaslanmış genç bir kadın olarak temsil edilir. Gümüş çağı simgeleyen resimlerde, gümüş işlemeli beyaz bir elbise giymiş, başına beyaz çiçeklerle süslü taç takmış, bir elinde buğday başağı olan kadın olarak temsil edilir. Tunç Çağı simgeleyen resimlerde süslü, cesur, eli tunç muştalı kadın olarak gösterilir. Demir Çağı simgeleyen resimlerde de ayaklarında savaş süsleri olan savaşçı kadınlar temsil edilir. 2 Eski çağda, Samsun Terme Çayı ve Amasya yakınlarında yaşayan Dede Korkut’ta Alp Kızları olarak söz edilen Amazonların da kadın savaşçılar olduğu bilinmektedir. Türk kültür tarihine bir göz atıldığında destanlardan Dede Korkut hikâyelerine , Dede Korkut'tan günümüz yazınına kadar aile yaşamında işlenen konuların tümünde kadının önemli bir işlev yüklendiği görülür. Bu işlevi de en iyi yansıtanlar kadın âşıklardır. Çocuğu olmadı diye üstüne kuma getirilen kadın, aile zoruyla evlendirilen kadın, gelenek-görenek ve töre zinciri içinde en ağır koşullarda cezalandırılan yine kadındır. Dede Korkut’ta, kadınların dört gurupta yer aldığı ve kimilerinin “Dede Korkut dilinden ozan aydur: Karılar dört dürlüdür. Birisi solduran sopdur. Birisi tolduran topdur. Birisi ivün tayağıdur. Birisi niçe söyler ise bayağıdur.” 3 biçiminde şiirsel bir yükle bazılarının yerildiği de görülmektedir. Oğuz Kağan, Dede Korkut gibi Türk kültürünün temel taşı metinlere bakıldığında, kadının anne hüviyetiyle kutsal bir özellik taşıdığı görülür. Dede Korkut’ta kadın anadır, sevgilidir; Dede Korkut’un şiirsel dilinde ananın yeri: Beri gel ak sütünü emdiğim kadın ana Ak pürçekli, izzetli canım ana!.. biçiminde özgündür, her türlü zorluğa göğüs geren kadındır. Bu durum neslin devamı için kadının öneminin vurgulanmasıdır. Destanlarda kadın, yeri geldiğinde erkeğinin dertlerine ortak olan, zorluklara katlanabilen güçlü bir imge olarak görülür. Dede Korkut'ta, söz ustalığında kimi zaman kadın ozanların da alp-ozanlar kadar etkili olduğu görülmektedir. Dede Korkut'ta önemli bir yeri olan kadın ozan tipi, Türkiye sahası âşıklık geleneğinde de bulunmaktadır. Çeşitli yüzyıllarda ve günümüzde, bu tipte birçok kadın halk şairi yetişmiştir. Kanturalı Destanında ‘Selcen Hatun’, Arzu ile Kamber hikâyesinde ‘Arzu’, Kerem ile Aslı hikâyesinde ‘Aslı’, Mahmihri ve Hurşit hikâyesinde: Tamam yedi aydır yola bakarım Muhabbetli yârim hoş safa geldin Sana kavuşunca gitti kederim Muhabbetli yârim hoş safa geldin diyen ‘Mahmihri’ bunlar arasındadır. Kadın, mânilerde ezikliğini, özlemini, duygu ve düşüncelerini en kısa şiir birliği içinde doğaçlama olarak dile getirirken, ninnilerde yüreğinin sesini, türkülerde de sosyal konumunu seslendirmiştir. Türk kültüründe kadının sosyal konumunun çok yukarılarda olduğunu, Turfan harabelerinde bulunan: Ayıbsız tişike er Boyunun sumuş kerek "Ayıpsız kadın önünde
biçimindeki Uygur türküsü kanıtlamaktadır. İslam öncesi Türk kültüründe yüce bir varlık olarak görülen kadını, adı bilinen ilk Türk şairlerinden Aprinçur Tigin: Küçlüg priştiler küç bırz-ün Koz-i karam birle Külüşügin oluralım "Kudretli melekler kudret versin
biçiminde dizelerine aktarmıştır. Göktürklerde Kağan'ın eşinin devlet işlerinde kocasıyla birlikte söz sahibi olduğu bilinmektedir. Şiirlerde sevilen, aşık olunan, uğruna gurbetlere çıkılan ve kalem kaşlı, inci dişli, ak elleri boğum boğum kınalı, selvi boylu kızlar ve kadınlar için yazılan güzelleme, aşk, özlem ve ayrılık şiirleri çoğunluğu oluşturmaktadır. Kadın imajının kendine özgü bir tasviri vardır ve halk şiirinde görülen, “kara saçlı, kara gözlü, al yanaklı kadın” tiplemesi öne çıkmaktadır. Saz şiirinde aile hayatı ve kadın konusunda şiirlerin genellikle erkek şairlerce yazılması nedeniyle daha çok erkek egemenli bir bakış görülmektedir. Örneğin, mutasavvuf bir âşık olan Kul Himmet’in kadını tasavvufî algılar bağlamında değil, aile ve toplum içinde yaşayan somut bir varlık olarak yerginin merkezine alıp Kıyamet kopsa kov söyler unutmaz Eli değip kendi başın kaşımaz Yükün çözüp içeriye taşımaz Alçaktan yüceye çıkar avratlar6 biçiminde eleştirmesi bu görüşümüzü doğrulamaktadır. Âşıklar, kadın konusunda çeşitli eleştirilerde bulunmuş, özellikle taşlama türünün olanaklarından yararlanmışlardır. Taşlamalar aracılığıyla kadına yönelik eleştiri; iğneleme, alay, kınama hatta bazen ağır bir sövgü biçiminde yer almıştır. Kaygusuz Abdal’ın:
Tokatlı Nuri’nin: Zamane hûbuna meylini verme Kışın zemheride yaz eder seni Hakikatli sanıp sakın inanma Ganîlik vaktinde hazzeder seni8 Zileli Ceyhunî’nin: Ne düşmüşsün Ceyhunî’nin kastına Zebaniler yapışalar destine Dokuz ay yatasın bir yan üstüne On bir ayda can veresin sevdiğim9 biçimindeki taşlamalarıyla kadın oldukça hırpalanmıştır. Karacaoğlan’ı, sevecen ve kadınlara bol iltifatlı bir âşık olarak bilirken kadına:
biçiminde hakarete varan bir üslupla karşımıza çıkmaktadır. Âşık Veysel’in de:
biçiminde sevgiliye seslenirken onu güzel kılanın kendi aşkı olduğunu vurgulayıp, ona üstten bakan, onu yeren bir bakış açısıyla seslendiği görülmektedir. Geleneksel yaşam tarzından farklı olarak sosyal yaşantısını günümüz koşullarına göre uyarlayabilen, kendine zaman ayıran, evinin dışında da yeni yaşam alanları yaratabilen kadınların bazı âşıklar tarafından olumlu karşılanmadığını da görmektedir. Âşık Ferrahî’nin:
biçimindeki taşlaması bir kısım âşıkların yaşadıkları çağın gerisinde kaldığını, değişen koşullara göre kadının kimlik değiştirmesini kabul edemediğini göstermesi bakımından önem taşımaktadır.” Kadın duyarlılığı ön planda tutan kadın âşıklardan Şah Senem Bacı Avuç avuç çiçek ektim yollara Barış seven canlar toplasın diye Barut kokusuna gül yağı sürdüm Tetik çeken eller koklasın diye gibi söyleyişlerle anne şefkati ile sazının teline vururken, zaman içinde kadına verilen önem ve duyulan saygının zaafa uğraması sonucu Şah Turna gibi kimi kadın âşıklarımız da âşıklık geleneği gereği vurup sazının teline: Toplumda oturur birer süs gibi Kadın erkek ayrı sanki küs gibi Dünyası kararmış kara is gibi Neden ses çıkartmaz kadınlarımız12 biçiminde katı gerçekleri sergilemiştir. Âşık Sarıcakız gibi âşıklar da:
biçimindeki yargıyı sezdirirerek Anadolu kadınının dramını sazının teline dökmüştür. Her türlü olanaksızlıklara karşı varoluş mücadelesi veren kadın âşıklarımız, sayıları neredeyse yok denecek kadar az da olsa, varlıklarını sürdürmektedirler. Halk şiirine sımsıcak, zarif duygularıyla, mücevher pırıltısı katan kadın âşıklarımız, şiirlerindeki şah beyitlere mahlaslarını mühürleyerek, eserlerini toplumun beğenisine sunmaktalar. Âşıklık geleneklerinin başında saz gelir. Âşıklık geleneğinin tek çalgısı saz (bağlama) ve sazın türevleri olan kemani gibi telli sazlardır. Âşık için her ne kadar duygu güzelliği ön planda gelse de, saz ilhamı kamçılayan bir alet olup âşıklık geleneğinin en önemli unsurlarından biridir. Âşıklara saz şairi denmesi de bundandır. Divan şairinin kalemi ne ise âşığın sazı odur. Bu nedenle, "Sazsız âşık kulpsuz testiye benzer." sözü yaygınlık kazanmıştır.13 Saz çalmayı kendi kendine öğrenenlerin dışında kadın âşıkların âşık olarak tanınmaları ve sanatlarını icra etmelerine yardım edenleri, saz öğretenleri genel olarak erkek âşıklar olmuştur. Nevruz Bacı, Âşık Nurşah, Arzu Bacı, Gülşah Bacı, Âşık Fatma Taşkaya eşleri tarafından desteklenen âşıklardır. Döne Sultan, Dursune Bacı, Kul Elif, Ezgili Kevser, Didarî, Fevziye Bacı, Münevver Tolun, Şah Turna, Sarıca Kız, Şahsenem Bacı vb. ise saz çalan kadın âşıkların ilk akla gelenleridir. Bunlardan:
diyen Sarıcakız ve: Dedim telli sazım biraz dertleşek, Dedi, gene hangi yana gidersin.15 diyen Şahsenem Bacı sazla ilgilerini perçinleyen kadın âşıklardandır. Halk şiirinde mahlas alma geleneğe bağlı bir kuraldır. Âşığın imzası olup mutlaka son dörtlükte kullanılır. Kimi kadın âşık Durşen Mert gibi ad ve soyadını ya da Nevruz gibi birini mahlas olarak kullanır, kimi âşık sanatına, vücut yapısına uygun olarak örneğin, sarışınlığından dolayı mahlasını “Sarıcakız” gibi kendi seçtiği herhangi bir ismi mahlas olarak kullanır, Kimi kadın âşıklar mahlas olarak adlarının sonuna, yaşlarına göre, “Ana” veya “Bacı” sözünü getirmiştir. Yeter Ana, Sinem Bacı bunlardandır. Alevi-Bektaşi erkek âşıklarda yaygın olarak kullanılan Kul mahlasının kadın âşıklardaki karşılığının Gül olduğu bilinmektedir. Bilindiği gibi Âşık Ayten Çınar, soyadının başına gül ekleyerek oluşturduğu ‘Gülçınar’ı mahlas olarak kullanmıştır. Kimi kadın âşık da mahlasını usta bir âşıktan, pîr ya da mürşidden almıştır. Âşık Gülşadî, çırağı âşığa “Sevdanur” mahlasını vermiştir, fakat neden böyle bir mahlas verdiği hakkında bilgi verilmemiştir. Âşık Emanetî, evlendiği Hülya Yıldırım’a kızlık soyadı “Şahin”den yola çıkarak “Şahinî” mahlasını vermiştir.16 Kimi âşığa da ustası duruma göre bir mahlas verir, kimi âşık da rüyasında bade içerken alır. Ben rüyamda bâde içtim O zaman bu aşka düştüm17 diyen Âşık Mah Turna mahlasını Mahzuni Şerif'ten almıştır. Rüya sonrası âşık olma, bade içme de âşıklık geleneklerinin önemle üzerinde durulması gereken yönlerinden biridir. Türk kültüründe rüya motifinin izleri çok eskilere kadar gider. Çeşitli efsane ve destanlarda rüya motifine sık sık rastlanmaktadır. Bade halk biliminde rakı, şarap gibi alkollü içki anlamına gelmez. Rüyada içildiği hissedilen şerbet su vb. içilecek mai olduğu gibi, elma, nar, ekmek, üzüm gibi bir yiyecek de olmaktadır. Hatta ele verilen bir saz da bade olmaktadır. Âşık edebiyatında bade içme, rüya motifi bir gelenek icabıdır. Âşık edebiyatında rüya, kişinin şiir söyleme yeteneği kazanmasında, dini bilgilerle ledün ilmini öğrenmesinde, kişinin âşıklık özellikleri kazanmasında önemli etkendir 18 Bu konuda saptanmış ilginç öyküler bulunmaktadır. Rüya sonrası âşık olma, bade içme olgusuna bazı kadın âşıklarımızda da rastlanmaktadır. Bunların bazıları şöyledir: Âşık Nevruz Bacı'nın eşi Âşık Semaî, âşık arkadaşları ile Anadolu turnelerine çıkmakta, âşıklık geleneklerini sürdürmektedir. 1963 yılının bir kış günü, Tokat'ta düzenlenen bir âşıklar gecesine gitmek için evine sazını almaya gelir. Nevruz Bacı'nın sazı vermek istemeyip sazın bulunduğu odanın anahtarını gizlemesi üzerine sinirlenen Semaî, eşine vurup elindeki anahtarı alarak odayı açıp sazı alır. Giderken de "Kadın senin âşıklıktan haberin yok. Ben de sana âşıklığı sevdirmez, senin içine benim içimdeki gibi kor düşürmezsem o meydanlarda çalıp söylemem." diye intizarda bulunarak , 'hoşçakal' demeden gider. Bu hal Nevruz Bacı'nın, eşinin arkasından "Çoluk çocuğun rızkı peşine koşmayıp âşıklık diye kuru sevda peşine yeliyor." diye söylenmesine sebep olur. Söylene söylene çocuklarına sarılıp ağlayarak oturduğu yerde uyuya kalır. Âşık Semaî Tokat yolunda içten içe ağlayarak:
diye söylenip, âşıklık uğruna hayatında ilk kez eşini dövmenin burukluğunu yaşarken Allahım ya benim canımı âşıklık uğruna bu yolda al ya da Nevruz'a âşıklık sevdası ver, sazıma, sözüme karışmasın diye yürekten dua eder. Nevruz Bacı da bu sırada bir rüya görmektedir. Evlerinin önü tren yoludur. Nevruz'un rüyasında saz çalıp demeler söyleyişine komşular başına birikip 'Tren gelir çiynenirsin, kalk evine git' ikazları üzerine komşularına; 'O devletin treni, beni çiynemez, burda durur. O durur da, aşkın treni durmaz. Önemli olan aşkın trenidir.' der. O sırada rüyasında hiç tanımadığı bir kişinin; 'Sen eşinin âşıklığa girmesine razı olmuyorsun da niye kendin çalıyorsun?' sorusuna; 'Eşim bana intizar etti. Onun için ben de sazımı alıp tren yoluna oturdum' diye cevap verir. Tam bu sırada tren yoluna küçük bir kız çocuğunun indiğini ve hızla trenin geldiğini görerek fırlayıp çocuğu raylardan çeker ve uyanıverir. Uyandığında kendini kan ter içinde bulur, ne saz vardır kucağında ne çocuk. Sadece kendi çocukları sarılıp uyumuşlardır annelerine. Şaşkınlıkla kalkıp, evde kocasının eski sazını arar. Kendisinde hiç hissetmediği duygular vardır, hafiflemiş gibidir. Sabırsızlıkla sabaha kadar Âşık Semaî'nin yolunu bekler. Kızgın gittiği için eşinin tavrından endişeli olan Semaî ancak eşinin sabahın erken vaktinde kendisini beklediğine, sanki hiç kırgınlık olmamış gibi karşılayışına şaşırır. Nevruz Bacı, "konser başarılı oldu mu?" diye sorunca, Semaî kendisi ile eğlendiğini sanarak eşine şaka yollu takılır. Ciddileşen Nevruz Bacı, rüyasını anlatıp:
biçiminde bir dörtlüğü mırıldanınca gerçeği anlayan Semaî, "Dualarım kabul olmuş, sen bade içmişsin." deyip istekli olan eşine belagat ve saz dersi verip kadın âşıklar kervanına güçlü bir âşık katar. Yıllarca birlikte âşık toplantılarında geleneğe bağlı olarak çalar söyler, ödüller alırlar. Kadın âşıklarımızın önde gelenlerinden Nevruz Bacı:
biçiminde söyleyişleri ile gönüller kazandığı, sanatının en verimli döneminde çalıp söylerken, kadere bakın ki, eşinin kırk yıl önce bir kavga sonucu: 'Allahım ya benim canımı âşıklık uğruna bu yolda al, ya da Nevruz'a âşıklık sevdası ver, sazıma, sözüme karışmasın' diye ettiği dua Tanrı katında kabul bulur ve Âşıklığa başlamasına neden olan eşinin gittiği Tokat konseri gibi bu kez birlikte gittikleri Tokat'ın bir ilçesi olan Niksar'daki konserden dönerken Tokat yolunda arabalarının önüne çıkan bir kamyonla çarpışarak karı koca âşıklar, âşıklık uğruna Hakk'a yürümüşlerdir. Bir deyişinde:
biçiminde ustalığını sergileyen Nevruz Bacı’yı rahmet ve minnetle anıyoruz. Kadın âşıklarımızdan bade olayı bilinen biri de Sabire Güler'dir. Şeyma Güngör'ün anlattığına göre "Sabire Güler'e bir gece rüyasında postacı bir mektup getirir, içinde şu mısralar yazılıdır:
böylece kırk yaşında 'rüyadan sonra' içinden gelen ilhamla irticalen şiir söylemeye başlar"19 Bir deyişinde:
diyen ve 1980 yılının başında gördüğü bir rüya ile âşıklığa adım attığını belirten Nurşah Bacı, bu rüyada Seyitgazi Sülalesi’nden saz aldığını ve bâdeli olduğunu açıklamıştır. Gördüğü rüyanın etkisiyle sazı kendi kendine çalarak öğrenen Âşık, mahlasını ise, katıldığı bir şenlikte yer alan efeler tarafından, “Yunus’tan şiir açmışsın, Seyitgazi’den de mahlasını al” ifadeleriyle verildiğini söylemektedir. Bir şiirinde:
deyip badeli âşık olduğunu belirten Ayşe Çağlayan, Bir şiirinde:
diyen Âşık Emine Beyza, 13 yaşında ağır bir şekilde hasta yatarken rüyasında bâde içen ve o zamanlar çocuk aklıyla rüyasına önem vermediğini söyleyen Fatma Oflaz, 3–4 yıl sonra birşeylerin farkına varır ve irticâlen şiir söylemeye başlar. Bir şiirinde: Âşık ne sorarsın benim halimi Sivas’ta meydanı açtım da geldim Pirler masasına sundum elimi Serian bir bade içtim de geldim23 diyen ve Derdimend mahlasını kullanan Fatma Oflaz, badeli kadın âşıklarının önde gelenlerindendir. Telli Suna da, 1994 yılında gördüğü bir rüya da ocağın başında aşure kaynatmakta olan ve elinde bir saz bulunan ince yapılı bir adamın elinden aşure yediğini ve bu rüyanın ardından saz da çalmaya başladığını ifade etmektedir. Âşıklık geleneklerinden atışma kadın âşıklarımız tarafından da ustaca yapılmaktadır. Dursun Cevlanî ile Döne Sultan’ın yaptıkları atışmalardan bir bölümü: Cevlanî:
biçimindedir. Güllühan ve Pervane’nin atışmaları ise: Aldı Güllühan:
örneklerden biridir. Âşık Fatma Oflaz’ın:
biçiminde dile döktüğü gibi, âşıklık geleneğine bağlı leb değmez, muamma çözme, tarih düşürme vb. unsurları en iyi sergileyen kadın âşıklarımızdan; Âdile Sultan, Aslı Bacı, Âşık Döne, Banu Hanım, Ozan Nurşah, Hüsniya Bacı, Nevruz Bacı, Sarıcakız, Derdimand, Şahturna sadece birkaçıdır. ** 4-6 Mayıs 216 Amasya Üniversitesi Uluslar arası Türk Dili ve Edebiyatında Kadın Sempozyumu Bildirisi. ** Dokuz Eylül Üniversitesi, Buca Eğt. Fak. Em. Öğr. Üyesi (zileli.yardimci@gmail.com) 1 Mehmet Yardımcı, Destanlar, Ankara, 2007, s. 89 2 Mehmet Yardımcı, Türk Halk Edebiyatında Nesir ve Nazım Nesir Karışık Türler, İzmir, 2014, s. 20-21 4 Mehmet Eröz, Türk Ailesi, İstanbul 1977, s. 24 5 Reşit Rahmeti Arat, Eski Türk Şiiri, Ankara, 1965, s.20 6 İbrahim Aslanoğlu, Kul Himmet, İst. 1997, s. 113 7 Cemal Kurnaz-A. Tatçı, Türk Edebiyatında Şathiyye, Ank. 2001, s. 95 8 Nilgün Çıblak, Âşık Şiirinde Taşlamalar, Ank. 2008, s. 93 9 Hayrettin İvgin - Mehmet Yardımcı, Zileli Âşık Ceyhunî ve Diğer Ceyhunîler, Ank. 1996, s.74 10 Mujgan Cumbur, Karacaoğlan, Ankara, 1985, s. 157 11 Yavuz Bülent Bakiler, Âşık Veysel, Ankara, 1989,s. 127 12 Ozan Şahturna, Şakıyan Turna Şahturna, İstanbul, 1998, s. 145 13 Mehmet Yardımcı, Başlangıcından Günümüze Türk Halk Şiiri, İzmir, 2014, s.142 14 Behiye Köksel, 20. Yüzyıl Âşık Şiiri Geleneğinde Kadın Âşıklar, Ank. 2012, s. 76 15 Age. S.76 16 Mustafa Sever, Âşık Tarzı Kültür Geleneğinde Günümüz Kadın Âşıkları, 17 Bülent Akın, Diyarbakırlı Bir Saz Şairi Âşık Mah Turna, Ankara, 2009, s. 243 18 Mehmet Yardımcı, a.g.e. s. 152 19 Şeyma Güngör, “Şairin Yetişmesinde Bolu Kültür Çevresinin Rolü”, Köroğlu Sempozyumu, 12.10. 1987, 21 Ayşe Çağlayan-M. Çağlayan, Kadirli’de Çağlayanlar, Erzurum 1997, s.34 22 İlkin Manya, Halk Şiirinde Ana Sesi, Kadın Halk Ozanları, İst. 1983, s. 47 23 Doğan Kaya, Sivas Halk Şairleri, Sivas,2009, C.II, s.50 24 Ezeli Doğanay, Kadın Halk Ozanları Antoloji, Berlin, 1999, s. 140 Yüklə 40,26 Kb. Dostları ilə paylaş:
|