Kafedrasının baş müəllimi MÜASİr təSNİfat sistemləRİ VƏ onlarin təTBİQİ
Yüklə 302,03 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Ключевые слова
- С.МУСТАФАЕВА СОВРЕМЕННЫЕ КЛАССИФИКАЦИОННЫЕ СИСТЕМЫ И ИХ ПРИМЕНЕНИЕ РЕЗЮМЕ
| 30
ənubər MUSTAFAYEVA “Kitabxana resursları və informasiya axtarış sistemləri” kafedrasının baş müəllimi MÜASİR TƏSNİFAT SİSTEMLƏRİ VƏ ONLARIN TƏTBİQİ Açar sözl ər: Təsnifat sistemləri, Respublikada tətbiq edilən təsnifatlar, M.Dyunin t əsnifatı, Universal Onluq Təsnifat, Kitabxana Biblioqrafiya T əsnifatı. Ключевые слова: Классификационные системы, Классификации применяемые в республике, Классификация М.Дьи,Универсальная десятичная классификация, Библиотечно-библиографическая классификация. Keywords:
respublike, Klassifikaciy are MDi, Universalnay posts are klassifikaciy are ticnay are desy, Bibliotecno-biblioqraficeskay posts are klassifikaciy. H ər bir xalqın, dövlətin mədəni səviyyəsinin göstəricisi olan kitabxanalar ən böyük informasiya mənbəyi olub, insanların bu qiymətli x əzinəsinin qorunmasini, nəsildən-nəsilə ötürülməsini həyata keçirirlər. Xalqımızın əsrlər boyu yaratmış olduğu qədim və bənzərsiz mədəniyyətin t ərkib hissəsi kimi kitabxanalar dünya mədəniyyətini misilsiz incilərlə z ənginləşdirən mənəvi və intellektual sərvətimizin qorunub saxlanmasına və yayılmasına xidmət edir. Azərbaycan Respublikasının Mədəniyyən və Turizm Nazirliyinin kitabxana şəbəkəsində müxtəlif formada 40 milyon nüsxəyə yaxın informasiya daşıyıcıları və digər ənənəvi sənədlər qorunub saxlanılır. Son illər ərzində ölkədə kitabxana işinin inkişafı sahəsində bir sıra mühüm sənədlər q əbul edilmişdir. Azərbaycan Respublikası Prezidentinin “Azərbaycan dilində latın qrafikası ilə kütləvi nəşrlərin həyata keçirilməsi haqqında”...”2005-2006- cı illərdə Azərbaycan dilində latın qrafikası ilə çapı nəzərdə tutulan əsərlərin siyahısının təsdiq edilməsi haqqında”...sərəncamları ilə təsdiq edilmiş siyahı üzr
ə latın qrafikası ilə nəşr olunmuş kitablar ölkənin bütün kitabxanalarına h ədiyyə edilmişdir. Q ədim zamanlardan indiyə kimi kitabxanaların əsas funksiyaları insanlara informasiya verm ək, cəmiyyət üzvlərinin informasiyadan istifadə etm əsini təmin etməkdir. Azərbaycan Respublikasının kitabxana işi haqqında qanununda deyilir: “Kitabxana f əaliyyəti - oxucuların sərbəst surətdə informasiya almaq huququnu t əmin etmək, onların kitablara, dövri nəşrlərə və kitabxana fondunu t əşkil edən digər sənədlərə olan tələbatını ödəmək m əqsədilə həyata keçirilən fəaliyyət”dir.(9) 31
İnformatika elmi məlumatın quruluşunu və xassələrini, həmçinin elmi informasiya f əaliyyətinin qanunauyğunluqlarının nəzəryyəsini, tarixini, metodikasının təşkilini öyrənən elm sahəsidir.(5,s.250) Sənəd latın sözü olub “sübut”, “şahid” mənasını ifadə edir. Sənəd insanların istifadəsi üçün müxtəlif informasiya daşıyıcılarında geniş əksini tapmış sosial informasiyadır. (5,s.271) Kitabxanalar q ədər sənədlərin ictimai istifadəsini təşkil edən başqa bir elmi-m
əlumat idarələri yoxdur. Kitabxanalarda informasiya xidmətinin düzgün t əşkilinin spesifik xüsusiyyətləri vardır. Ən mühüm ploblem kitabxana fondlarının müxtəlif oxucu qruplarının tələbatına uyğun təşkil etm əkdən, onların istifadəsini operativ təmin etməkdən ibarətdir. Fondla oxucu arasında qarşılıqlı əlaqəni əks etdirən məlumat-axtarış sistemi bu problemin mühüm t ərkib hissəsidir. Kitabxanalara sənəd axını nə qədər çoxalarsa, onların axtarılması da çox vaxt tələb edərək mürəkkəbləşir. Bu ç ətinliklərin aradan qaldırılması məqsədilə müxtəlif təsnifat sistemləri yaranmışdır. Təsnifat sistemləri əsasında həm kitabxana fondları təşkil edilir, h əm oxucuların tematik sorğuları ödənilir, həm sənədlər məzmununa görə t əsnifləşdirilir, həm də onların əsasında kataloqlar yaradılır. T əsnifləşdirmə elmdə və ictimai təcrübədə geniş tətbiq edilən fəaliyyət sah əsidir. Bu problem və hadisələrin ümumi əlamətlərinə və onların arasındakı f ərqə görə dərəcələrə (siniflərə) və qruplara bölünməsi deməkdir. T əsnifləşdirmə, nəinki sənədlərə, həm də fiziki cisimlərə, müxtəlif bilik sah ələrinə aiddir. Ümumiyyətlə istənilən obyekti, predmeti axtarıb tapmaq işini asanlaşdırmaq üçün onları müəyyən qayda ilə qruplaşdırmaq lazımdır. Bu qruplaşdırma, sistemləşdirmə qaydaları təsnifat sistemlərində öz əksini tapir. T əsnifat sistemləri əsasən iki qrupa bölünür: 1) təbii və ya elmlər t əsnifatı; 2) süni və ya sənəd təsnifatı. Elml ər təsnifatı müxtəlif dövrlərdə elmlərin inkişafı xüsusiyyətləri ilə əlaqədar öyrənilmişdir. Fəlsəfə tarixində elmin təsnifatı problemi ilə məşğul olmayan görk əmli filosof tapmaq çətindir. Qədim dövrdə elmin təsnifatı ərilə Demokrit, Platon və Aristotel, müxtəlif dövrlərdə Bekon, Dekart, Hobbs v ə Lokk, Leybnits və Yum, XIX əsrin əvvəllərində Kant və Hegel m
əşğul olmuşlar (10, 74). Rus aliml ərindən M.R.Lomonosov, D.İ.Mendeleyev, K.A.Timiryəzev, biokimyaçı Bax, fizik Vaviov və başqaları elmlərin təsnifləşdirilməsi haqqında müəyyən fikirlər söyləmişlər. Süni v
ə ya sənəd təsnifatları öz kökü etibarılə elmlər təsnifatına əsaslanır və demək olar ki, bilavasitə ondan asılıdır. Asılılıq onunla müəyyən edilir ki, t əsnif edılən əsər bu və ya digər elm sahəsinə, insanların ictimai- t əcrübi fəaliyyətinin müəyyən cəhətlərinə aiddir. Bu asılılıq kitabın bilik, elm il ə, elmi ədəbiyyat arasındakı üzvü əlaqədən yaranır. Bu əlaqələri nəzərə almadan elmi c əhətdən yetgin olan kitabxana təsnifatı yaratmaq mümkün 32
deyildir. Əlbəttə, kitabxana təsnifatı elmlər təsnifatına əsaslansa da onun öz spesifik c əhətləri vardır. Kitabxana təsnifatının elmlər təsnifatından asılılığı kitabla elmi biliyin, elmi ədəbiyyatla elmin obyektiv əlaqəsinə əsaslanır. Fərq ondan ibar ətdir ki, burada təsnif edilən obyektlər eyni deyildir. Elm mücərrəd xarakterli, kitab is ə konkret obyektdir. Kitabxana t əsnifatının tarixi elmlər təsnifatının tarixi kimi qədimdir. O, uzun inkişaf yolu keçərək cəmiyyətin inkişafı ilə əlaqədar təkmilləşmişdir. Kitabxana t əsnifatı həmişə elmlər təsnifatı ilə əlaqədar inkişaf etmiş və ona əsaslanmışdır. Hələ qədim dünyada gələcək elmi biliklərin inkişafına kömək etmiş elmlər təsnifatı işlənib hazırlanmışdır. Bu onu göstərir ki, o dövrdə Yunanıstanda və Romada kitabxana təsnifatı yüksək səviyyədə olmuşdur (10, 83). Sonrakı illərdə kitabxana təsnifatı cədvəlləri inkişaf edərək müxtəlif ölk ələrdə, müxtəlif illərdə biri-birinə yaxın olan və yaxud da biri-birindən t əmamilə fərqlənən təsnifat cədvəlləri meydana gəlmişdir. Müasir t əsnifat sistemlərindən bəhs edərkən Amerika kitabxanaşünasları Melven Dyunin, Carlız Ketterin, Martenin, H.Blissin, ingilis kitabxanaşünası Ceyms Braunun, hind kitabxanaşünası Ş.Ranqanatanın adını qeyd etmək lazımdır. Lakin müasir dövrdə kitabxanalarda ən geniş t ətbiq edilən Universal Onluq Təsnifat (UOT) və Kitabxana Bibllioqrafiya T əsnifatı (KBT) cədvəlləridir. Bu təsnifat cədvəllərindən Respublikamızın elmi v ə kütləvi kitabxanalarında ayrı-ayrılıqda istifadə edilir. İnformasiya birlikləri 1995-1996-cı illərdə Universal Onluq Təsnifatın 100 illiyini qeyd etmişlər. Universal Onluq Təsnifat 110 ildən artıqdır ki, yaradılaraq beynəlxalq aləmdə istifadə olunan təsnifat sistemidir. Yarandığı dövrd
ən başlayaraq UOT dəyişikliklərə uğramış, dəfələrlə tənqid edilmişdir. Lakin müasir v ə tarixən mövcud olmuş təsnifat sistemlərinin heç biri UOT q ədər geniş yayılmamışdır (15, 46). Beyn əlxalq biblioqrafiya təsnifatı sistemi kimi yaranan UOT hazırda dünyanın 60-dan çox ölkəsində, əsasən təbiətşünaslıq və texnika sahəsindəki bütün s
ənədlərin təsnifləşdirilməsində istifadə edilən vahid təsnifat sistemidir. Müxt
əlif məlumat-axtarış sistemlərində, o cümlədən mexanikləşdirilmiş və avtomatlaşdırılmış məlumat-axtarış sistemlərində UOT-un tətbiqi onun perspektiv inkişafini müəyyən edən əsas cəhətdir. UOT-
un tarixi inkişafına nəzər yetirdikdə məlum olur ki, bu təsnifat ame
rika kitabxanaşünası Melvel Dyunin “Onluq təsnifat” cədvəlinin əsasında yaranmışdır. 1851-1931-ci illər arasında yaşayan M.Dyui məşhur amerika kitabxanaşünaslarından biri olmuşdır və Amerika kitabxanaçılıq birliyinin yaradıcısı və təşkilatçısıdır. M.Dyui hələ 21 yaşında Amxer kolledcində oxuyark ən kollec kitabxanasında işləmiş və oradakı ədəbiyyatı sisteml əşdirmək üçün “Onluq təsnifat” cədvəlini işləyib hazırlamışdır. 1876-cı 33
ild ə ABŞ-in ümumi kitabxanasının buraxdığı məcmuədə M.Dyunin məqaləsi d ərc olunur. Bu məqalədə “Onluq təsnifat”ın əsas prinsirləri izah edilir. Yenə h əmin ildə onun “Kitabxanalarda kataloqların tərtibi və kitabların düzülməsi üçün t əsnifat və predmet göstəricisi” adlı kitabçası nəşr edilir. Kitabça cəmisi 42 s əhifədən ibarət idi. Bunun 11 səhifəsi təsnifatdan, qalanı isə predmet göst əricisindən ibarət idi. M.Dyunin “Onluq t əsnifat”ında bütün bilik sahələri (0-dan-9-a kimi) əsas şöbəyə bölünmüşdür. Təstifatda hər şöbə 10 yarımşöbəyə, hər yarımşöbə öz növb
əsində 10 bölməyə və bu qayda üzrə daha kiçik 10 bölmələrə bölünmüşdür. Təsnifatda istənilən qədər bölgü həddi almaq mümkündür. M.Dyunin t əsnifatında hər bir anlayışın və predmetin dəqiq və sabit yeri şöbələr, yarımşöbələr və bölmələrin hamısı ərəb rəqəmləri ilə ifadə edilmişdir. Bu cəhət “Onluq təsnifat”ın beynəlxalq xarakterini asanlaşdırır. Hazırda M.Dyunin “Onluq təsnifat”ı əsasən ABŞ kütləvi kitabxanalarında t ətbiq olunur. ABŞ Konqres kitabxanasının buraxdığı çap kartoçkalarında M.Dyunin t əsnifatının indeksi verilir. Beləliklə, M.Dyunin “Onluq təsnifat”ını ABŞ milli təsnifatı kimi adlandırmaq olar. Hazirda M.Dyunin t əsnifatının 21-ci nəşri çap edilmişdir. Təsnifat 30- dan artıq xarici dilə tərcümə edilmişdir. 135 ölkənin 200 mindən artıq kitabxanasında tətbiq edilir. M.Dyünin təsnifatının 21-ci nəşri 4 cilddən ibarət rus dilin ə tərcümə edilmişdir. Birinci cild girişdən, ikinci və üçüncü cildlər əsas cədvəllərdən, dördüncü cild isə əlifda-predmet göstəricisindən ibarətdir. Universal, y əni bütün bilik sahələrini əhatə edən təsnifat sistemi yaratmaq ideyası nəzəri şəkildə ABŞ-da Boston kitabxanasının əməkdaşları M.Nafonel v ə Mertlef tərəfindən irəli şürülmüşdür. Sonralar UOT- un yaradıcıları Pol Otle (1868-1944) və Anri Lafonten (1854-
1943) olmuşlar. Hər iki alim 1895-ci ildə Beynəlxalq Biblioqrafiya institutu yaratmış və bu insititut sonradan Beynəlxalq Sənədləşdirmə Federasiyasına çevrilmlşdir. 1895-ci ild ə Brüsseldə birinci Beynəlxalq biblioqrafiya konfransı çağrılır və qərara alınır ki, düyada bütün bilik sahələrinə dair ədəbiyyatın kartoçka kataloqunu əks etdirən “Universal biblioqrafik repertuar” yaradılsın. Bu repertuarın yaradılmasına rəhbərlik işi P.Otle və A.Lafontenə tapşırılmışdır. “Universal biblioqrafik repertuar”a lazımi ədəbiyyat tapmaq üçün hər şeydən əvvəl bilik sahələrinin o dövr üçün bölgüsünü, təsnifatını işləmək tələb olunurdu. Bu m əqsədlə P.Otle və A.Lafonten M.Dyunin “Onluq təsnifat”ını əsas götürmüşlər. M.Dyunin təsnifatını öyrənərkən məlum olmuşdur ki, o dövr üçün n
əşr olunmuş ədəbiyyatın xeyli hissəsinin məzmununu ifadə etmək üçün t əsnifatda rubrikalar yoxdur, sənəddə bəhs olunan obyektləri və onlar 34
arasındakı münasibətləri, əlaqələri indeksləşdirmək mümkün deyildir. Bel əliklə, yeni təsnifat yaratmaq əsas məsələ kimi qarşıya çıxır. P.Otle v ə A.Lafontenin rəhbərliyi altında 1895-1905-ci illərdə Beyn əlxalq Biblioqrafiya institutunun “Onluq təsnifat” cədvəlləri işlənib hazırlandı. 1905-ci ildə təsnifatın fransız dilində birinci nəşri, 1927-1933-cü ill
ərdə isə tam işlənmiş 2-ci nəşri çap olunur.(12, 161) İkinci nəşrdən etibarən təsnifat fransız dilində “Universal Onluq T əsnifat” (UOT) adlandırılır. UOT-un üçüncü, daha genişləndirilmiş nəşri 1934-1954-cü ill ərdə alman dilində çap edilmişdir. Artıq ikinci dünya müharibəsinə qədərki dövrdə Beynəlxalq Biblioqrafiya ins titutunun işində dünyanın 200 kitabxana-biblioqrafiya t əşkilatı və 500-ə qədər alimi iştirak edirdi. Ona görə də, UOT-un ikinci və üçüncü n əşrləri məzmun cəhətdən tam və əhatəli hazırlanmışdır. 1938-ci ild ə Beynəlxalq Biblioqrafiya institutu Beynəlxalq S ənədləşdirmə Federasiyasına çevrildi. Federasiyanın əsas vəzifəsi s ənədləşdirmənin nəzəri problemlərini işləmək və müxtəlif bilik sahələrinə dair s ənədlərin yaradılmasını və istifadəsini təşkil etməkdən ibarət idi. Bu v əzifələrlə əlaqədar olaraq Federasiya təsnifləşdirmə problemlərinə ciddi əhəmiyyət verirdi. XX əsrin 40-cı illərə qədərki dövrdə Federasiyanın nəzarəti altında UOT-un tam, ixtisaslaşdırılmış və sahəvi cədvəlləri nəşr edilmişdir. İkinci dünya müharibəsi dövründə və müharibədən sonrakı 5 il müdd
ətində maliyyə çatışmamazlığına görə təsnifləşdirmə sahəsində Federasiyanın işi bir qədər zəifləmişdir. XX əsrin 50-ci illərindən başlayaraq UOT-un alman dilind ə üçüncü nəşri, ingilis dilində dördüncü nəşri, fransız dilind ə beşinci nəşri, həmçinin təsnifatın dolğun beynəlxalq xarakterli nəşri, yapon dilind ə altıncı nəşri və digər nəşrləri çap edilmişdir. Ümumiyyətlə, 50- ci ill ərdən başlayaraq UOT-un çoxdilli nəşrləri hazırlanmışdır. 1945-ci ildən başlayaraq Beynəlxalq Sənədləşdirmə Federasiyasının nəzdində təsnifləşdirmə üzr
ə Mərkəzi Komitə yaradılmışdır. Bu komitə UOT-da dəyişiklik və əlavələr edir, onun yeni n əşrlərini hazırlayırdı. Ümumiyy
ətlə, Beynəlxalq Sənədləşdirmə Federasiyası tərəfindən UOT c ədvəllərinin dörd beynəlxalq nəşri olmuşdur. Birinci və ikinci tam köhnə nəşr Brüsseld ə fransız dilində (1905-1907 və 1927-1933 –cü illərdə) və üçüncü n əşri Standartlar institutu tərəfindən hazırlanmışdır. 1934-1954-cü illərdə isə UOT-un alman dilind ə 11 ciddən ibarət nəşri çap edilmişdir. Dördüncü nəşr ingilis dilind ə 1936-cı ildə çap edilmişdir.(4,s.68) UOT- un sonrakı illərdə də qısa nəşrləri çap edilmişdir ki, bunlar kiçik fonda malik olan kitabxanalar üçün n əzərdə tutulmuşdur. Həmin cədvəllər 1958, 1968-ci ill ərdədə çap edilmişdir. 35
60- cı illərin axırlarında UOT cədvəllərinin yeni nəşr növü, tam nəşrin orta h
əcminə malik olan nəşri çap edilmişdir. UOT cədvəllərinin orta nəşri Standartlar Komit əsi tərəfindən 1967-ci ildə iki cilddə çap edilmişdir. Rusiyada UOT sisteminin detallaşdırma dərəcəsinə görə müxtəlif c ədvəl variantları nəşr edilmişdir. Təbiətşünaslıq və texniki elmlər üzrə UOT- un tam c ədvəli 6 buraxılışda nəşr edilmişdir: birinci nəşr 1963-1966-cı il; ikinci n əşr 1969-1971-ci il; üçüncü nəşr 7 buraxılışdan ibarət 1974-cü il. UOT-un orta n əşri 1969-cu ildə, qısaldılmış nəşrinin birinci variantı 1962-ci ild ə professor E.İ.Şamurin tərəfindən tərcümə və redaktə edilmiş, 2-ci nəşri is ə 1978-ci ildə çap olunmuşdur (4, 69). 1979-1986- cı illərdə bir sıra əlavə və dəyişikliklərlə ayrı-ayrı buraxılışlardan ibarət UOT-un rus dilində nəşri çap edilmişdir. Universal Onluq T
əsnifatın rus dilində son təkmilləşdirilmiş nəşri 2001-ci ildə nəşr edilmişdir. Burada şöbələr aşağıdakı ardıcıllıq üzrə verilmişdir: 0. Ümumı şöbə 1. F
əlsəfə. Psixologiya. 2. Din. Teologiya. Ateizm.
3. İctimai elmlər. Hüquq. İdarəetmə 4. 1961-ci ild ən boşdur.Əvvəllər bu şöbədə “Dilçilik” verilirdi. Həmin şöbə 8-ci şöbəyə keçirilmişdir. Ehtimal edilir ki, 4-cü şöbədə sahələrarası, müştərək elmlərin təsnifat qrupları veriləcəkdir. 5. Riyaziyyat. T əbiətşünaslıq elmləri. 6. T ətbiqi elmlər. Tibb.Texnika. 7. İncəsənət. Dekorativ-tətbiqi incəsənət. Fotoqrafiya. Musiqi. Oyunlar. İdman. 8. Dilçilik. Filologiya. B ədii ədəbiyyat. Ədəbiyyatşünaslıq. 9. Coğrafiya. Tərcümeyi hallar. Tarix . UOT-da müxt əlif elm sahələrinə dair ədəbiyyatın təsnifləşdirilməsi köm
əkçi cədvəllərə əsaslanır. Burada köməkçi cədvəllər təyinedicilər adlandırılır. Təyinedicilər iki yerə bölünür: analaitik təyinedicilər, ümumi t əyinedicilər. Analitik t əyinedicilər UOT-da defis (- .) və nöqtə, sıfır işarələri ilə (0...) göst ərilir. Bu təyinedicilər əsasən 5-ci və 6-cı şöbələrdə verilir və konkret anlayışları ifadə edir (qurğu, alət, təmir və s.). UOT-da veril ən ümumi təyinedicilər iki qrupa bölünür. 1. S
ənədlərin məlumat formasını ifadə edən təyinedicilər (dil, forma, yer v
ə zaman təyinediciləri) 2. S
ənədin məzmununu daha da geniş və konkret şəkildə açmağa imkan ver ən təyinedicilər (nöqteyi-nəzər, şəxs və material təyinediciləri).
36
UOT universal onluq t əsnifat olmasına baxmayaraq və eləcə də bütün avtomatlaşdırıılmış sistemlərdə müvəffəqiyyətlə tətbiq edilməsinə baxmayaraq bir sıra nöqsanlara malikdir: 1. Yeni elm, texnika v ə mədəniyyətin müasir inkişafı onluq çərçivəsinə sığışmır. 2. H ər bir bölmə və yarım bölmə yalnız on yerə bölündüyünə görə yeni bilik sah ələrini əks etdirmək üçün UOT-da ehtiyat rubrikalar yoxdur. 3. Ümumi bölgü olduqca mür əkkəbdir. 4. Elml ərin düzülüşündə məntiqi ardıcıllıq pozulub. Şöbələr qeyri- b ərabər yüklənir, xüsusən 5, 6, 7 şöbələr. Gələcəkdə 5 və 6-cı şöbədən bəzi elm sah ələrinin 4-cü şöbəyə keçirilməsi nəzərdə tutulur (4, 70). Lakin bütün bunlara baxmayaraq Universal Onluq T əsnifat
müv əffəqiyyətlə tətbiq edilən təsnifat sistemi kimi qəbul edilir. Rusiya kitabxanaşünasları XX əsrin 50-ci illərindən başlayaraq yeni kitabxana-biblioqrafiya t əsnifatı yaratmaqla məşğul olmuş və 60-cı illərin sonunda bu işi başa çatdırmışlar. T əsnifatın yaradıcıları Rusiya Dövlət Kitabxanası, M.Y.Saltkov-Şedrin adına Sankt- Peterburq Dövlət Kitabxanası, Rusiya Elmlər Akademiyası və Rusiya Dövl ət Kitab Palatasının kollektivləri olmuşdur (10, 111). T əsnifatda bütün bilik sahələri obyektiv aləmin tərkib hissələrinə uyğun olaraq üç sahəyə bölünmüşdür. 1. Cansız təbiət haqqında elmlər – dəqiq elmlər 2. Canlı orqanizmlər haqqında elmlər –biologiya elmləri 3. C
əmiyyət haqqında elmlər – ictimai elmlər 1960-
cı illərdən etibarən Kitabxana-Biblioqrafiya Təsnifatı (KBT) nəşr edilm
əyə başlamış və onun müxtəlif variantları çap edilmişdir. KBT-nin əsasən 5 variantı hazırlanmışdır. 1.KBT. Tam variant (iri elmi kitabxanalar üçün – 25 buraxılış 30 kitabdan ibar ət 1961-1968-ci illərdə çap edilmişdir) 2. KBT. Elmi kitabxanalar üçün qısaldılmış cədvəllər (5 buraxılış, 6 kitabdan ibar ət 1969-1972- ci illərdə çap edilmişdir) 3. KBT. Vilay ət kitabxanaları üçün (4 kitabdan ibarət, 1980-1983-cü ill
ərdə çap edilmişdir) 4. KBT. Kütl əvi kitabxanalar üçün 1 cilddə (ilk nəşri 1977-ci ildə çap edilmişdir) 5. KBT. Uşaq və məktəb kitabxanaları üçün 1 cilddə ( ilk nəşri 1986-cı ild
ə çap edilmişdir) (10,s.111-112) KBT-nin tam n əşrinin ümumi həcmi 500 çap vərəqindən ibarətdir. T əsnifatın hazırlanmasında 800-dən artıq alim (akademiklər, müxbir üzvləri, elml ər doktorları və namizədləri) məsləhətçi kimi iştirak etmişdir. 37
KBT- nin elmi kitabxanalar variantının əsas cədvəlləri 21 şöbədən ibar
ətdir. Elmlər təsnifatına uygun olaraq bu şöbələr aşağıdakı kimi yerl
əşdirilmişdir: A -
Əvvəllər bu şöbə marksizm-leninizm adlandırılmışdır. Hazırda şöbənin f əaliyyəti dayandırılmışdır. Б - Təbiətşünaslıq elmləri B - Fizika-riyaziyyat elml əri Г - Kimya elmlər Д - Yer haqqında elmlər E - Biologiya elml əri Ж/0 - Texnika. Texniki elmlər П - Kənd və meşə təsərrüfatı P - S
əhiyyə. Tibb elmləri C - Bütünlükd ə ictimai elmlər T - Tarix. Tarix elml əri У - İqtisadiyyat. İqtisadi elmlər Ф - Siyasət. Siyasi elmlər X - Dövl ət və hüquq. Hüquq elmləri Ц - Hərbi elm. Hərbi iş Ч- Mədəniyyət. Elm. Maarif Ш - Filologiya elmləri. Bədii ədəbiyyat Щ - İncəsənət. Sənətşünaslıq Э - Din. Ateizm Ю - Fəlsəfə elmləri. Psixologiya Я- Universal məzmunlu ədəbiyyat (2, 75). T əsnifatda böyük rus hərfləri ilə işarə edilmiş bütün şöbələr obyektiv al əmin tarixi inkişafı baxımından, yəni təbiət-cəmiyyət-təfəkkür silsiləsinə əsasən qurulmuşdur. KBT-nin mühüm hiss əsini köməkçi tipik bölgü cədvəlləri (t əyinedicilər) təşkil edir. Tipik bölgü cədvəlləri əsas cədvəllərdən fərqli olaraq ist ənilən bilik sahəsinin ümumi cəhətlərini təsnifləşdirməyə imkan verir. Ümumi tipik bölgül ər təsnifatın əsas cədvəlləri vasitəsilə təsnifləşdirilən ədəbiyyatın müəyyən tiplər üzrə qruplaşdırılmasını təmin edir. Bu bölgülər formal v
ə mövzu bölgülərindən ibarətdir. Tematik bölgülərdə elmşünaslıq m əsələləri (məsələn, elmin metodologiyası, tarixi, təşkili və s.), formal bölgül ərdə isə sənədin forma və istiqaməti ( məsələn, müxtəlif biblioqrafik və soraq materialları, nəşr növləri və s.) verilir. Ümumi tipik bölgü cədvəllərinin şöbələri kiçik rus hərfləri ilə, sonrakı bölgüləri isə əlifba-rəqəm işarələri ilə göst ərilir. 38
KBT-d ə ərazi tipik bölgülər də işlənmişdir. Bu bölgü əsasında s ənədləri məhəlli, ərazi əlamətlərinə görə təsnifləşdirmək olar. Cədvəldə ərazi tipik bölgül əri iki variantda işlənmişdir: təbiətşünaslıq elmləri üçün - fiziki cografi rayonlara gör ə; ictimai elmlər üçün – siyasi inzibati bölgülərə görə. H ər iki bölgüdə indekslər mötərizə içərisində rəqəmlərlə (...) işarə edilir. T əsnifatda xüsusi tipik bölgü cədvəlləri də vardır. KBT-nin sahəvi buraxılışlarında bu cədvəllərin miqdarı 150-yə qədərdir. Xüsusi tipik bölgü c ədvəlləri əlaqədar şöbədə rubrikalardan sonra verilir. KBT-nin tam n əşrinin əlifba-predmet göstəricisi də verilmişdir. Bu göst əricidə 20 minə yaxın rubrika vardır. Sonralar KBT-nin n əşrləri bir qədər inkişaf etdirilərək kütləvi kitabxanalar, uşaq və məktəb kitabxanaları üçün nəşrləri yaranır. Bu variantlarda ixtisarlar aparılaraq bütün elm sahələri 9 şöbə daxilində qruplaşdırılmışdır. Şöbələr ərəb rəqəmləri ilə işarə edilmişdir: 1. Ümumelmi v ə fənnlərarası biliklər. Əvvəllər bu şöbə marksizm- leninizm adlandırılırdı 2. T
əbiətşünaslıq elmləri 3. Texnika. Texniki elml ər 4. K
ənd və meşə təsərrüfatı 5. S
əhiyyə. Tibb elmləri 6/8. İctimai və humanitar elmlər 9. Biblioqrafik v əsaitlər. Məlumat nəşrləri (10, 114-115). Hazırda 1993-1995-ci illərdə ideoloji və siyasi aləmdə baş verən sosial d əyişiklikləri özündə əks etdirən KBT-nin yeni nəşrləri hazırlanır. 1998- ci ilin oktyabrında KBT-nin nəşrinin 30 illiyinə həsr edilmiş Beyn əlxalq konfransda dünya standartlarına cavab verə bilən KBT-nin n əşrlərinin yeni variantlarının hazırlanması məsələsi irəli sürülmüşdür. Əvvəlcə KBT-nin tam nəşrinin hazırlanması fikri əsas götürülmüşdür. Bu variant m əlum olduğu kimi 1960-1968-ci illərdə 30 kitabdan ibarət çap edilmişdir. Belə bir həcmdə olan nəşrin çapı baha başa gəldiyindən qərara alınmışdır ki, elmi kitabxanalar üçün olan variantının (1970-1972-ci illər, 6 kitabdan ibar ət) təkrar çapı hazırlansın və burada tibb və kənd təsərrüfatı şöbələrinin detallaşmasına xüsusi diqqət yetirilsin. Bunun n əticəsi olaraq Rusiyada elmi-tədqiqat mərkəzi KBT c ədvəllərinin yeniləşməsinə ictimai elmlər şöbəsindən başlamışdır. 2000-ci ild ən başlayaraq müəlliflər kollektivi arasında iş birliyi yaradılmışdır. Elmi kitabxanalar üçun ixtisar edilmiş variantın nəşrinin 8 ciddən ibar
ət çap edilməsi qərara alınmışdır. Ayrı-ayrı buraxılışlar üçün materialların aşağıdakı qayda üzrə yerləşdirilməsi nəzərdə tutulmuşdur. A,Я 1,9 Ümumelmi və fənnlərarası biliklər. Universal məzmunlu ədəbiyyat. 39
Bu buraxılışda həmçinin giriş, tipik bölgülər cədvəli veriləcək. Б/E 2 Təbiət elmləri. Ж/O 3 Texnika. Texniki elmlər. П/Р 4/5 Kənd və meşə təsərrüfatı. Kənd və meşə təsərrüfatı elmləri. S əhiyyə. Tibb elmləri. C/T 60/63 İctimai elmlər ümumilikdə. Sosial fəlsəfə. Sosiologiya. Statistika. Demoqrafiya. Tarix. Tarix elml əri. У/Ц 60/68 İqtisadiyyat. İqtisadi elmlər. Siyasət. Siyasi elm. Hüquq. Hüquq elml əri. Hərbi iş. Hərbi elm. Ч/Ю 70/88 Mədəniyyət, elm, maarif. Filologiya elmləri. Bədii ədəbiyyat. İncəsənət. İncəsənətşünaslıq. Din. Mistika. Azad düşüncə. Fəlsəfə. Psixologiya. (3,s.32) 8- сi cilddə bütün cildlərə aid toplu əlifba-predmet göstəricisi veril əcəkdir. Digər cildlərin hər birində də əlifba-predmet göstəricisinin verilm əsi nəzərdə tutulmuşdur. Buraxılışlar hazırlandıqca çap edilir. Hər bir buraxılış çap edilib istifad
əyə verildikcə ona dair əlavə və dəyişikliklər də çap ediləcəkdir. XXI
əsrdə yaşadığımızı nəzərə alaraq modernləşmə prosesini dayandırmaq olmaz. Biz həmişə yeni problemlərlə üzləşirik, ona görə də bütün bu probleml ər təsnifat cədvəllərində öz əksini tapmalıdır. T əsnifat cədvəlinin bu variantı bütün kitabxanalar üçün (universal, elmi, milli, kütl əvi kitabxanalar və s.) nəzərdə tutulmuşdur. 2001-ci ildən başlayaraq KBT-nin buraxılışlarla nəşrləri çap edilir. Qeyd etm
ək lazımdır ki, adları qeyd edilən təsnifat sistemlrindən UOT v ə KBT respublikamızın kitabxanalarında geniş tətbiq edilmişdir. Universal Onluq T əsnifat Azərbaycanda ötən əsrin 20-ci illərindən başlayaraq elmi, xüsusi v ə kütləvi kitabxanalarında tətbiq edilməyə başlamışdır. 1950-ci illərin sonuna q ədər demək olar ki, respublikanın bütün tədris, elmi və xüsusi kitabxanalarında sənədlərin sistemləşdirilməsi və kataloqlaşdırılması Universal Onluq T əsnifat üzrə aparılmışdır. Lakin 1960-cı illərdən etibarən Rusiyada yeni t əsnifatın yaradılması ilə əlaqədar olaraq Universal Onluq T əsnifatın elmi və xüsusilə də kütləvi kitabxanalarda tətbiqini m əhdudlaşdırmışdır. Çünki, bu təsnifat cədvəlləri bütün kitabxanalarda m əcburi olaraq tətbiq edilirdi. Lakin elmi-texniki tərəqqinin durmadan inkişafı, informasiya tələbatçılarının mürəkkəb və çoxsahəli sorğularının tam öd ənilməsi məqsədilə keçmiş SSRİ Nazirlər Soveti 11 may 1962-ci il tarixində “Ölk ədə elmi-texniki məlumatın yaxşılaşdırılması haqqında” qərar qəbul etmişdir. Qərara müvafiq olaraq UOT ölkədə təbiətşünaslıq və texniki ədəbiyyatın təsnifləşdirilməsində texniki, tibb, kənd təsərrüfatı kitabxanaları v ə elmi-texniki informasiya orqanları üçün vahid təsnifat sistemi kimi qəbul edilmişdir (10, 115). 1962-ci il qərarına müvafiq olaraq Respublikanın bir 40
sıra kitabxanalarında Azərbaycan Dövlət Neft Akademiyasının, Respublika Elmi Texniki Kitabxanasının, Azərbaycan Dövlət Tibb Universitetinin, Bakı Dövl
ət Universitetinin, Respublika Tibb kitabxanasında təbiətşünaslıq və texniki
ədəbiyyatın sistemləşdirilməsi UOT üzrə aparılır. İctimai və humanitar elml
ərə dair ədəbiyyatın təsnifləşdirilməsində isə KBT tətbiq edilir. Respublikanın digər elmi və xüsusi kitabxanalarında (məsələn, M.F.Axundov adına Milli Kitabxanada, Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının Mərkəzi Elmi Kitabxanasında)1960-cı illərdən, kütləvi kitabxanalarda is ə 1980-ci illərdən Kitabxana Biblioqrafiya təsnifatı tətbiq edilir. Bel
əliklə, bütün bu deyilənlərdən məlum olur ki, müasir dövrdə kitabxanalarımızda tətbiq edilən təsnifat cədvəlləri içərisində Universal Onluq T əsnifat və Kitabxana Biblioqrafiya Təsnifatı xüsusi yer tutur. Bu təsnifat c ədvəlləri yarandığı dövrdən müntəzəm olaraq təkmilləşir.
1. “Az
ərbaycan Respublikasında kitabxana-informasiya sahəsinin 2008-2013 illərdə inkişafı üzr
ə Dövlət Proqramı”nın təsdiq edilməsi barədə Azərbaycan Respublikası Prezidentinin S ərəncamı // Respublika. – 2008. – 7 oktyabr. 2. Библиотечно-библиографическая классификация :Таблицы для научных библиотек: Вып.1: Введение.- М.,1968.- 300 с. 3. Библиотечно-библиографическая классификация :Средние таблицы: Практическое пособие / Рос. Гос. б-ка, Б-ка Рос.акад. наук.- Вып.1. С/Т Социальные науки в целом. (Обществознание). История и исторические науки.- М.: Изд-во Либерея, 2001.- 320 с. 4. Əliyev A. Universal Onluq Təsnifat (UOT) : Yaranması, quruluşu və təşkili prinsipləri // Kitabxanaşünaslıq və biblioqrafiya.-1998.- №1.- S.65-74. 5. X ələfov A. Kitabxanaşünaslığa giriş: 3 his-də: h.1-2. Kitabxanaşünaslıgın nəzəri əsasları. Kitabxana işi haqqında təlim.- B.: BDU nəşr-tı, 2001,-398 s. 6. X
ələfov A. Kitabxanaşünaslığa giriş:3 his-də: h.3. Kitabxana işi haqqında təlim .- B.: BDU n əşr-tı, 2003.-312 s. 7. X ələfov A. İnformasiya cəmiyyətinin formalaşmasında kitabxanaların vəzifələri // Kitabxanaşünaslıq və biblioqrafiya.-2005.-№2.- S. 5-17. 8.X
ələfov A. Bakı Dövlət Universitetinin Elmi Kitabxanası 90 il elm və təhsilin xidmətində / Red. K.As ıan; M.Məmmədov; Rəyçi S.İbrahimova.-B.: BDU nəşr-tı, 2009.- 210 s. 9. Kitabxana işi haqqında Azərbaycan Respublikasının qanunu // Azərbaycan.- 1999.- 14 mart. 10. Kitabxanaşünaslıq :(Kitabxana kataloqları): Dərs vəsaitləri / A.Xələfovun red. İlə.- B.: BDU n
əşr-tı, 1996.- 210 s. 11. Mehdiyev C.M. Elmi-texniki m əlumatın təşkili və axtarışı sistemləri /C.M. Mehdiyev, Ə.M. Rüstəmov.- B.: Maarif, 1976.- 258 s. 12.Mustafayeva, S.M. Normativ-texniki s ənədlərin təsviri və təsnifləşdirilməsi: Dərs vəsaiti / Elmi red. Ə.M.Rüstəmov; Red. T.F.Quliyev.- B.: BDU nəşr-tı, 2001.- 214 s. 41
13. Mustafayeva S.M. Respublika kitabxanalarında KBT-nin müasir vəziyyəti və t əkmilləşdirilməsi məsələləri // Kitabxanaşünaslıq və biblioqrafiya.- 1997.- № 1.- S.130-134. 14.Mustafayeva S.M. Kitabxana biblioqrafiya t əsnifatı: yeniliklər və dəyişikliklər // Kitabxanaşünaslıq və biblioqrafiya.-2009.-N2.- S.82-93. 15.
Универсальная десятичная классификация : Сокращенные таблицы.- М.: Книжная палата, 1962.- 450с.
В статье
освещаются возникновение и развитие современных классификационных систем. Широко характеризуются классификация М.Дьи, Универсальная Десятичная Классификация и Библиотечно-библиографическая классификация. А также говорится об их применении в библиотеках республики. S.MUSTAFAYEVA MODERN CLASSIFICATION SYSTEMS AND APPLICATIONS SUMMARY The paper highlights the emergence and development of modern classification systems. Widely characterized classification M.Di, Universal Decimal Classification and bibliographic classification. And also describes their use in the libraries of the country.
Yüklə 302,03 Kb. Dostları ilə paylaş:
|