Kamran qəDİRLİ ulduzlar dəNİZİ
Yüklə 320,02 Kb. Pdf görüntüsü
|
9
NƏHAYƏTSİZ DƏNİZ Yəqin ki, Aysız gecədə ulduzları müşahidə etmisiniz. Sanki, onlar qara məxmər üzərinə bərki- dilmiş, işıq saçan mirvari dənəcikləridir. Sizə elə gəlir ki, sayrışan bu dənəciklər bir sferanın üzərin- dədir və siz də bu sferanın mərkəzindəsiniz. Həqi-
10
birindən müxtəlif məsafələrdə yerləşir. Uzunmüddətli müşahidə aparsaq belə, ulduz- ların bir-birinə nəzərən tərpənməz olduğunu gö- rərik. Lakin bu belə deyil. Ulduzların hamısı hərə- kət edir və bir-birinə nəzərən yerini dəyişir. Bəs, onda biz onların hərəkətini niyə görmürük? Təsəvvür edək ki, uzaqdan axan çaya baxırıq. Bu zaman çaydakı suyun hərəkətsiz olduğunu gö- rərik. Çayın sahilinə yaxınlaşdıqda isə onun ayrı- ayrı hissələrinin müxtəlif sürətlə axdığını müşahidə edərik. Eyni ilə ulduzlu səma da buna bənzəyir. Ul- duzlarla aramızdakı məsafə çox böyük olduğundan biz onların hərəkətini hiss etmirik. Bizə ən yaxın olan ulduz Sentavır bürcündəki alfa ulduzudur. Ona qədər olan məsafə 4,3 işıq ili- nə bərabərdir. Bu isə 4∙ 10 13 km deməkdir. Qütb ulduzuna qədər olan məsafə isə bundan təxminən 140 dəfə böyükdür. Ellipsoid formalı Qalaktikamı- zın böyük oxu üzrə məsafəsi 100000 işıq ilidir. İşıq sürətinin saniyədə 300000 km olduğunu yada sal- saq, Qalaktikamızın nə qədər nəhəng olduğunu tə- səvvür edə bilərik. Ağla sığmaz ölçüyə malik olan Qalaktikamızda alimlər 250-300 milyard ulduz ol- duğunu söyləyirlər. 11 Lakin elm və texnika inkişaf etdikcə müəy- yən edilmişdir ki, Bizim Qalaktika kainatda yeganə ulduz sistemi deyil. Bizə yaxın sayılan Andromeda bürcündəki spiral şəkilli qalaktikaya qədər məsafə təxminən 2 milyon işıq ili qədərdir. Hələ bu da son hədd deyil! Müasir teleskoplarla bir neçə milyard işıq ili məsafəsində yerləşən qalaktikaları müşahidə etmək mümkündür. Astronomlar kainatda milyard- larla qalaktikanın mövcud olduğunu söyləyirlər. Bu qalaktikalarda da Bizim Qalaktikadakı qədər ulduz olarsa, kainatı nəhayətsiz ulduzlar dənizinə bənzətmək olar.
Qalaktikalar bu dənizin dalğaları, ulduzlar isə bu dalğalardan qopan zərrəciklərdir. Gənc dost, bu dənizdə gəmi salıb üzən ilk səyyah bəlkə sən olacaqsan? Bu nəhayətsiz dənizin sirlərini açmaq, kainatın ənginliklərinə baş vurmaq bəlkə, sənin taleyinə yazılıb?
12 13
? ULDUZ NECƏ OLUR ? Eşitdim dünyadır parlaq ulduzlar, Hər birinin yeri, asimanı var. Nizami Gəncəvi Ulduzlar işıq saçan, közərmiş qaz kürələridir. Yerə ən yaxın ulduz yeri işıqlandıran, isindirən, bir sözlə, qidalandıran Günəşdir. Günəş daim yanar nəhəng səma cismidir. Alimlər müəyyən ediblər ki, Günəş orta ölçülü sarı ulduzdur. Kainatda bizim Günəşdən böyük və kiçik, isti və soyuq ulduzlar vardır. Əltair, Kostar, Mitsar, Antares, Betəlgeyzə və bu kimi digər ulduzlar Gü- nəşdən dəfələrlə böyükdür. Antares və Betəlgeyzə Günəşdən 300-400 dəfə iridir. Betəlgeyzə o qədər nəhəng ulduzdur ki, onun içərisində Günəş sistemi- nin, Mars da daxil olmaqla planetlərin orbitləri yerləşə bilər. Arabaçı bürcündəki “Epsilon A” və “Epsilon B” adlandırılmış ulduzlardan birincisinin diametri Günəşinkindən 190 dəfə, o birininki isə 2700 dəfə (!) böyükdür. Əgər “Epsilon B” ulduzu- nu Günəşin yerinə qoysaq, onun daxilində Urana qədər bütün planetlərin orbitləri yerləşərdi. Bu ul- duzun həcmi Gü-nəşinkindən 20 milyard dəfə çox- dur. Yəni onun içərisinə 20 milyard Günəş yerləşə bilər! Lakin bu qədər nəhəng olmasına baxmaya-
14
25 dəfə artıqdır. Sıxlığı isə suyun sıxlığından dü- şünə bilməyəcəyimiz qədər – təxminən 600 milyon dəfə azdır. Belə böyük ulduzların temperaturu isə bəzən 2000 0 C-dən də az olur. Kainatda nəhəng ulduzlar olduğu kimi, kiçik ulduzlar da mövcuddur. Çox kiçik olduğundan
ulduzu
Günəş Günəş
C ulduz
ırtdan Epsilon-B
Ulduzların müqayisəsi
( Epsilon-B ulduzunun içərisinə 20 milyard
Günəş, Günəşdə isə bir neçə on milyon cırtdan ulduz yerləşə bilər.)
onları cırtdan ulduzlar adlandırıblar. “Volf 457” adı verilmiş ulduz Yer kürəsindən 3 dəfə kiçikdir. Kütləsi isə təqribən Günəşinkinə bərabərdir. Ölçü- sünə görə Aydan çox az fərqlənən bu cırtdan uldu- zun temperaturu isə 10000 0 C-ə yaxındır. O, hətta Günəşdən də istidir. “Cirtdan” olmasına baxma- yaraq, onun kütləsi Yerinkindən 100 minlərlə dəfə 15 artıqdır. Bu cırtdan ulduz diametrinə görə Günəş- dən 2700 dəfə böyük olan “Epsilon B” ulduzundan 800000 dəfə kiçikdir.
Buğa bürcündəki Pleyadalar (Ülkər ulduzu) (Adi gözlə bu topluda 6 parlaq ulduz görünür. Durbinlə baxdıqda onlarla, teleskopla isə bütün görüş sahəsində minlərlə ulduzun səpələndiyi müşa- hidə olunur.)
Qaranlıq gecədə səmaya nəzər saldıqda ul- duzları tək-tək, ayrı-ayrılıqda görürük. Lakin adi gözlə və kiçık teleskoplarla tək görünən bəzi ul- duzlar böyük teleskoplarda iki və ya bir neçə ulduz kimi görünür. Bu ulduzlar rəqs edirmiş kimi bir- birinin ətrafına dolanır və bir-birinə cazibə qüvvəsi
16 ilə bağlıdırlar. Belə ulduzlar “qoşa ulduzlar” adla- nır.
Yuxarıda tanış olduğumuz Arabaçı bürcündə- ki “Epsilon A” və “Epsilon B” qoşa ulduzlardır. Bu ulduzlar arasındakı məsafə Günəşlə Yer arasındakı məsafədən 8 dəfə böyük olub, 1,2·10 9 km-ə bəra- bərdir.
Günyə bürcündəki NGC 6164-5 dumanlığında üç ulduzdan ibarət sistem
Tanınmış nəhəng ulduzlardan biri də “Plos- ketta”dır. Bu da qoşa ulduzdur və bir-birinin ətra- fında 14 sutkaya tam dövrə vururlar. Plosketta ul- duzları təqribən eyni kütləyə malikdir və Günəşin- kindən 50-60 dəfə çoxdur. Yüklə 320,02 Kb. Dostları ilə paylaş:
|