23
Ərzurum arasındakı məsafədən də böyükdür. Bu
şəhərlərdə yerləşdirilmiş iki tennis topunun toqquş-
ması nə dərəcədə mümkündür? Nəzərə alsaq ki, ul-
duzlar toz zərrəcikləri kimi xaotik deyil, Qalaktika-
nın mərkəzi ətrafında nizamla hərəkət edir, onda
onların toqquşması praktiki olaraq mümkün olma-
yacaqdır.
GÜNƏŞ NİYƏ YANIB
QURTARMIR
?
Novruz bayramında hamımız tonqal qalayı-
rıq. Odunu az olan kiçik tonqal tez yanıb qurtarır.
Onda biz tonqalın odununu çox edirik ki, o gec ya-
nıb qurtarsın. Amma bu da bir neçə saat davam
edir. Sonra bu tonqal da sönür.
Günəş də bu tonqal kimi yanır. Lakin 5 mil-
yard ildir ki, o, yanır, hələ də yanıb qurtarmayıb.
Alimlər Günəşin tərkibindəki qazların 2/3-si-
nin Yerdə də məlum olduğunu söyləyirlər. 1868-ci
ildə Günəşin spektrində yeni bir sarı xəttin varlığı
aşkar edildi. Bu, Günəşdə hansısa kimyəvi elemen-
tin olduğunu göstərirdi. Günəşin latınca mənası
“helios” olduğu üçün həmin elementə
24
GÜNƏŞ
(Rentgen şüalarında görüntü)
“helium” – “Günəşə məxsus” adı verildi. Yalnız 30
ildən sonra Yerdə də helium tapıldı.
Alimlərin hesabına görə Günəşin nüvəsinin
temperaturu 13 mln dərəcəyə
çatır
.
Günəşin daxi-
lində nüvə reaksiyaları gedir və hər reaksiyada 4
hidrogen 1 helium nüvəsinə çevrilir. Bu zaman
külli miqdarda enerji – istilik və işıq ayrılır. Günəş
saniyədə 3,8·10
33
erq enerji şüalandırır. Bu, Gü-
nəşdə saniyədə 4 mln ton hidrogenin yanması he-
sabınadır. Yeri gəlmişkən qeyd edək ki, Günəşin
25
bu qədər enerji şüalandırmasına baxmayaraq, onun
yalnız 2,25·10
9
-da bir hissəsi Yer kürəsinə düşür.
Günəş çox nəhəng olduğundan, onun həcmi-
nin 91%-dən çoxunu nüvə yanacağı olan hidrogen
təşkil etdiyindən Günəş 5 milyard ildir ki, yanır və
6 milyard il də yanmaqda davam edəcəkdir. Əgər
Günəş Yer boyda qaz kürəsi formasında olsaydı,
çoxdan yanıb qurtarmışdı.
QALAKTİKALAR HAQQINDA.
BİZİM QALAKTİKA
Qalaktika ulduzlar toplusundan əmələ gəlmiş
nəhəng ulduz sistemidir. ”Qalaktika” sözü yunan
dilində “südəbənzər” deməkdir. Bizim Qalaktika
sözü isə “kuklos qalaktikos” – “südlü halqa” məna-
sını verir.
Adətən, diametri bir neçə min işıq ilindən
100000 işıq ilinə qədər olan ulduzlar toplusu qa-
laktika hesab olunur. Qalaktikanın tərkibində 10
milyondan 1 triliyona qədər ulduzun olması müm-
kündür.
26
Bizim Qalaktika (Süd Yolu)
(Adi spiralşəkilli qalaktikadır. Şəkildə bürclərin və
Günəşin Qalaktikamızda tutduğu vəziyyətlər göstərilmişdir.)
Bizim Qalaktikanın uzunluğu 100000, eni
40000, qalınlığı isə 3000 işıq ili qədərdir. Onun
tərkibində 300 mlrd ulduz vardır, kütləsi isə 600
mlrd Günəşin kütləsi qədərdir. Günəş də 3·10
11
ul-
duzdan biridir. Günəş sistemi Qalaktikamızın kə-
narında yerləşir.
Qaranlıq gecədə ulduzlu səmaya baxarkən
gümüşü rəngli “Ağ yol”u görürük. Bu “Ağ yol” isə
Qalaktikamızın kənarıdır. Burada külli miqdarda
27
ulduz olduğuna görə adi gözlə baxdıqda dumanlıq
kimi görünür. Lakin güclü teleskopla hər bir uldu-
zu dəqiqliklə görmək mümkündür. Bu zaman bir-
birinə nisbətən yaxın olan onlarla ulduz bir yerdə
sistem əmələ gətirir. Buğa bürcündəki Qiada ulduz
yığımı da belə sistemlərdəndir. O özündə 300-ə
qədər ulduz cəmləşdirmişdir. Günəşdən 150 işıq ili
məsafəsində yerləşən bu sistemin yaşı 625 mln il
hesab olunur.
Bizim Qalaktikada 88 bürc qeyd olunur ki,
bunlar hələ qədim zamanlardan müxtəlif adlarla
adlandırılmışdır (bax: əlavə). Məsələn, Böyük Ayı,
Kiçik Ayı, Qu, Arabaçı, Qız, Kassiopeya bürcü və
s. Əslində bu adlar ilə ulduzların quruluşu arasında
heç bir əlaqə yoxdur.
Bu 88 bürcdən 12-si Ekliptika müstəvisi
üzərində yerləşir və zodiak bürclər adlanır.
Bürclər içərisində ən kiçiyi Cənub Xaç
bürcüdür. O, göy qübbəsinin yalnız 0,16%-ini
tutur. XVII əsrə qədər bu bürc Sentavr bürcünün
bir hissəsi kimi qəbul edilirdi. Bu bürcü yalnız
Yerin cənub yarımkürəsində görmək olar. Cənub
Xaç bürcündə adi gözlə 3 ən parlaq ulduz görünür.
28
Ulduzlar yığımı
(Belə sistemlərdə yüzlərlə ulduz toplana bilər.)
Bunlar ən qızğın mavi, digərləri isə nəhəng qırmızı
ulduzlardır. Ən böyük bürc isə Hidradır. Bu bürc
göy qübbəsinin 3,16%-ini tutur. Bu bürc daxilində
adi gözlə 68 ulduz görmək mümkündür.
Bizim Qalaktikadan kənarda teleskoplar vasi-
təsilə milyardlarla qalaktika aşkar edilmişdir. Bu
qalaktikaların formaları olduqca müxtəlifdir. Bun-
lardan spiralşəkilli, halqavari, elliptik, linzavari və
digər formalı qalaktikaları misal göstərmək olar.
29
Veronikanın Saçları bürcündəki adi spiral
qalaktika –NGC 4414
(
Bu qalaktikanın diametri 56000 işıq ili olub, Günəş sistemindən
təxminən 60 milyon işıq ili məsafəsində yerləşir.)
Təxminən 50 qalaktikadan ibarət sistemə
“qalaktika qrupu”, tərkibində bir neçə min qalakti-
ka olan sistemə isə “qalaktika yığımı” deyilir.
Adi gözlə səmaya baxdıqda cəmi 3 qalaktika
görmək mümkündür. Yerin şimal yarım kürəsində
Andromeda dumanlığı, cənub yarım kürəsində
30
Andromeda dumanlığında spiralşəkilli qalaktika (M 31)
(Onun eni 300000, oraya qədər məsafə isə təxminən 2 mln işıq ilidir.)
isə Böyük və Kiçik Magellan buludu yerləşir.
Andromeda qalaktikasına qədər məsafə təx-
minən 2 milyon işıq ili qədərdir. Magellan buludla-
rı isə bizə ən yaxın qalaktikalardandır. Böyük Ma-
gellan qalaktikasına qədər məsafə 182000 işıq ili,
Kiçik Magellana qədər məsafə isə 165000 işıq ili
qədərdir.
Dostları ilə paylaş: |