Kamran qəDİRLİ ulduzlar dəNİZİ

 

45

lərini genişləndirməkdə davam edir. “Bu nə vaxta 

qədər davam edəcəkdir” sualı isə açılmamış qalır. 

İnsanları maraqlandıran suallardan biri də 

kainatın hara, nəyin içində böyüməsidir. Bu sualın 

qoyuluşu özlüyündə düzgün deyil. 

Belə hesab edirlər ki, kainatdan kənarda heç 

nə yoxdur. Nəinki qalaktikalar, dumanlıqlar, ümu-

miyyətlə, kainatdan kənarda nə fəza, nə də zaman 

mövcuddur. Kainatın genişlənməsi üçün ondan kə-

narda heç nə yoxdur. 

Maraq doğuran suallardan biri də “Kainatın 

mərkəzi varmı”, “Böyük partlayış kainatın hansı 

nöqtəsində baş verib” suallarıdır. Partlayış zamanı 

ayrılan kütlələr nə vaxtsa sürətlərini azaldıb, yeni-

dən əks proseslə kainatın mərkəzinə doğru hərəkət 

edərək bir nöqtəyə yığışacaqlarmı?  

Görəsən, böyük partlayışdan  əvvəl nə olub? 

Nə var idi? 

 

46

BÖYÜK PARTLAYIŞA QƏDƏR 

 

Öyrəndik ki, kainatda olan bütün qalaktikalar 

bir-birindən uzaqlaşır. Bu da onu göstərir ki, vaxtı 

ilə bu obyektləri  əmələ  gətirən kütlələr bir yerdə 

olub. Yuxarıda göstərdiyimiz kimi, kainatın böyük 

partlayışdan yaranması  fərziyyəsi də elə buradan 

meydana gəlmişdir. Alimlər hətta böyük partla-yı-

şın ilk saniyələri ilə bağlı  cəsarətli fikirlər və ide-

yalar irəli sürürlər.  

Bəs görəsən, böyük partlayışa qədər həmin 

kütlələrin hərəkəti, forması  və ölçüləri necə olub? 

Təbiətdə heç bir cismin sükunət vəziyyətində ol-

madığını  nəzərə alsaq, bu kütləni də  hərəkətli qə-

bul etmək olar. Formasını isə dahi ustad Nizaminin 

məntiqli sözləri ilə deyək: 

 

Bu kürə şəklində yalnız yer deyil, 

Hər xətt ki, hərlənir yuvarlaqdır, bil. 

 

 

İndi kiçik bir hesablama ilə  həmin ilkin 

kürənin ölçülərini tapmağa cəhd göstərək. 

 

Əvvəlcə, kainatda olan bütün cismlərin 

kütləsini hesablamağa çalışaq. Bilirik ki, Günəşin 

kütləsi m=2·10

33

 q-dır. Bizim Qalaktikanın kütləsi 

isə Günəşinkindən 6·10

11

 dəfə çoxdur. Astronomlar 

---

 

47

müşahidə etdikləri ölçü daxilində 2·10

11

 qalaktika 

olduğunu söyləyirlər. Onda kainatda olan bütün 

cisimlərin kütləsi 2·10

33

·6·10

11

·2·10

11

=24·10

55

q 

olacaq.  

 Fantastik görünən və ağla sığmayacaq qədər 

nəhəng olan bu maddə böyük partlayışdan  əvvəl 

kainatın bir nöqtəsində toplanmışdırsa, onda bu 

maddə öz ağırlığı nəticəsində çox böyük sıxılmaya 

məruz qalmalıdır.  Bu  cismin  sıxlığını neytron 

ulduzların sıxlığı – 

ρ=2·10

14

q/sm

3

  qədər götürsək, 

onda ilkin kütlənin təxminən 1.2·10

9 

km radiuslu 

kürənin daxilində yerləşdiyini tapmaq olar. Bəlkə 

də, bu cisim lap çox sıxılaraq “qara dəlik” şəklində 

olub? Onda, heç işıq zərrəcikləri də bu cismi tərk 

edə bilməzdi. Görünür, o zaman bütün aləm 

qaranlığa qərq olubmuş. 

 

 

  

KAİNATIN ÖYRƏNİLMƏSİ 

 

Lap qədim zamanlardan insanlar kainatı 

öyrənməyə başlayıblar. Onlar səmaya baxıb ulduz-

lar haqqında müxtəlif fikirlər irəli sürmüşdülər. 

Hələ o zamanda yaşayıb yaradan Biruni teleskop 

 

48

olmadan belə ulduzlar haqqında dəqiq məlumatlar 

vermişdir. 

 İlk teleskopu isə elmdən kənar, amma 

“yandırıcı” güzgü həvəskarı olan Yakob Metenus 

düzəltmişdir. O, bir gün borunun bir ucuna çökək, 

o birinə isə qabarıq linza bərkitmək qərarına gəlir 

və nəticəsi durbin olur. 

Beləliklə, ilk durbin Niderlandda XVII əsrin 

əvvəllərində ixtira edilmişdir. Bundan sonra 

durbinin bir neçə müəllifi də olmuşdur. Onlar da 

elmdən kənar adamlar idilər. Lakin onlar bir-

birindən xəbərsiz bu durbinləri düzəltmişdilər. 

Onlardan birini Middelsbur adlı  şəhərciyin 

sakini olan İohan Leppersqey düzəltmişdir. Bu 

teleskop 1608-ci ildə nümayiş etdirilmişdir. 1610-

cu ildə Qalileo Qaliley bundan xəbər tutub, özü 

teleskop düzəltmək fikrinə düşür və çox keçmir ki, 

o nəzəri düşüncələri  əsasında teleskop düzəldir. 

Qalileyi teleskopun ixtiraçısı saymaq olmaz. Lakin 

o, elmi əsaslarla teleskop düzəltmiş ilk alim oldu. 

Birlinzalı teleskopun sxemini isə ilk dəfə alim, 

mühəndis, rəssam və heykəltəraş olan Leonardo da 

Vinçi (1452-1519) vermişdir. Ən maraqlısı da odur 

ki, bu hadisə Qaliley teleskopla müşahidələrə 

başlayandan 100 il əvvəl olmuşdur. Leonardo da 

Vinçinin  əlyazmalarında iki linzalı teleskopun 

---

 

49

sxemi də  aşkar edilmişdir. Lakin onun özünün te-

leskop düzəltməsi və göy cisimləri üzərində müşa-

hidələr aparması məlum deyil. 

Teleskoplarla göy cismlərini müşahidə etmək 

və fiziki təbiətini öyrənmək mümkündür. Teleskop-

larla müşahidələr birbaşa gözlə aparılır, bəzilərində 

 

 

Leonardo da Vinçinin əlyazmalarında 

aşkar olunmuş iki linzalı teleskopun sxemi 

 

isə  səma obyektlərinin fotoşəkli alınır.  İndi fotoq-

rafiya, demək olar ki, gözlə aparılan müşahidələrin 

hamısını  sıxışdırıb çıxartmışdır. Teleskopların lin-

zaları imkan daxilində çox böyük düzəldilir ki, 

 

50

uzaqda olan qalaktikalar dəqiqliklə öyrənilsin. La-

kin böyük teleskoplar 1000 dəfələrlə böyüdə bilsə 

də, nadir hallarda 500 dəfədən artıq böyütmədən 

istifadə edilir. Ona görə ki, teleskop çox böyüdən-

də havanın dalğalanması  nəticəsində göy cismlə-

rinin xəyalı təhrif olunur. Böyük teleskoplarla kai-

natdakı hər hansı obyekti müşahidə etmək istədik-

də, teleskop obyektə tuşlanır, sonra saat mexanizmi 

vasitəsilə Yer kürəsinin əksinə doğru hərəkət etdi-

rilir. Ona görə də, Yer kürəsinin fırlanmasına bax-

mayaraq, teleskopla bütün gün ərzində  həmin ob-

yekti sabit şəkildə izləmək olur. 

 XIX  əsrin ortalarında spektral analiz kəşf 

olundu. Bu analiz spektroskop adlanan cihazla apa-

rılır. Müşahidələr zamanı müəyyən edilmişdir ki, 

közərmiş bərk və maye cismlər göy qurşağının zo-

laqları şəklində olan bütöv spektr verir. Bildiyimiz 

kimi, işıq dalğa  şəklində yayılır və  hər bir rəngin 

də bir-birindən fərqli dalğa uzunluğu olur. Bu üsul-

la da göy cismlərinin fiziki təbiəti və kimyəvi tər-

kibi öyrənilir. Spektral analiz vasitəsilə özü işıq ve-

rən və ya hər hansı ulduzun işığını əks etdirən ob-

yektin atmosferini öyrənmək olar. Bu zaman, işığın 

bütöv spektrində tutqun xətlər əmələ gəlir ki, onla-

rın vasitəsilə obyektin atmosferindəki qazların tər-

kibini təyin etmək 

---