51
Müasir observatoriyanın
görünüşü
mümkündür.
Göy cismlərini öyrənmək üçün optik teles-
koplarla yanaşı, radioteleskoplardan da geniş isti-
fadə olunur. Optik teleskoplar göy cismlərindən
gələn işığın qeyd olunmasına əsaslanırsa, radio-
teleskoplar kainatdakı obyektlərin şüalandırdığı
elektromaqnit dalğalarının öyrənilməsinə əsaslanır.
Güzgülü radioteleskopların diametri onlarla metrə
çatır. Tərpənməz radioteleskopların diametri isə bir
neçə yüz metr ola bilər. Belə teleskoplarla kainatın
ən uzaq nöqtəsindəki obyektin fiziki təbiətini,
52
hərəkətini, kimyəvi tərkibini və temperaturunu
öyrənmək mümkündür.
Radar adlanan cihazın köməyi ilə bizə yaxın
olan göy cismlərinə siqnal göndərmək və onlardan
əks olunan radio dalğaları qəbul etmək mümkün-
dür. Radio dalğaların cismə gedib qayıtması vaxtı-
na görə cismə qədər olan məsafəni də ölçmək olar.
Günəş sistemindəki bəzi planetlərə qədər məsafə
belə təyin edilmişdir. Göy cismlərinin radioteles-
koplar və radarlarla öyrənilməsi ilə radioastrono-
miya əsri başladı.
KAİNATIN ÖYRƏNİLMƏSİNDƏ TÜRK
ALİMLƏRİNİN ROLU
Orta əsrlərdən başlayaraq türk alimləri kaina-
tın öyrənilməsi və dərk edilməsi ilə əlaqədar çox
böyük və dəyərli işlər görüblər. Bu dövrdə Fərabi,
Bəhmənyar kimi dahi filosoflar, Biruni, Nəsrəddin
Tusi, Uluq bəy kimi böyük astronomlar yetişmiş-
dir.
53
Fərabi
Böyük türk filo-sofu
Fərabi 870-ci ildə Orta
Asiyanın Fərab (Türk-
mənistan)
şəhə-rində
anadan olmuşdur. Döv-
rünün ən məşhur filoso-
fu və alimi hesab edilir-
di. Deyilənlərə görə Fə-
rabi 70-ə qədər dil bilir-
miş. O, yunan
fəlsəfəsini Avropaya tanıtmaqla da ad çıxarmışdır.
Böyük qərb filosofları uzun müddət Fərabinin
təsiri altında olmuşdur. Əsərləri bütün dünyaya
yayılmışdır. Həmin dövrlərdə qərbdə və şərqdə
Aristoteldən sonra ikinci o, tanınırdı.
Fərabinin də kainatın quruluşu haqqında öz
fikirləri vardır. Ptolemey kimi o da, kainatın
mərkəzində Yerin durduğunu, sükunətdə olduğunu
və bütün səma cismlərinin onun ətrafında hərəkət
etdiyini söyləyirdi.
Fərabi 950-ci ildə Şam şəhərində (Suriyada)
vəfat etmişdir.
54
Biruni
Əbu-Reyhan Mə-
həmməd İbn Əhməd əl-
Biruni əl Xarəzmi 973-
cü ildə Kəf şəhərində
anadan olmuşdur. Biruni
coğrafiya, astronomiya,
riyaziyyat, fizika elm-
lərinə aid 150-dən çox
əsərin müəllifidir. Orta
əsr Avropasında Aliborono adı ilə tanınmış Biruni
siyasi çəkişmələrin biri digərini əvəz etdiyi bir
dövrdə yaşamış, nəzəri biliklərlə kifayətlən-məyə-
rək, hər şeyi empirik yolla sübut və dərk etməyə
çalışmışdır. Biruni Yerin kürə şəkilli olduğunu
söyləmiş, hündür yerdən üfüq xəttinin enmə buca-
ğını ölçərək Yer çevrəsinin uzunluğunu (41500
km) Eratosfenə və ərəb astronomlarına nisbətən
dəqiq təyin etmişdir. Biruninin ideya və kəşfləri or-
ta əsr Şərq fəlsəfəsinin və təbiətşünaslığının inkişa-
fına böyük təsir göstərmişdir. Biruni Kopernikdən
600 il əvvəl Yerin Günəş ətrafına hərəkət etməsi
fikrini söyləmişdir. Biruni Ptolomeyin və bir çox
orta əsr alimlərinin Yerin sükunətdə olması fikrini
inkar edərək, hind astronomu Bramaquptanın “Yer
55
hərəkətdə, göylər isə sükunətdədir” nəzəriyyəsinə
tərəfdar çıxmışdır.
Biruninin dövrümüzədək gəlib çatmış ilk iri
həcmli əsəri “Keçmiş nəsillərdən qalan izlər” əsəri-
dir. Əsərdə müxtəlif xalqlarda gecə və gündüzün
başlanğıc vaxtının təyini, şəmsi və qəməri illər, qə-
rinə və s. haqqında zəngin məlumat vardır. Bu əsə-
rin son fəsili isə bütövlükdə astronomiyaya həsr
edilmişdir.
“Astronomiya və ulduzlara dair Məsud cəd-
vəli” əsərində Biruninin riyaziyyat, astronomiya və
coğrafiyaya dair dərin elmi fikirləri öz əksini tap-
mışdır. Əsərdə coğrafi uzunluqların triqonometrik
qaydada ölçülməsi izah edilmış, dünyanın bir çox
şəhərləri ilə yanaşı Ərdəbil, Təbriz, Mərənd, Ma-
rağa, Arranın paytaxtı Bərdə, Beyləqan, “ağ neft
mədəni” olan Bakuh (Bakı) və digər şəhərlərin en
və uzunluq dairələri göstərilmişdir.
Biruni 1048-ci ildə Qəznə şəhərində (indi Əf-
qanıstanın ərazisində yerləşir) vəfat etmişdir.
Yaxın və Orta Şərqin bir çox alimləri, o cüm-
lədən Ömər Xəyyam, Nəsrəddin Tusi, Uluqbəy Bi-
runinin elmi görüşlərindən faydalanmışdır.
56
İbn Sina
Alim, filosof, hə-kim,
şərqdə Aristotel ideyaları-
nın yayıcısı olan İbn Sina
980-ci ildə Buxara yaxınlı-
ğında anadan olmuşdur.
Buxara, Səmərqənd, Xa-
rəzm və Nişapurda ona
Əbu Əli İbn Sina deyirdi-
lər. Avropada isə onu Avi-
senna kimi tanıyırdılar. Fəl-
səfədə Fərabinin davamçısı olan İbn Sina Aristotel tə-
liminə əsaslanaraq antik fəlsəfi fikrin inkişafında mü-
hüm rol oynamışdır.
Təbabət elmində təcrübəsini, eləcə də fəl-səfə,
riyaziyyat, astronomiya və kimya sahəsində geniş bi-
liklərini İbn Sina özünün “Müalicə elmi kitabı”, “Tibb
elminin qanunu” və “Bilik kitabı” (“Danusnamə”) və
bir sıra əsərlərində şərh etmişdir.
İbn Sina bütün Şərqdə, o cümlədən Azər-bay-
canda “Loğman” adı ilə məşhur olmuş, haq-qında çox-
lu rəvayətlər yaranmışdır.
Böyük Azərbaycan filosofu Bəhmənyar İbn
Sinanın şagirdi və davamçısı olmuşdur.
İbn Sinanın “Məntiq”, 5 hissədən ibarət “Tibb
ensiklopediyası”, ərəb və fars dillərində şeirləri və