Kapitalizm Kapitalizmə Bənzəməz
1‐ Məhdud Dövlət: Buna görə ən kiçik dövlət ən yaxşı döv‐
lətdir. Xüsusilə dövlətin iqtisadiyyatdakı roluna daha çox diq‐
qət cəlb edilməkdədir. Dövlətin daha geniş mərkəzi bir səla‐
hiyyətə sahib olması istənməyən bir haldır. Məsələn, ABŞ‐da
dövlətin hər bir hissəsi bir‐birindən ayrı tutulmaqda, nəzarət
edilməkdə və balanslaşdırılmaqdadır. Bu xətt 1980‐ci illərdə
ABŞ‐da Ronald Reaganın, İngiltərədə isə Margaret Thatcherin
hakimiyyətə gəlməsi ilə birlikdə daha da sistemləşdirilmiş
oldu. Artıq dövlət tənzimləyici və qoruyucu deyil, tənbəl və
tormozlayıcı bir qüvvə kimi qəbul edilməyə başlandı. Əvvəllər
cəmiyyətin inkişaf göstəricisi olan sosial müdafiə sistemi tən‐
bəlliyi təşviq etdiyi üçün tənqid hədəfinə çevrildi. Ona görə də
yarım əsr əvvəl Avropada qurulan sosial müdafiə sistemi heç
bir zaman ABŞ‐da qurulmamışdır. Verginin ən dinamik və cə‐
sarətli olanların cəsarətini qırdığı irəli sürüldü. Anqlo‐Sakson
kapitalizmdə dövlətin vəzifəsi vətəndaşlarının malını və canını
qorumaqdan ibarətdir.
2‐ Fərd‐Toplum Münasibətləri: Anqlo‐Sakson kapitalizmi
fərdiyyətçidir, buna görə toplum fərdlərin toplamından başqa
bir şey deyildir. Fərd yalnız tək başına qaldıqda yaşamaq üçün
ən üstün bacarıqlarını ortaya qoyur. Fərdiyyətçiliyə görə bəra‐
bərlik fürsət bərabərliyidir, istədiyi sözləşməni qəbul etməkdə
bərabərlikdir.
3‐ Mülkiyyət Hüquqları: Anqlo‐Sakson kapitalizminə görə,
fərdi hüquqların ən böyük qarantı mülkiyyət hüquqlarının ali‐
liyidir.
4‐ İstehlakçı Tələbatını Ödəmək Üçün Rəqabət: Bu düşün‐
cəyə görə, yaxşı toplum olmaq üçün mühüm olan bazarda rə‐
qabət etməkdir. Daha çox rəqabət daha yaxşı toplum ortaya çı‐
xaracaq.
5‐ Qrup Məsuliyyəti Yerinə Fərdi Məsuliyyət: Bu yanaşma
Newtonçu Mexaniki Paradiqmanın “hissəciklərə bir mexaniz‐
min hissəsi olaraq baxarsaq, bütünün özünə baxmış olarıq”
‐ 33 ‐
İlkin Sabiroğlu
məntiqinə dayanır. Nəticə olaraq fərd gördüyü işə görə fərdi
məsuliyyət daşımaqda və fərdi müvəffəqiyyət və müvəffəqiy‐
yətsizlikdən bəhs edilməkdədir.
Michel Albertə görə, AB‐nin əsasında iqtisadi birlik dayan‐
sa da Avropada homogen bir iqtisadi model yoxdur. Böyük
Britaniyada ABŞ‐dakına bənzər bir sistem hökm sürdüyü hal‐
da, İtaliya Çin xaricində yaşayan çinlilərin modelini xatırladır.
Fransa və İspaniyanın sistemləri əvvəllər bir‐birilərinə çox
bənzəsə də daha sonradan İspaniya Anqlo‐Sakson, Fransa isə
Almaniyadakı kimi Ren Kapitalizminə yönəlmişdir.
38
Yeri gəlmişkən, Lucian Cernata görə, daha sonradan AB‐nə
üzv olan ölkələrdən Estoniya, Çex Cümhuriyyəti və Macarıs‐
tan Anqlo‐Sakson Kapitalizminə, Litva və Latviya isə Ren Ka‐
pitalizminə yönəlməkdədir. Polşa və Slovakiya isə Uzaq Şərqi
Asiya “möcüzəsi”ndən təsirlənmişə bənzəyir.
39
AB‐nin inteqrasiya prosesində ciddi bir dönüş nöqtəsi olan
Maastricht Anlaşması ilə əlaqədar çalışmalarda Delors AB pro‐
yektinə “sosial şərt”in də əlavə edilməsini gündəmə gətirmiş,
lakin İngiltərənin baş naziri Margaret Thatcher bunu “mark‐
sist” bir yanaşma olması səbəbindən rədd etmişdir. İngiltərə
hökuməti üçün “sosial şərt”in ehtiva etdiyi hökmlərdən xüsu‐
silə işçilərin şirkət idarəetməsində iştirakı ciddi bir problem
idi.
40
Lakin 1997 seçimlərində iqtidara gələn Tony Blair rəhbər‐
liyindəki İşçi Partiyası Avropa toplumçu anlayışı yönündə
mövqe ortaya qoymuş və 1997‐ci ildə imzalanan Amsterdam
Anlaşmasının sosial siyasət, təhsil ilə əlaqədar hökmlərini qə‐
bul etmişdir. Hətta Tony Balir, Alman Sosial Demokrat Parti‐
38
Albert, op. cit., səh.27.
39
Lucian Cernat, “Institutions and Economic Growth: Which Model of
Capitalism for Central and Eastern Europe?”,
http://www.sigov.si/zmar/apublic/jiidt/jiidt02/4cernat.pdf. (01.03.2006).
40
Stephen George və Ian Bache, Politics in the European Union, Oxford
University Press, New York, 2001, səh.123.
‐ 34 ‐
Kapitalizm Kapitalizmə Bənzəməz
yasının lideri Gerhard Schröder ilə yeni əsrin sosial demokra‐
tiya anlayışını ortaya qoyan ortaq bir mətin də hazırlamışdır.
41
Thatcherin 1992‐ci ildə qəbul etmədiyi “sosial şərt”, 1997‐ci
ildə Amsterdam Anlaşmasına daxil edilmiş və İngiltərə tərə‐
findən də qəbul edilmişdir. Ancaq İşçi Partiyasının “sosial”
politikaları Thatcherin başlatmış olduğu Anqlo‐Sakson fərdiy‐
yətçiliyi əsas alan transformasiya prosesinin önünü kəsə bil‐
məmişdir. Çünki istehsal və mülkiyyət münasibətlərinin trans‐
formasiyası üst qurumları da dönüşdürmüşdür. Kompüter in‐
qilabı ilə birlikdə Fordist istehsal modelinin tıxanması, onun
yerini elastik istehsal paradiqmasına dayanan Post‐Fordist is‐
tehsal modelinin alması, sosial elmlərdə olduğu kimi biznes
dünyasında da Kvant Düşüncə Paradiqmasının hakim hala
gəlməsi istehsal tərzindəki sosial transformasiyanı da bərabə‐
rində gətirmişdir.
42
Bütün bunlara baxmayaraq Almaniyanın siyasi təzyiqlər‐
dən uzaq muxtar bir quruluşa sahib mərkəzi bank sistemi AB
üçün model təşkil etmiş və 1999‐cu ildə Bundesbank modeli
əsasında Avropa Mərkəzi Bankı qurulmuşdur. 1992‐ci ildə
Maastrichtdə İngiltərənin yalnız buraxılması, AB üzvü olan öl‐
kələrin böyük qisminin Alman modelini əsas alan inteqrasiya
yolunu izləmədə həmfikir olmalarına səbəb olmuşdur.
43
Ardından 20 iyun 2003 tarixində Selanikdəki Avropa Şurası
toplantısında Avropa Konvensiyası tərəfindən təqdim olunan
“Avropa Konstitusiyasını Quran Anlaşma Mətni”ndə aşağıda‐
kı maddə yer almışdır:
44
“Birlik tarazlı iqtisadi artım, bir sosial bazar iqtisadiyyatı,
çox yaxşı rəqabətə dayanan və tam məşğulluq səviyyəsini və
sosial inkişafı hədəfləyən və ətraf mühitin yüksək səviyyədə
41
Dağcı, op. cit., səh.24.
42
Ibid.
43
Ibid., səh.25.
44
Ibid., səh.25‐26.
‐ 35 ‐
Dostları ilə paylaş: |