 x60Katarzyna Kasprzyk-Wybrańska
ROK I , socjologia – zaoczna
Grupa III a
ELEMENTY FILOZOFII
„MATERIALIZM HISTORYCZNY
MARKSIZMU"
Karol Marks urodził się 5 maja 1818 roku w Trewirze (Pruska Nadrenia). Rodzina jego była zamożna , kulturalna , ale nie rewolucyjna. Po ukończeniu gimnazjum w Trewirze Marks wstąpił na uniwersytet , najpierw w Bonn , a potem w Berlinie , studiował nauki prawnicze , głównie jednak historię i filozofię. Ukończył studia w 1841 roku złożywszy dysertację doktorską o filozofii Epikura. Jeśli chodzi poglądy Marksa , to był on wówczas heglistą-idealistą.
Po ukończeniu uniwersytetu Marks przeniósł się do Bonn licząc na to , że zostanie profesorem. Ale na skutek reakcyjnej polityki rządu , który w 1832 roku odebrał katedrę Ludwikowi Feuerbachowi i w 1836 roku odmówił dopuszczenia go na uniwersytet pozbawił młodego profesora Brunona Bauera prawa wykładania w Bonn , Marks musiał wyrzec się kariery naukowej. Rozwój poglądów szkoły młodoheglowskiej (Marks w Berlinie należał do kółka „lewicowych heglistów” (Bauer i in.) w Niemczech posuwał się w tym czasie bardzo szybka na przód. Ludwik Feuerbach , zwłaszcza począwszy od 1836 roku , zaczyna krytykować teologię i zwracać się ku materializmowi , który zaczyna całkowicie u niego przeważać. Napisał : „ Istotę chrześcijaństwa” i „Podstawowe założenia filozofii przyszłości”. Marks pod wpływem tych książek w jednej chwili stał się z lewicowego heglisty feuerbachistom. W 1842 roku Marks został redaktorem naczelnym „Gazety Reńskiej” i przeniósł się do Kolonii. Praca dziennikarska przekonała Marksa , że nie jest wystarczająco obeznany z ekonomią polityczną , wziął się więc do jej studiowania.
W roku 1843 Karol Marks ożenił się z Jenny von Westphalen , przyjaciółką z lat dziecinnych. Jesienią 1843 roku przyjechał do Paryża , aby razem z Arnoldem Rugem wydawać za granicą radykalne pismo. W swych artykułach Marks występuje już jako rewolucjonista głoszący „nieubłaganą krytykę wszystkiego , co istnieje” , a w szczególności „krytykę oręża” , odwołujący się do mas i proletariatu.
W 1844 roku do Paryża przyjechał na kilka dni Fryderyk Engels , który odtąd stał się najbliższym przyjacielem Marksa. Obydwaj żywo uczestniczyli w życiu rewolucyjnych grup Paryża , walcząc z doktrynami drobnomieszczańskiego socjalizmu , stworzyli teorię i taktykę rewolucyjnego socjalizmu proletariackiego , czyli komunizmu(marksizmu). Marks pod naciskiem rządu pruskiego został wydalony z Paryża jako niebezpieczny rewolucjonista. Przeniósł się do Brukseli. Opracował wraz z Engelsem „Manifest partii komunistycznej”, który ukazał się w lutym 1848 roku. W dziele tym został nakreślony nowy światopogląd , konsekwentny materializm , ogarniający również dziedzinę życia społecznego , dialektyka jako najbardziej wszechstronna i głęboka nauka o rozwoju , teoria walki klasowej oraz powszechno historycznej rewolucyjnej roli proletariatu – twórcy nowego , komunistycznego społeczeństwa.
Marksizm- to system poglądów i nauki Marksa. Marks kontynuował i genialnie doprowadził do końca trzy główne nurty ideowe XIX wieku , należące do trzech najbardziej przodujących krajów ludzkości: klasyczną filozofię niemiecką , klasyczną ekonomię polityczną i francuski socjalizm wespół z francuskimi rewolucyjnymi w ogóle. Uznawana nawet przez przeciwników niezwykła konsekwencja i jednolitość jego poglądów , stanowiących razem współczesny materializm i współczesny socjalizm naukowy jako teorię i program ruchu robotniczego wszystkich cywilizowanych krajów świata [...]1
Dialektykę heglowską , jako najbardziej wszechstronną , bogatą w treść i głęboką naukę o rozwoju , Marks uważał za ogromne osiągnięcie klasycznej filozofii niemieckiej. Inne zasady rozwoju , ewolucji , uważał za jednostronne , ubogie w treść , kaleczące prawdziwy bieg rozwoju w przyrodzie i społeczeństwie.
Na rozwój społeczeństwa ludzkiego składają się trzy procesy dialektyczne. Pierwszy to powstawanie sprzeczności we wzajemnym oddziaływaniu człowieka i przyrody , owej dokonującej się w społecznym procesie pracy „wymiany materii człowieka z przyrodą” Kształtując swoje sztuczne środowisko materialne , człowiek stwarza sprzeczności między dotychczasowym postępowaniem a bodźcami , które rodzi to środowisko. Sprzeczność zanika na skutek zmiany postępowania , tj. zmiany sił wytwórczych , co jednak wywołuje nowe bodźce , a więc nową sprzeczność itd. Drugi proces dialektyczny , to powstawanie sprzeczności między nowymi siłami wytwórczymi a starymi stosunkami produkcji. Sprzeczność ta , która zrazu hamuje nowe siły wytwórcze , zanika po przystosowaniu stosunków produkcji do nowych sił wytwórczych. Trzeci proces dialektyczny , to powstawanie sprzeczności między nowymi stosunkami produkcji , tj. nową bazą ekonomiczną a starą nadbudową. Sprzeczność ta , która zrazu hamuje powstawanie nowej bazy ekonomicznej , zanika po przystosowaniu nadbudowy do nowej bazy ekonomicznej[...]2
Opisana prawidłowość procesu rozwoju społecznego działa we wszystkich formacjach społecznych. Źródłem tej prawidłowości jest konserwatywny charakter bazy ekonomicznej oraz nadbudowy , przy jednoczesnym nieustannym postępie sił wytwórczych. W formacjach społecznych opartych na antagonistycznych stosunkach produkcji działa czynnik , który umacnia konserwatywny charakter stosunków produkcji i nadbudowy. Jest to interes klasy – której panujące stosunki produkcji zapewniają przywilej własności środków produkcji. Klasa ta więcej lub mniej świadomie utrzymuje w swoim interesie istniejącą , z natury swej już konserwatywną bazę ekonomiczną i nadbudowę , wzmacnia ich konserwatyzm swoją działalnością , zwłaszcza za pomocą władzy państwowej i związanych z nią stosunków prawnych. Powoduje to , że klasa lub klasy , których interes jest związany postępem sił wytwórczych , przeciwstawiają się dalszemu trwaniu przywileju społecznego , charakteryzującego istniejące stosunki produkcji i przeciw stawiają się odpowiadającej tym stosunkom nadbudowie.
W tych warunkach sprzeczność powstająca między nowymi siłami wytwórczymi a starymi stosunkami produkcji oraz sprzeczność między wymaganiami nowych stosunków produkcji , odpowiadającym wymogom nowych sił wytwórczych , a starą nadbudową – prowadzi do walki klas. Do usunięcia tych sprzeczności dochodzi drogą złamania przywileju społecznego klasy , która opiera się na dawnych stosunkach własności produkcji , tzn. drogą rewolucji socjalnej. Dokonuje się to drogą mniej lub więcej burzliwych przewrotów , zwłaszcza w nadbudowie politycznej i prawnej , chroniącej dawne stosunki własności środków produkcji.
Wobec oporu klasy zainteresowanej w utrzymaniu dawnych stosunków produkcji przeciwko zmianie istniejącego stanu rzeczy – klasa lub klasy zainteresowane w nowym sposobie produkcji tworzą własne idee społeczne , własne postawy społeczno-psychologiczne a w razie sprzyjających warunków także własne organizacje polityczne. Następuje rozdwojenie świadomości społecznej. Obok nadbudowy istniejącej bazy ekonomicznej i pozostałości nadbudowy dawniejszych formacji społecznych , w świadomości społecznej wyrasta zalążek nadbudowy przyszłej formacji społecznej. Nosicielem jego jest klasa lub klasy walczące o nowe stosunki produkcji.
Klasie korzystającej z przywileju starych stosunków produkcji z reguły udaje się , za pomocą władzy państwowej , stosunków prawnych , ideologii i korzystnych dla siebie postaw społeczno-psychologicznych , przedłużać na pewien czas życie dawnej formacji społecznej ; w yniku czego , przejście z jednej formacji społecznej do następnej następuje z opóźnieniem , co prowadzi do „wybuchowego” charakteru tego przejścia. „Wybuch” następuje , wtedy gdy narastające nowe siły społeczne rozrywają „tamę” , jaką stanowi dawna formacja społeczna. Dialektyczny proces rozwoju społecznego przyjmuje postać walki klas i rewolucji socjalnych.
Do tego obrazu należy dodać , że konserwatyzm stosunków produkcji oraz nadbudowy podtrzymywany jest nie tylko przez klasę , której przywilej społeczny jest związany z istniejącymi stosunkami własności środków produkcji , ale także przez te warstwy społeczne , których pozycja ekonomiczna i społeczna wynika z nadbudowy istniejącej formacji społecznej. Przez warstwę społeczną , w odróżnieniu do klasy społecznej , rozumiemy grupę członków społeczeństwa , których ekonomiczna i społeczna pozycja nie wynika ze stosunków własności produkcji , natomiast wynika ze specyficznych cech określonej nadbudowy. Warstwy takie jak np. urzędnicy , będący wykonawcami władzy państwowej , lub kapłani religii , stanowiącej część składową nadbudowy danej formacji społecznej , mogą być również zainteresowane w utrzymaniu dawnej formacji społecznej. Takie zjawisko konserwatywnych warstw społecznych , czerpiących swoją pozycję społeczną z istniejącej formy nad budowy , może mieć miejsce także w formacjach społecznych nieantagonistycznych. Rezultatem tego może być burzliwość rozwoju społecznego. Jednakże przeszkody wynikające dla rozwoju społecznego są usuwane , nie bez walki , ale bez rewolucji socjalnej. Usunięcie ich wymaga przystosowania nadbudowy do wymogów bazy ekonomicznej , nie wymaga zaś zmiany charakteru stosunków produkcji.
Teoria , wyrażająca wyłożoną prawidłowość rozwoju społecznego , nazywa się materialistycznym pojmowaniem dziejów , albo krócej – materializmem historycznym. Ujmuje ona całokształt rozwoju społeczeństw ludzkich jako proces dialektyczny , którego pierwotnym , stale powtarzającym się bodźcem jest wzajemne oddziaływanie człowieka i otaczającego go świata materialnego w społecznym procesie produkcji. Odkrycie tej prawidłowości przez Marksa i dalsze zbadanie jej zasadniczych konsekwencji przez Engelsa stworzyło podstawę naukowej analizy rozwoju społeczeństw ludzkich. Historyczne znaczenie tego odkrycia Engels ocenił w następujących słowach : „Podobnie jak Darwin odkrył prawo rozwoju świata organicznego , tak Marks odkrył prawo rozwoju dziejów ludzkich[...]3
Marks zgadza się z poglądem Milla , że zjawiska społeczne należałoby wyjaśniać historycznie oraz że każdy okres historyczny należy rozumieć jako historyczny skutek wydarzeń , które zdarzyły się wcześniej.
O materializmie Marksa powiedziano wiele rzeczy , których absolutnie nie da się utrzymać. Często powtarzane twierdzenie , że Marks nie uznawał niczego poza „niższymi” czy „materialnymi” aspektami życia ludzkiego , jest szczególnie śmiesznym wypaczeniem jego poglądów [...]. Albowiem w tym znaczeniu Marksa w ogóle nie można nazwać materialistą , mimo że pozostał pod silnym wpływem materialistów francuskich XVIII wieku i sam często nazywał się materialistą , co zresztą jest słuszne w odniesieniu do znacznej liczby jego tez. Jednakże są u Marksa ważne sformułowania , których za materialistyczne uznać nie można. Myślę , że naprawdę nie interesował się on także bardzo kwestiami czysto filozoficznymi (w każdym razie mniej niż np. Engels lub Lenin) i że interesował się raczej socjologicznym i metodologicznym aspektem problemów , które poruszał4
Dobrze znany jest cytat z Kapitału , gdzie Marks mówi , że „ u Hegla dialektyka stała na głowie ; trzeba ją teraz postawić na nogi”. Tendencja jest jasna. Marks pragnął pokazać , że „głowa” , tzn. myśl ludzka sama w sobie , nie jest bazą życia ludzkiego , lecz raczej czymś w rodzaju nadbudowy wyrastającej na bazie fizycznej. Wyrazem podobnej tendencji jest następujący cytat: „Idea jest niczym innym , jak tylko materią przekształconą i przełożoną wewnątrz głowy”. Nie dostrzeżono , że cytaty te nie wyrażają radykalnej formy materializmu , lecz są raczej wyrazem pewnej skłonności do dualizmu ducha i ciała. Jest to , można by powiedzieć , dualizm praktyczny. Chociaż teoretycznie myślenie było dla Marksa pozornie tylko inną formą (czy też innym aspektem lub być może epifenomenem materii), w praktyce różni się ono od materii , skoro jest inną formą. Cytowane fragmenty wskazują , że chociaż nasze nogi jak gdyby trzymają się mocnego gruntu świata materialnego , nasze głowy-a Marks wysoko cenił ludzkie głowy-mają do czynienia z myślami i ideami. Moim zdaniem , nie można oceniać marksizmu i wpływu , jaki wywarł , jeśli się nie dostrzega tego dualizmu[...]5
Marks trafnie opisał aspekt materialny życia społecznego , a w szczególności jego ekonomiczny aspekt , spożycie i wytwórczość jako poszerzenie ludzkiego metabolizmu , tj. dokonywaną przez człowieka wymiany materii z przyrodą. Stwierdza , że nasza wolność ograniczona jest przez konieczności metabolizmu.
Marks sądził , że wolność jest celem rozwoju historycznego. Twierdził też , że człowiek nie jest istotą czysto duchową , nie jest w pełni wolny , ani nie potrafi osiągnąć pełnej wolności , tak jak nie potrafi wyzwolić się całkowicie spod kontroli metabolizmu , nie może bowiem zaprzestać ciężkiej pracy produkcyjnej. W przeciwieństwie do Hegla utrzymywał , że klucz do zrozumienia historii , w tym także historii idei , tkwi w rozwoju stosunków między ludźmi a ich naturalnym otoczeniem , w świecie materialnym , tj. w ekonomicznym , a nie duchowym życiu ludzi. Dlatego możemy nazwać marksowską odmianę historycyzmu ekonomizmem. Naukowa historia , która jest dla Marksa tym samym , co nauki społeczne , powinna jako całość badać prawa , na mocy których przebiega wymiana człowieka z naturą. Jej głównym celem powinno być wyjaśnienie rozwoju warunków produkcji. Stosunki społeczne mają naukowe i historyczne znaczenie wtedy tylko , gdy pozostają w związku z procesem produkcyjnym tzn. gdy wpływają na ten proces lub kiedy ten proces wpływa na nie. Marks rozumiał termin „produkcja” szeroko tzn. odnosił go wszelkich czynności ekonomicznych , łącznie z dystrybucją i spożyciem.
Popper oceniając materializm historyczny Marksa , podzielił go na dwie sprawy:
-
Historycyzm , pogląd , że dziedzina nauk społecznych zbiega się z metodą historyczną czy też ewolucyjną , a w szczególności z proroctwem historycznym.
Jego zdaniem ta teza powinna być uchylona.
-
Ekonomizm (czyli „materializm”), tj. pogląd , że ekonomiczna organizacja społeczeństwa , organizacja wymiany materii człowieka z przyrodą , jest sprawą podstawową dla wszelkich instytucji społecznych , a zwłaszcza dla ich historycznego rozwoju.
Ten pogląd zdaniem Poppera jest całkowicie racjonalny , pod warunkiem , że terminu „podstawowy” używać się będzie w potocznym , nieprecyzyjnym znaczeniu , nie kładąc nań zbytniego nacisku.
Innymi słowy , nie ma wątpliwości , że praktycznie biorąc wszelkie badania społeczne , zarówno instytucjonalne , jak i historyczne , mogą przynieść korzyści tylko wtedy, kiedy będą zwracały uwagę na „ekonomiczne warunki” społeczeństwa. Nawet historia nauk abstrakcyjnych , takich jak matematyka , nie jest wyjątkiem ; w tym znaczeniu ekonomizm Marksa stanowi niezwykle wartościowy wkład do metod nauk społecznych[...]6
Wg Karla Poppera „materializmu pojmowania dziejów” Karola Marksa nie należy traktować zbyt poważnie , powinno się go raczej uważać za cenną sugestię , ażeby rozpatrywać rzeczy w powiązaniu z ich ekonomicznym podłożem.
PODSUMOWANIE „Materializm historyczny”. Materializm dialektyczny nie ograniczał się do zjawisk przyrody , obejmował też zjawiska społeczne. Była to jedna z jego odrębności , tym właśnie wybiegał poza dotychczasowe ramy materializmu. Marks uważał , że nie tylko przyroda , ale i ludzkie dzieje mają swoją osnowę materialną , która podlega prawom koniecznym. Jeśli wydaje się inaczej , to tylko tym którzy rozważają w oderwaniu od dziejów poszczególnych ludzi. Należy je rozważać w zespole społecznym , nikt przecież nie żyje sam , wszyscy żyją społecznie. Żyjąc społecznie , ludzie wchodzą w konieczne i niezależne od ich woli stosunki. Pogląd ten otrzymał nazwę materializmu historycznego. „Historycznego”, bo dotyczył stosunków ludzkich i ich rozwoju historycznego , a „materializmu”- bo stosunki te tłumaczył materialistycznie. Był zastosowaniem materializmu dialektycznego do stosunków społecznych , ale zastosowaniem samodzielnym. Marks odkrył – mówiąc słowami Engelsa – „ukryty dotychczas pod ideologicznymi nawarstwieniami prosty fakt , że ludzie muszą przede wszystkim jeść , pić , mieć mieszkanie i odzież , zanim będą mogli się zajmować polityką , nauką , sztuką , religią itd.[...]7
Według Karola Marksa jednostki chcąc czy nie chcąc , muszą się podporządkować czynnikom społecznym. Wśród czynników społecznych pierwsze miejsce zajmują czynniki materialne , a wśród materialnych także gospodarcze. One to decydują o formach życia duchowego. Wyklucza to subiektywistyczny , idealistyczny pogląd na proces historii. Subiektywna świadomość gra tu niewątpliwie swoją rolę , ale sama jest też uwarunkowana obiektywnie i gospodarczo.
BIBLOGRAFIA:
1- W.I. LENIN DZIEŁA , T. 21
KSIĄŻKA I WIEDZA , WARRZAWA 1951
2-„MATERIALIZM HISTORYCZNY
ETYKA”
WYBÓR TEKSTÓW POD REDAKCJĄ ALEKSANDRA OCHOCKIEGO I STEFANA SARNOWSKIEGO
WARSZAWA 1969 PAŃSTWOWE WYDAWNICTWO NAUKOWE
3-KARL R. POPPER „SPOŁECZEŃSTWO OTWARTE I JEGO WROGOWIE „ 2
HEGEL , MARKS
4-WŁODZIMIERZ TATARKIEWICZ „HISTORIA FILOZOFII” TOM III
Dostları ilə paylaş: |
