Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi
Fırat University Journal of Social Science
Cilt: 10 Sayı: 2, Sayfa: 001-015, ELAZIĞ-2001
KAZAKİSTAN’IN DEĞİŞEN ETNİK YAPISI
Die veränderte ethnische Struktur Kasachstans
Ali YİĞİT
*
Özet
Bu yazıda, Ruslar tarafından işgal edilmeden önce, geniş bozkırlarda hayvancılıkla uğraşan
Kazak Türklerinin; otlaklarının ellerinden alınıp, tarıma açılması ve buralara Rus göçmenlerin
yerleştirilmesiyle bozulan sosyo-ekonomik düzenleri sunucunda, kendi ülkelerinde azınlık
durumuna düşmelerinin ve tekrar çoğunluğu oluşturmalarının hikayesi ele alınmaktadır. Ayrıca
Kazakistan’da etnik nüfusun bölgesel dağılışı ve Kazakistan dışında yaşayan Kazak Türkleri
hakkında da bilgi verilmektedir.
Anahtar Kelimeler: Kazak, Kazaklar, Kazakistan
Zusammenfassung
In dieser Studie wird die Geschichte des Minderheitswerdens der sich vor der russischen
Besetzung in breiten Steppen mit Viehhaltung beschäftigenden Kasach-Türken in ihrem eigenen
Land nach ihren verdorbenen sozioökonomischen Ordnung durch Besetzung und Entnahme ihrer
Weiden und deren Zuteilung dem Ackerbau und den russischen Umsiedlern von Russen und die
Wiederbildung ihrer eigenen Mehrheit behandelt. Ferner werden auch Kenntnisse über die
regionale Verteilung der ethnischen Bevölkerung und über Kasach-Türken, die außer Kasachstans
leben, gegeben.
Schlüsselwörter: Kasach, Kasachen, kasachisch, Kasachstan,
*
) F.Ü.Fen-Edb.Fak.Coğrafya Bölümü-ELAZIĞ, ayigit@firat.edu.tr
F.Ü.Sosyal Bilimler Dergisi 2000 10 (2)
1. GİRİŞ
Orta Asya'nın geniş bozkırları ile eski Türk anayurdu Altaylara kadar uzanan geniş
bir saha (2.717.300 km
2
) üzerine kurulmuş olan Kazakistan, batıdan doğuya doğru İdil
(Volga) nehrinin aşağı mecrası ve Hazar Denizi'nin kuzey kıyılarından Doğu Türkistan'a
kadar 2.500 km. uzunluğunda ve kuzeyden güneye doğru yaklaşık 1700 km.
genişliğindedir. Doğu ve güneydoğusundaki dağlık alan bir tarafa bırakılacak olursa,
büyük kısmı ova ve platolardan meydana gelen Kazakistan'ın Asya kıtasının orta
kısmında yer alması nedeniyle iklimi, genellikle çok kurak ve şiddetli karasal bir özellik
taşır. Kuzeyden güneye doğru kuraklığın artması, toprak ve bitki örtüsünde gözle görünür
bir şekilde farklılık oluşturur. Kuzeyde kara topraklar (çernozem) üzerinde adalar halinde
sıralanan küçük orman ve ağaçlıklar ile kaplı bozkır sahası, güneye doğru gittikçe bir çöl
manzarasına dönüşür.
ALTAY CUM.
HAKAS CUM.
KIRGIZİSTAN
D O
Ğ
U T Ü R K
İ S T A N
0 200
Km
RUSYA
Kıpçak Gölü
K
Zoysan Gölü
Kökçetau
Balkaş Gölü
Semey
Povlador
petropovlask
Öskeman
Taldı-Kurgan
Cezgazkan
Kızılorda
Lepsa
İrti
ş
ASTANA
Karagendi
Çu
Karatal
İli
Sir Derya
Sar
ısu
Iş
ım
N
A
T
S
A
Z
A
K
Çimkent
Cambul
TÜRKMENİSTAN
AZERBEYCAN
Volga
BAŞKURTİSTAN
ÖZBEKİSTAN
Kostanay
Turgay
Boykonur
Aktöbe
Ural
Atırau
Mangislak
Aral Gölü
K
İ
Tobol
Emba
Ural
RUSYA
Petropavlovsk
Pavlodar
ALMATI
Karaganda
Şekil: 1 Kazakistan
Hayvan beslemek için uygun olan bu geniş saha ve otlaklar yüzünden çıkan iç ve
dış kavgalar, Kazak Türklerinin iktisadi ve sosyal hayatlarını daima derin bir şekilde
etkilemiştir. Rusların Kazak bozkırlarını işgal etmeye başlamaları ve buralara çok sayıda
Rus köylüsünü yerleştirmeleri, Kazak Türklerinin iktisadi ve sosyal hayatlarını altüst
etmiş ve Kazak Türkleri kendi topraklarında azınlık durumuna düşmüştür. Kazak
2
Kazakistan’ın Değişen Etnik Yapısı
Türkleri'nin azınlığa düşmelerinin en önemli nedenlerinden biri de kolhozlaşmanın sebep
olduğu göç ve ölüm ile Rusların buraya gayri hukukî olarak Rus göçmeni iskân etmeleri
ve Kazakistan'ı diğer milletler için sürgün yeri olarak kullanmalarıdır. Ayrıca,
Sovyetlerin, Semipalatinsk (Semey) bölgesinde kurduğu üste yapılan nükleer denemeler,
o bölge merkez olmak üzere geniş bir sahada insan sağlığına büyük zarar vermiştir. Bir
taraftan bu nükleer denemeler, diğer taraftan rejimin getirdiği alkolizm, Kazak
Türklerinde nüfusun sıhhatli bir şekilde çoğalmasına engel olmuştur. Son zamanlarda
durumlarında nispi bir düzelme görülen Kazak Türklerinin durumu ülkelerinin
bağımsızlığı ile birlikte hızla düzelmeye başlamış ve kendi öz vatanlarında yeniden
çoğunluğu sağlayabilmişlerdir. Kazak Türklerinin azınlık durumuna düşmeleri ve tekrar
çoğunluğu oluşturabilmelerinin nedenlerini ele almadan önce Kazak Türklerinin
tarihinden kısaca bahsedeceğiz.
1.1 Kazakların Tarih Sahnesine Çıkışı
Hür, serbest, bekar, mert, yiğit ve cesur gibi anlamlara gelen Kazak kelimesi,
XV.yy.da geniş bozkırlarda göçebe yaşayan Türk kavimlerinin kalıntılarının bir araya
gelmesiyle, Sibir kavimleri ve Moğolların da bir kısmını içine alarak oluşmuş bir Türk
kavminin ismidir (DEVLET-1993,306). Ancak Kazaklar kendilerinin Alaş~Alaç adlı bir
atadan türediklerine inanırlar (Kazakistan Ülke Rap.,11). Kazakların tarih sahnesinde rol
oynamaya başlamaları Özbek Hanları devrine rastlamaktadır. Ebu’l-Hayr Han’ın (1412-
1468) idaresi altında bulunan Özbek boyları arasında çıkan sürtüşmeler yüzünden bir
kısmı Cuci Han (ölm.1227) sülalesinden Barak Han’ın (1425-1427) oğulları Kirey ile
Canı Bek idaresinde doğuya doğru göç ederek yerleşmişlerdir (Kazakistan Ülke Rap.,11).
İşte hükümdara baş kaldıran, kendi başına buyruk hareket eden bu topluluklara Kazak adı
verilmiştir. Daha sonra bunları diğer boylar takip etmiş ve Kazak Türk birliği büyük bir
kitle haline gelmiştir. Tüm Kazakların Canı Bek’in oğlu Kasım Han’ın idarisinde
birleşmesiyle büyük Kazak birliği oluşmuş ve bu birlik Kasım Han’ın torunu Tekvel Han
zamanına kadar sürmüştür. XVIII.yy.da bağımsızlıklarının teminatı olan birlik sarsılmış
ve Kazak halkı Ulu (büyük) Cüz (=yüz); Orta Cüz; Kiçik (küçük) Cüz gibi birbirinden
ayrı üç parçaya ayrılmıştır. Her bir Kazak Cüz’ünün kendi bağımsızlığı uğruna gayret ve
çabalarına rağmen birbirlerinden ayrılmaları ve parçalanmaları Kazak topluluğunun siyasi
kaderi üzerinde çok kötü bir etki yapmıştır (CAFEROĞLU-1983,32). Kendi aralarındaki
anlaşmazlıklar ve iç savaşlar Kazak kavminin birliğini tehdit ettiği gibi, Rus ordusunun
Orta Asya’yı işgalini de kolaylaştırmış ve Kazak topluluklarının tek tek Rus hakimiyetine
girmelerine neden olmuştur.
3
F.Ü.Sosyal Bilimler Dergisi 2000 10 (2)
1.2. Kazak Topraklarının Ruslar Tarafından İşgali
XVIII.yy.ın ikinci yarısından itibaren baskı altında tuttukları Kazak topraklarını
1820-1850 yılları arasında peyderpey işgal etmeye başlayan Ruslar, 1853'de Akmescit'i
(Kızıl Orda), ertesi yıl Verni (Alma-Ata)'yi ele geçirmiş ve Kazak topraklarını Uralsk,
Turgay, Akmolinsk ve Semipalatinsk adlarında 4 eyalete bölmüşlerdir (SARAY-1993).
1867’de yapılan bir idari düzenleme ile bugünkü Kazakistan toprakları Orenburg Genel
Valiliği ile Türkistan Genel Valiliği arasında ikiye bölünmüş; fakat birçok problemin
yaşanması nedeniyle, nerdeyse her yıl yeni bir idari düzenleme yapmalarına rağmen
sorunlar bitmemiş ve nihayet 1886’da tüm Kazakistan toprakları, Türkistan bölgesinin
idari statüsüne dahil edilmiştir. Ancak 1891’de yeniden değiştirilerek Ural, Turgay,
Akmolinsk, Semireç ve Semipalatinsk eyaletleri Stepnoi Krayı (Bozkır Arazisi) olarak bir
araya getirilmişlerdir. 1,85 milyon km
2
‘lik bir alanı kaplayan bu idari yapı 1926’ya kadar
varlığını korumuştur. Bu tarihte yapılan idari düzenlemede Stepnoi Krayı Türkistan
arazisinin kuzeyi ile birleştirilerek merkezi Orenburg olan ve 2,74 milyon km
2
büyüklüğünde Kazakistan özerk cumhuriyeti kurulmuştur. Yanlışlıkla Kırgız adı verilen
bu cumhuriyetin içinde bugünkü Karakalpak ÖC. ile Kırgızistan da özerk cumhuriyet
olarak yer alıyordu. 1936'da gerçekleştirilen idarî düzenlemeyle Kazak Özerk SSC'i,
Kazak SSC'ne dönüştürülmüş, Karakalpakistan Özbekistan’a bağlanmış Kırgızistan’a da
“ittifak cumhuriyet” statüsü tanınmıştır. 1936’daki düzenlemeden sonra Kazakistan
bugünkü alan (2.717.300 km
2
) ve idari yapısına kavuşmuş ve Sovyetler dağılana kadar bu
yapısını korumuştur. Ülke 16 Aralık 1992'de bağımsızlığını kazanarak Kazakistan
Cumhuriyeti adını almıştır.
2 KAZAKLARIN AZINLIĞA DÜŞMELERİNE NEDEN OLAN FAKTÖRLER
2.1 Kazakistan’a Rus Çiftçilerin Yerleştirilmesi (Kolonileşme)
Ruslar Kazakistan’ı işgal ettikten sonra bu topraklara tamamen sahip olabilmek
için her yolu denemişlerdir. 1869’daki ayaklanmayı bastıran Rus askerleri 71.000 aileye
ait yüz binlerce hayvanı öldürerek Kazakları açlığa mahkum etmişlerdir. 1889’da
çıkarılan toprak kanunu ile Rus köylülere istedikleri bölgelerde yerleşme ve toprak sahibi
olma hakkı verilmiş, 1891’de bu kanuna yeni bir madde eklenerek, Rus yetkililerin
istediği gibi topraklarını işlemeyen Kazakların topraklarına el konulması
yasallaştırılmıştır. Bu ve benzeri kanunlar ve keyfi uygulamalar sonucu yaklaşık 20 yılda
1,5 milyon Rus köylüsü Kazakistan’ın geniş bozkırlarına yerleştirilmiştir.
Rusya’da yapılan ilk tam sayım olan 1897 sayımı sonuçlarına göre, bugünkü
Kazakistan’ın büyük bir kısmını (1.850.000 km
2
) oluşturan Stepnoi Kray(Bozkır
4
Kazakistan’ın Değişen Etnik Yapısı
Arazisi)’ının 2.465.000 olan nüfusunun % 20’sini (493.000) ve Çarlık döneminin son
sayımı olan 1911 sayımında 3.835.000 olan Bozkır Arazisi nüfusunun % 40’ını
(1.544.000) Ruslar oluşturuyordu. Bu iki sayım arasında Rus nüfusun yıllık artış hızı %
15 olmuştur. Buna karşılık 1897’de 1.973.000 olan Kazak nüfus 1911’de 2.291.000’e
yükselmiştir ki bu yıllık % 1’lik bir nüfus artışı demektir. Bu durum Rus nüfusun
artışındaki göçmenlerin payının büyüklüğünü net bir şekilde göstermektedir (CAROE-
1967).
XX.yüzyılın başında Kazaklar arasında milliyetçilik hareketleri gelişmeye
başlamış, 1916'da Kazakların Rus ordusuna alınmasına karşı başlatılan ayaklanma
bastırılmış ve Rus ordusunun katliamından kurtulan 300.000 kadar Kazak Çin’e sığınmak
zorunda kalmıştır. 1917 Bolşevik ihtilalinde Kazaklar Ruslardan tam özerklik istemişler
ve aynı yıl Alaş Orda olarak bilinen milliyetçi Kazak hükümeti kurulmuştur. Bu kez
1919-20 yıllarında Kızıl Ordu Kazakistan'ı işgal etmiş, fakat o yıllarda yaşanan ağır kış
şartları nedeniyle büyük bir hayvan zayiatı veren Kazaklar, Ruslarla mücadele etmek bir
yana canlarının derdine düşmüşlerdir. Bu ekonomik kriz ve olaylar sırasında değişik
kaynaklarda 700 bin ila 1 milyon arasında Kazak nüfusun öldüğü kaydedilmektedir
(OLCOTT-1987).
Tablo 1: Sayım yıllarına göre Kazakistan’daki Slav ve Kazak nüfusun miktar (000) ve oranları
Sayım Yılı 1926 % 1939 % 1959 % 1970 % 1979 % 1989 % 1999 %
Kazak
3.628 58,5 3.090 50,3 2.787 30,0 4.112 32,0 5.289 36,1 6.497 40,1 7.985 53,5
Rus vd Slavla
2.165 34,9 2.877 46,8 4.830 52,0 6.438
50,1 7.070
48,2 7.116 43,9 5.139 34,4
Diğer
405 6,5 179 2,9 1.678
18,0 2.300 17,9 2.296
15,7 2.586
16,0 1.829
12,1
TOPLAM 6.198
6.146
9.295
12.850
14.655 16.199 14.953
Kaynak: Goskomstat-1926/1999
0
1.000
2.000
3.000
4.000
5.000
6.000
7.000
8.000
1926
1939
1959
1970
1979
1989
1999
Kişi (000)
Kazak
Slav
Diğer
Şekil 2: Sayım Yıllarına göre Kazak ve Slav nüfus Oranı
5
F.Ü.Sosyal Bilimler Dergisi 2000 10 (2)
Böylece, bir taraftan Rus kolonilerinin artması, diğer yandan Kazakların göçebe
hayattan yerleşik hayata geçmek için zorlanması ve yaşanan açlık ile zor şartlar nedeniyle
bir çok Kazak nüfusun ölmesi, Kazakistan’ın nüfus yapısını epey değiştirmiştir. Fakat
bütün bunlara rağmen 1926’da yapılan nüfus sayımında o zamanki Kazakistan’ın
(Karakalpakistan da Kazakistan’a dahil) nüfusunun % 58,5’ini (3.628.000) Kazaklar
oluşturuyordu. Bu değerleri bugünkü Kazakistan topraklarına göre düzenlediğimizde
(3.373.212) bu oran % 61,3’e çıkmaktadır (Tablo:1).
2.2. Kolhozlaşma
Kazak Türkleri'nin azınlığa düşmelerinin en büyük sebeplerinden biri de, 1926-
1941 yılları arasında kolhozlaşmanın sebep olduğu göç ve ölüm ile Rusların buraya gayri
hukukî olarak Rus göçmeni iskân etmeleridir. Bilhassa ikinci beş yıllık plan devresinde
(1928-1932) uygulanan katı kolhozlaşma (collectivization) politikası sayesinde Kazak
halkın % 70’i kolhozlara yerleştirilmiş, halkın elindeki mallar alınıp, topraklar
devletleştirilmiştir. Göçebeler zorla yerleşik hayata geçirilmiş ve şehirlerde yaşamaya
zorlanmışlardır. Karşı koyanlar milliyetçilikle ve rejim düşmanı olmakla suçlanarak idam
edilmiştir.
Gerçekten ikinci beş yıllık planın hedefi; tarımın kollektifleştirilmesi, göçebeliğin
ortadan kaldırılması ve süratle bir şehir proletaryası yaratılması idi. Bu amaca ulaşılmış
ve Sovyetler Birliğinde 1,5 milyon kişi tarımdan uzaklaştırılarak sanayi işçisi yapılmıştır
(CAROE-1967). Ancak bu sanıldığı gibi sıradan bir plan uygulaması değil, tam bir
katliam şeklinde gerçekleştirilmiştir. Yerleşik bölgelerde zengin olanların topraklarını
alıp, topraksızlara dağıtmak kolaydı; ancak bozkırda otlakların ve sürülerin dağıtılması
öyle kolay olmamıştır. Nitekim Ruslar toprakları dağıtma yoluna değil, göçebeleri,
hayvanları ile birlikte ortadan kaldırma yoluna gitmişlerdir. Bu dönemde 2 milyon Kazak
nüfusun öldürülmüş olduğu sanılmaktadır. Bunu resmi istatistikler de doğrulamaktadır.
1926’da 3.628.000’i Kazakistan’da olmak üzere tüm Sovyetler Birliğinde 3.968.000
Kazak nüfus görülürken bu değerin 1939 sayımında 3.099.000’e indiğini görüyoruz. Yani
iki sayım dönemi arasında (13 yıl) 869 bin kişi azalmıştır. 13 yılda Türklerde ortalama
yıllık nüfus artış hızı olarak kabul edilen % 0,22‘lik artış oranı ile nüfusun 4,7 milyona
ulaşması gerekirdi. Yani artması gereken 1,08 milyon nüfus ile azalan nüfusu
topladığımızda 2 milyon Kazak nüfusun katledildiği sonucuna ulaşırız.
Bu dönemde yalnız insanlar değil hayvanları da katledilmiştir. 1928’den 1934’e
kadar geçen 6 yıl içinde sığırların % 73’ü, koyunların % 87’si ve atların % 83’ü telef
6
Kazakistan’ın Değişen Etnik Yapısı
olmuştur. Her şey olup bittiğinde bozkırda kalan tek şey, ataları yarım asır önce
Kazakistan’a sokulmuş Rusların oluşturdukları tek tük köyler olmuştur (CAROE-1967).
2.3. Kazakistan’ın Sürgün Yeri Olarak Kullanılması
II. Dünya Savaşı sırasında Sovyetlerin önemli maden ocakları ve sanayi tesisleri
Alman işgalinde kalınca maden ihtiyacını karşılamak için Kazakistan madenleri
kullanılmıştır. Bu madenlerde çalıştırılmak üzere Rusya’nın değişik bölgelerinden,
bilhassa işgale uğrayan Avrupa topraklarından Kazakistan’a işçiler gönderilmiştir. Ayrıca
Alman işgaline uğrayan bölgelerdeki halk da Kazakistan’da barındırılmıştır. Savaş
sonrası bu işçi ve mültecilerin önemli bir kısmı yurtlarına dönmüş olmalarına rağmen bir
kısmı Kazakistan’dan ayrılmamıştır. Ayrıca Kazakistan’dan II. Dünya Savaşına katılan
1,2 milyon kişiden 410 bini cephelerde kalmıştır (ASRC-1999). Böylece nüfusta
Kazaklar aleyhine başlayan dengesizlik, savaş sonrası gerçekleşen sürgünlerle daha da
artmıştır.
Kazakistan'ı diğer milletler için sürgün yeri olarak kullanan Ruslar ilk olarak
1937’de Uzakdoğu’da yaşayan Korelileri casusluk yaptıkları bahanesiyle topyekun Orta
Asya’ya sürmüşlerdir. Daha sonra 1940’da Ukrayna ve Beyaz Rusya’da yaşayan
Polonyalıları aynı bahanelerle sürmüşler, 1941’de Volga Alman cumhuriyeti
lağvedilerek, bu cumhuriyetteki ve Rusya’nın diğer bölgelerindeki Almanlar ve 1942’de
St.Petersburg çevresindeki Finliler Orta Asya’ya topyekûn sürülmüşlerdir. II. Dünya
savaşının sonuna doğru (1943-1944) Almanlarla işbirliği yaptıkları gerekçesiyle
Kırım’dan Tatarlar, Grekler, Ermeniler; Kuzey Kafkasya’dan Karaçaylar, Balkarlar,
Çeçenler, İnguşlar, Kabardaylar; Gürcistan’dan casusluk suçlamasıyla Meshet Türkleri,
Azeriler, Hemşinliler, Kürtler ve Kalmuk cumhuriyetinden Kalmuklar Orta Asya’ya
özellikle Özbekistan ve Kazakistan’a sürülmüşlerdir. Resmi kayıtlara göre 1949 yılına
kadar Orta Asya’ya sürgün edilen kişi sayısı 2.300.233’dür (DEVLET-1993,142). Ancak
iddialara göre bu sayının çok üzerinde kişi sürgün edilmiştir. Bu sürgün edilen nüfusun
aşağı yukarı yarısı Kazakistan’a yerleştirilmiştir. Nitekim 1939 sayımında Kazak, Rus ve
Ukraynalılar ile % 2 civarındaki Özbek nüfus dışındaki toplulukların hepsinin oranı % 1’i
dahi bulmazken 1959’da Slav ve Kazak olmayan nüfusun oranı % 20’ye yaklaşmıştır.
Aslında istatistiklere yansıyandan çok fazla nüfus Kazakistan’a ve diğer Orta Asya
cumhuriyetlerine sürülmüştür. Bunların önemli bir kısmı Stalin’in ölümünden sonra
Kruşçev tarafından 1957’de affedildiği için yurtlarına döndüklerinden, 1959 sayımına
ancak arta kalan ve yurtlarına dönmelerine izin verilmeyen nüfus yansımıştır.
7
F.Ü.Sosyal Bilimler Dergisi 2000 10 (2)
2.4. Bakir Topraklar Projesi
Ruslar Kazakistan’ı işgal etmeden önce, akarsu boylarında ziraatla geçinen çok az
bir bölümü dışında hayvancılıkla geçinen Kazak Türkleri, kış mevsimini Aral-Hazar
çukurluğu ve Kazakistan vadilerindeki pınar başlarında geçirmekte, bozkırların yeşerip,
sıcakların dayanılmaz hal aldığı mayıstan itibaren 1500 km. ötedeki Kazakistan eşiğinin
yüksek kesimlerine göç etmekte idiler (YÜCEL-1987). Ruslar Kazakistan topraklarını
işgal ettikten sonra, bu geniş bozkırlara gözlerini dikmişler, buraları tarım alanları haline
getirmeye gayret sarf etmişlerdir. Ancak bütün çabalarına rağmen Kazakların otlak olarak
kullandıkları bu bozkırlarda tarım topraklarının miktarını 1917’ye kadar 4,5 milyon
hektara, 1953’e kadar da 9,2 milyon hektara çıkarabilmişlerdi ve bu toprakları da
genellikle Rus göçmenler işlemekteydi. İşte bir hayvancılık ülkesi olan Kazakistan’da
Kruşçev’in 1954-1959 yılları arasında uyguladığı “Bakir Topraklar” (= Tselinniy Kray)
projesi ile ülkenin kuzeyinde 25,5 milyon hektar toprağın tarıma açılması ile hayvancılık
ülkesi olan Kazakistan bir tarım ülkesi durumuna gelmiştir.
Bakir Topraklar Projesini gerçekleştirebilmek için bu bölgeye 600 bin Rus çiftçisi
ile 6 bin asker daha yerleştirilmiştir. Böylece 1960’lara gelindiğinde Kazaklar kendi
yurtlarında nüfusun % 30’unu oluşturmakta ve % 50’yi geçen Slav nüfus karşısında
azınlık durumuna düşmüşlerdi. Bu arada Bakir toprakların merkezi durumuna getirilen
tarihi Kazak şehri Akmolla’nın adı Tselinograd olarak değiştirilmiştir. Bugün bu şehrin
adı Astana olarak değiştirilerek Kazakistan’ın başşehri yapılmıştır.
3. KAZAKLARIN TEKRAR ÇOĞUNLUĞU OLUŞTURMALARI
1960’dan sonra Kazakların durumu nispeten düzelmeye başlamıştır. 1956’da
Kazakistan’ın başına getirilen Dinmuhammed Kunayev zamanında (1956-1986) Kazak
Türkleri yavaş yavaş toparlanmaya başlamışlardır. Nitekim 1959’da % 30 olan Kazak
nüfus oranı 1970’de % 32’ye 1979’da % 36’ya ve nihayet Sovyet döneminin son sayımı
olan 1989’da % 40’a ulaşabilmiştir. 1990’da Sovyetlerin dağılıp Kazakistan’ın
bağımsızlığına kavuşması ile Kazakistan’da nüfusun etnik yapısı hızlı bir şekilde
değişmeye başlamış ve 70 yıl aradan sonra Kazaklar yeniden kendi ülkelerinde mutlak
çoğunluğu oluşturmaya başlamışlardır. Bu son değişim, tıpkı Rusların çoğunluğu elde
etmelerinde olduğu gibi yine göçlerle olmuştur. Fakat bu sefer göçler tersine dönmüş,
Kazakistan’dan Rusya’ya doğru yön değiştirmiştir. Kazakistan bağısızlığını kazandıktan
sonraki 7 yıl içinde Kazakistan’dan göç eden Rus miktarı 1.650.000’i bulmuştur (Tablo:
2). Bu arada 40 bin kadar Rusya’dan, 60 bin kadar da Moğolistan’dan ve ayrıca diğer eski
Sovyet cumhuriyetleri ile Doğu Türkistan’dan Kazakistan’a göç eden Kazakların sayısı
8
Kazakistan’ın Değişen Etnik Yapısı
100 bini geçmiştir. Bunlar genellikle Rus nüfusun çoğunlukta olduğu ülkenin kuzey
kesimlerine yerleştirilmişlerdir. Böylece Kazakistan’dan önemli miktarda Rus ve diğer
Slav toplulukları ile Alman nüfus ayrılırken, küçümsenmeyecek miktarda da Kazak
nüfusun ülkeye gelmesi ile ülkedeki Kazak nüfus oranı 1999 sayımında % 53,4’e
yükselmiştir.
Tablo 2: Kazakistan’dan göç eden Rus nüfus miktarı
Yıl Nüfus
1993 170.000
1994
283.000
1995 162.000
1996 121.000
1997
175.000
1998 280.000
1999
450.000
Toplam 1.641.000
Kaynak: IOM
3.1. Günümüzde Kazakistan Nüfusunun Etnik Yapısı
1999'da yapılan nüfus sayımına göre Kazakistan Cumhuriyeti'nin nüfusu
14.952.420’dir. 1989 nüfus sayımına göre ülkede Kazakların oranı % 40,1, Rusların oranı
ise % 37,4 idi (Tablo: 3). Ancak 1999 yılı istatistiklerine göre, Kazak Türklerinin oranı %
53,4'e yükselmiş, Ruslar ise % 30'a, Almanların oranı % 2,4'e, Ukraynalıların oranı da %
3,7'e gerilemiştir. Bu son durumda göçlerin payı büyüktür.
Tablo 3: Kazakistan'ın etnik yapısı.
Topluluk
1979
%
1989
%
1999
%
Kazak
5.289.400
36,0
6.496.900
40,1
7.985.000
53,4
Rus
5.991.200
40,8
6.062.000
37,4
4.479.600
30,0
Ukraynalı
898.000
6,1
875.700
5,4
547.100
3,7
Özbek
263.300
1,8
331.000
2,0
370.700
2,5
Alman
900.200
6,1
946.900
5,8
353.400
2,4
Tatar
312.600
2,1
320.700
2,0
249.000
1,7
Uygur
147.900
1,0
181.500
1,1
210.300
1,4
Belarus
181.500
1,2
177.900
1,1
111.900
0,7
Koreli
92.000
0,6
100.700
0,6
99.700
0,7
Azeri
73.300
0,5
89.000
0,5
78.300
0,5
Polonyalı
61.100
0,4
59.400
0,4
47.300
0,3
Meshet Türkü
25.800
0,2
49.300
0,3
?
-*
Dungan
22.000
0,1
30.000
0,2
36.900
0,2
Çeçen
38.300
0,3
49.100
0,3
31.800
0,2
Tacik
19.000
0,1
25.300
0,2
25.700
0,2
Başkurt
32.900
0,2
40.900
0,3
23.200
0,2
Moldavyalı
30.000
0,2
32.400
0,2
19.500
0,1
İnguş
15.000
0,1
19.500
0,1
16.900
0,1
Mordva
34.000
0,2
29.200
0,2
16.100
0,1
Ermeni
14.000
0,1
18.500
0,1
14.800
0,1
Grek
49.900
0,3
46.300
0,3
12.700
0,1
Kırgız
9.400
0,1
13.700
0,1
10.900
0,1
Çuvaş
22.000
0,1
10.200
0,1
6.900
0,0
Türkmen
2.300
0,0
3.700
0,0
1.700
0,0
Diğer
159.200
1,1
189.300
1,2
203.700
1,4
Toplam
14.684.300
100,0 16.199.100
100,0
14.953.100
100,0
*) 1999 sayımında Meshet Türklerinin Nüfusu verilmemiştir. Ancak bazı kaynaklarda 52 bin kadar olduğu
kaydedilmektedir. Kaynak
: http://www.kazstat.asdc.kz/
9
F.Ü.Sosyal Bilimler Dergisi 2000 10 (2)
Ayrıca Kazakistan'da nüfusun % 60'ı şehirlerde, % 40'ı da kırsal kesimde
yaşamaktadır. % 48'i erkek, % 52'si kadın olan nüfusun yarısına yakını 25 yaşın altındaki
gençlerden oluşmaktadır.
4. KAZAKİSTAN’DA ETNİK NÜFUSUN BÖLGESEL DAĞILIŞI
Daha önce 19 eyalete ayrılmış olana Kazakistan’da yapılana son düzenlemeler ile
Taldı-Kurgan Almatı ile, Turgay Kostanay ile, Cezkazgan Karaganda ile, Semiplatinsk
Doğu Kazakistan ile ve Kökçetau Kuzey Kazakistan ile birleştirilerek 14 eyalete
indirilmiştir. Ayrıca Almatı ile Astana özerk şehir statüsündedir. Kızıl-Orda bölgesi
içinde yer alan Baykonur şehri Rusya’ya ait olduğundan özel bir statüsü vardır (Tablo: 4).
Tablo 4: Kazakistan'ın idarî bölünüşü
Eyalet Adı Merkezi
Alan
(km
2
)
1989 Nüfusu
1999 Nüfusu
Akmola ASTANA
124.600
1.064.406
835.661
Aktöbe Aktöbe
289.700
732.653
682.793
Almatı Almatı 232.200
1.642.917
1.559.522
Atırau Atırau 112.000
424.708
439.900
Batı Kazakistan
Ural
151.200
629.494
617.624
Cambul Cambul
144.600
1.038.667
983.935
Doğu Kazakistan
Öskeman
276.900
1.767.225
1.530.792
Güney Kazakistan
Çimkent 116.300
1.823.528
1.976.689
Karaganda Karaganda 398.800
1.745.448
1.411.401
Kızıl-Orda Kızıl-Orda 228.100
574.464
596.344
Kostanay Kostanay 226.500
1.223.844
1.019.560
Kuzey Kazakistan
Petropavlovsk
122.400
912.065
725.932
Mangıstau Aktau 166.500
324.243
316.847
Pavlodar Pavlodar 127.500
942.313
806.034
Astana Şehri
281.252
319.318
Almatı Şehri
1.071.927
1.130.068
TOPLAM
2.717.300
16.199.154
14.952.420
Kazakistan'da nüfusla ilgili bir diğer problem de bazı bölgelerde Kazak nüfusun
azınlığa düşmesidir. Gerçekten, Kazakistan'ın kuzey bölgelerinde Slav ve Alman nüfus,
çoğunluğu oluşturmaktadır. Urallardan Aral gölüne ve oradan Balkaş gölüne çizilecek bir
hattın doğusunda ve kuzeyinde Kazak nüfusun oranı % 25'in altına düşerken, Slav ve
Alman nüfusun oranı % 70'in üstüne çıkmaktaydı (BAINBRIDGE-1990). Bu yüzden
zaman zaman Rusya bu bölgede hak iddia etmektedir. Bu nedenle Kazakistan meclisi
ülkenin başşehrini Astana'ya taşımıştır. Bugün durum nispeten düzelmiştir. Ancak hala bu
bölgede Kazak nüfusun oranı % 30-40 arasındadır (Tablo:5, Şekil:3-4).
10
Kazakistan’ın Değişen Etnik Yapısı
1989
% 25 30 40 50 70 +
Şekil:3 Eyaletlere göre Kazak nüfusun oranı (%) 1989
% 25 30 40 50 70 +
1999
Şekil:4 Eyaletlere göre Kazak nüfusun oranı (%) 1999
11
F.Ü.Sosyal Bilimler Dergisi 2000 10 (2)
Tablo 5: Kazak nüfusun idari birimlere göre dağılışı
Eyalet Adı l989
nüfusu
%’si l999 nüfusu
%’si
Akmola
266,831 25.1
312,868 37.4
Aktöbe
407,222 55.6
482,467 70.7
Almatı
741,737 45.1
927,192 59.5
Atırau
338,998 79.8
391,545 89.0
Batı
Kazakistan
351,123 55.8
399,931 64.8
Cambul
507,302 48.8
644,951 65.5
Doğu
Kazakistan
687,879 38.9
742,215 48.5
Güney Kazakistan
1,017,470 55.8 1,336,533 67.6
Karaganda
449,837 25.8
530,469 37.6
Kızıl-Orda
504,126 87.8
561,942 94.2
Kostanay
279,787 22.9
316,636 31.1
Kuzey
Kazakistan
206,060 22.6
213,901 29.5
Mangıstau
165,043 50.9
249,284 78.7
Pavlodar
268,512 28.5
307,870 38.2
Astana Şehri
49,798 17.7
131,208 41.1
Almatı Şehri
255,133 23.8
435,070 38.5
TOPLAM
6,496,858 40.1 7,984,082 53.4
Kaynak:
http://www.kazstat.asdc.kz/
5. KAZAKİSTAN DIŞINDA YAŞAYAN KAZAKLAR
Kazakistan dışında en çok Kazak nüfus Doğu Türkistan’da bulunur. Doğu
Türkistan’da Kazaklar Tanrı Dağları ile Altay Dağları arasında yer alan Çungarya
havzasında genellikle göçebe olarak yaşarlar. Doğu Türkistan’ın İli vilayeti ile Mori ve
Barkol ilçeleri özerk Kazak bölgesidir. İli ve diğer Çungarya vilayetlerinde (Altay,
Çöçek, Urumçi ve Kumul) çok sayıda Kazak nüfus bulunmaktadır (YİĞİT-2000). 1994
nüfus sayımına göre Doğu Türkistan’daki Kazakların miktarı 1.193.723 kişidir. Çinin
diğer kesimlerindeki Kazaklarla birlikte tüm Çin’de 1,2 milyonu geçmektedir (Tablo:6).
Tablo 6: Dünyada Kazak nüfusun miktar ve oranları
Ülke Nüfus*
%
Kazakistan
8.000,000
72,7
Çin
1.200.000
10,9
Özbekistan
900.000
8,2
Rusya
600.000
5,5
Moğolistan
140.000
1,3
Türkmenistan
90.000
0,8
Kırgızistan
40.000
0,4
Tacikistan
10.000
0,1
Ukrayna
8.000
0,1
Afganistan
5.000
0,0
Iran
3.000
0,0
Türkiye
600
0,0
Diğer 3.400
0,0
TOPLAM
11.000.000
100
*Değerler 2000 yılı itibariyle tahminidir.
Kaynak: http://www.kazakinfo.com/Kazaks.shtml
12
Kazakistan’ın Değişen Etnik Yapısı
Kazakların yaşadığı bir diğer ülke de Moğolistan’dır. Moğolistan'da toplam sayıları
120 bin kadar olan Kazaklar, kuzeybatı Moğolistan'da Hovd Nehri havzasında ve Bayan-
Ölgiy vilayetinde yaşarlar. Bu vilayetin nüfusunun (96.200) % 70'ini Kazaklar oluşturur
(YİĞİT-2000). Ancak Kazakistan’ın bağımsızlığını elde etmesinden sonra
Moğolistan’daki Kazakların bir kısmı Kazakistan’a göç etmişlerdir.
Özbekistan’da yaşayan 900.000 kadar Kazak nüfusun yaklaşık yarısı, 1926’ya
kadar Kazakistan’a bağlı olan Özerk Karakalpakistan Cumhuriyetinde bulunmaktadır.
Rusya Federasyonunda yaşayan 600.000 kadar Kazak’ın yarıya yakını da önceden
Kazakistan sınırları içinde olan hatta bir ara Kazakistan’ın başşehri olan Orenburg eyaleti
ile Astrakhan eyaletinde yer alır. Kazak nüfusun 1/3’ü de Omsk, Saratov, Volgograd,
Kurgan ve Altay Krayı gibi Kazakistan ile sınırı olan eyaletlerde bulunmaktadırlar
(Tablo:7).
Tablo 7: Rusya Federasyonundaki Kazak Nüfus(1989)
İdari Birim
Nüfus
Kazak Nüfustaki
oranı (% )
İdari Birimdeki
oranı (% )
Astrakhan 126.500
19,
9
12,8
Orenburg 111.500
17,5
5,2
Omsk 75.000
11,8
3,5
Saratov 73.400
11,5
2,8
Volgograd 41.500
6,5
1,6
Altay Krayı 21.700
3,4
0,8
Kurgan 15.800
2,5
1,5
Altay Cum.
10.700
1,7
5,6
Moskova 8.200
1,3
0,1
Saint Petersburg
6.300
1,0
0,1
Kalmuk Cum.
6.300
1,0
2,0
Irkutsk 2.900
0,5
0,1
Habarov 2.500
0,4
0,2
Çita 1.800
0,3
0,2
Diğer Yerler
131.800
20,7
-
TOPLAM 635.900
100
0,4
Kaynak: NUPI-Centre for Russian Studies
6. SONUÇ
Kazakların nispeten rahat bir hayat sürdükleri 1979-1999 yılları arasındaki son 20
yılda yıllık nüfus artış hızı % 0,21 olarak gerçekleşmiştir. Bu oranı 1926 nüfus sayımını
esas alarak projeksiyon yaparsak bugün 16 milyondan fazla Kazak nüfus olması
gerekirdi. Fakat sadece 8 milyon Kazak nüfus olduğu göz önüne alınırsa basit bir hesapla
bu toplumun en az yarısının katledilmiş olduğu görülür. Bu katliamın en büyük bölümü
halkın kolhozlara doldurulduğu ve göçebeliğin ortadan kaldırıldığı ikinci beş yıllık plan
devresinde (1928-1932) gerçekleştirilmiştir. Bu dönemde iki milyondan fazla Kazak
nüfus katledilmiştir. Daha sonra, bilhassa II. Dünya savaşı yıllarında ve Bakir Topraklar
13
F.Ü.Sosyal Bilimler Dergisi 2000 10 (2)
projesinin uygulanması döneminde bir milyon Kazak hayatını kaybetmiştir. Buna 1916
isyanı, 1920 Kızıl Ordu işgali ve 1921-1922 şiddetli kış ve açlık nedeniyle ölen bir
milyondan fazla Kazak nüfusu da eklersek, sadece 1910-1960 arasındaki 50 yıllık
dönemde 4 milyon Kazak nüfusu kaybı olduğu ortaya çıkar. İşte bu katliamlardan her
nasılsa kurtulabilen 3 milyon Kazaktan 1960-2000 arasındaki 40 yılda bugünkü 8 milyon
Kazak türemiştir.
Bu arada 1850-1900 arasında 500 bin, 1900-1910 arasında bir milyon ve 1920-
1926 arasında 650 bin kadar olmak üzere 75 yılda Rus ve diğer Slav topluluklarından
2.150.000 nüfus Kazakistan’a yerleştirilmiştir. Daha sonra Bakir Topraklar Projesi ile
650 bin kadar Slav nüfus daha Kazakistan’a yerleştirilmiştir. Böylece çeşitli nedenlerle
Kazakistan’a yerleştirilmiş olan Rus ve diğer Slav topluluklarından olan nüfusun miktarı
3 milyonu bulmuştur. Bu nüfusun artması ile oluşan Kazakistan’daki Slav nüfus miktarı
1960’da 5 milyonu, 1990’da ise 7 milyonu geçmekte idi. Ancak son 6-7 yıl içinde
Kazakistan’dan yaklaşık 2 milyon Slav nüfus göç ettiğinden, bugün Kazakistan’da hala 5
milyon kadar Slav yaşamaktadır.
Kazak ve Slav olmayan nüfusun oranı 1939’da % 3’ü dahi bulmaz iken, II. Dünya
savaşı öncesinde ve sonrasında gerçekleşen sürgünler sonucunda 1959’da % 18’i
bulmuştur. Aslında bu yıllarda Kazakistan’a sürgüne gönderilen nüfusun miktarı 2
milyonu bulmakta idi. Ancak Stalin’in ölümünden sonra 1957’de Kruşçev tarafından
bunların bir kısmı affedildiğinden yurtlarına dönmüşler, 1959 sayımına yansıyan 1,7
milyon nüfus, bunlardan geriye kalanları göstermektedir. Sürgüne maruz kalmış bu
insanlar buldukları ilk fırsatta ülkelerine döndüklerinden bunların miktarı zamanla artsa
da oranları yavaş yavaş düşmüş ve 1999 sayımında % 12’ye gerilemiştir.
Kısacası yaklaşık yüz yıldan bu yana büyük çalkantılar yaşayan Kazakistan
nüfusunun etnik yapısı henüz yeni dengelenmektedir. Yapılan hesaplamalara göre 2025
yılında ülkede Kazak nüfus oranı % 75’e yükselirken Slav nüfusun oranı da % 10’un
altına düşecektir. Belki o zaman Kazaklar kendi ülkelerinde gerçekten çoğunluğu
oluşturduklarını ve bu ülkenin ebediyen kendi yurtları olarak kalacağına inanacaklardır.
14
Kazakistan’ın Değişen Etnik Yapısı
KAYNAKLAR
BAINBRIDGE,M.1990, The Turkic Peoples of The World, London.
CAFEROĞLU,A.1983, Türk Kavimleri, TKAE yayını No:52, Ankara.
CAROE,O.1967, Soviet Empire, The Turks of Central Asia and Stalinism.London
DEVLET,N.1993, Çağdaş Türkîler; Doğuştan Günümüze Büyük İslam Tarihi, Ek cilt, Çağ yay.
Temel Eserler Serisi: 1/Ek, İstanbul.
DOĞANAY,H.1995, XXI. Yüzyıla Girerken Türk Dünyası, Ata.Üni. yay. No:793, Erzurum
DÖNMEZ,Y.1973, Türk Dünyasının Beşeri ve İktisadi Coğrafyası, İ.Ü.Coğr.Enst. Yay:74, İst.
HOSTLER,C.W.1959, Türken und Sowjets, Alfred Metzner Verlag. Berlin.
JOPP,W.1969, Sowjetunion, Mayers Bibliographisches Institut, Mannheim.
OLCOTT,M.B.1987, The Kazakhs, Stanford University.
ÖZEY,R.1996, Tabiatı, İnsanı ve İktisadı ile Türk Dünyası, Öz Eğit. Yay:11, İstanbul.
SARAY,M.1993, Kazak Türkleri Tarihi, Yeni Türk Cumhuriyetleri Tarihi Serisi: 2, İstanbul.
YİĞİT,A.2000, Türk Ülkeleri ve Türklerin Yaşadıkları Bölgelerin Coğrafyası, Geliştirilmiş 2.
Baskı, TİSAV yay.2, Elazığ. ISBN:975-96067-0-4
YÜCEL,T.1987, Batı Türkistan Coğrafyasına Toplu Bakış, Türk Kültürü;294, s.615-624,
Raporlar-İstatistikler
ASRC: By Analysis and Strategic Research Center of the Administration of the President of the
Republic of Kazakhstan.: http://www.president.kz/
Goskomstat: Main Regional the State Committee of the Russian Federation on Statistics:
http://www.gks.ru/
IOM: International Organization for Migration: http://www.iom.int/defaultmigrationweb.asp
Kazakistan Ülke Raporu, TİKA yayınları No: 30, Ankara,1996. ISBN:975-7307-34-3
NUPI: Norsk Utenriikspolitisk Institutt-Centre for Russian Studies Norveç:
http://www.nupi.no/russland/datebase/start.htm
The Agency on Statistics of the Republic of Kazakhstan: http://www.kazstat.asdc.kz/
15
Dostları ilə paylaş: |