Keçmiş keçib gedib. Bu, məntiqi cəhətdən həqiqət olsa da, o qədər də sadə
Yüklə 95,03 Kb. Pdf görüntüsü
|
| 26 98 İyul Keçmiş keçib gedib. Bu, məntiqi cəhətdən həqiqət olsa da, o qədər də sadə həqiqət deyil. Keçib gedən bizim keçmişimizdir, biz o keçmişdən əmələ gəlmişik. Kimliyimizi, mahiyyətimizi o keçmişsiz təsəvvür etmək mümkün deyil. Biz öz keçmişimizə bağlıyıq. Biz keçmişimizin davamıyıq. Bəşəriyyətin keçmişi necə olub? Bu barədə əfsanələr, miflər və tarix söz deyir. Tarix daha dəqiq məlumat verməyə çalışır. Əslində, biz keçmişi tam deyil, tarixin bizə söylədiyi qədər bilirik. Başqa sözlə desək, tarixin məzmunu keçmiş haqqında bildiklərimiz və öyrənib yazdıqlarımızdan ibarətdir. Tarixin məzmunu və tutumu ayrı-ayrı şəxslərin, tarixçilərin yazıb toplaya bildiyi qədərdir. Tarix subyektivdir, nisbidir, tarix yazanların iradəsindən, ideyasından, şəxsiyyətindən, gücündən müəyyən dərəcədə asılıdır. Keçmişin təbiəti və ruhu nədir? Keçmiş necə dərk olunur? Bəlkə keçmiş kəşf olunur? Keçmişin dərkində subyektivlik varsa, keçmişi öyrənən tarix nədir, elmdir, yoxsa sənət? Tarixi subyektiv edən hansı amillərdir?Tarix gözəldir; bu gözəllik öz heyranlarını yoldan, başdan çıxarmırmı, tarix təhlükə törədə bilərmi? Tarix necə yazılır və ya necə yazılsa yaxşıdır? Bu və buna bənzər suallar tarixin fəlsəfəsinə aiddir. Bu yazı keçmişdə baş verənlərin dərki ilə məşğul olan tarixin mahiyyəti haqqındadır. Elm və sənətin qovşağında yer tutan tarixin fəlsəfəsi, çox güman ki, tək tarixçilərə və filosoflara deyil, bəşəri düşüncələrə dalan hər kəsə maraqlıdır. KEÇMİŞİN FƏLSƏFƏSİ VƏ YA TARİX NECƏ YAZILIR? Hamlet İSAXANLI TƏDQİQAT TƏDQİQAT Əvvəli jurnalın 284-cü (aprel 2010), 286-287-ci (iyun 2010 - 288 - 297 - ci (sentyabr 2010 - iyun 2011) nömrələrində iyul 2010), dıcılarından biri olan Auguste Comte (1798-1857) Tarixin hərəkətverici qüvvələri. Tarix və bəşəriyyətin əqli inkişaf prinsipini tarixin əsas qa- tərəqqi (2) nunu sayırdı. O, sosial tərəqqini üç ardıcıl pilləyə ayı- Təkamül keyfiyyətcə yeni formaya keçid de- rır (“Cours de philosophie positive”, 1830-1842): qey- məkdir, ümumiyyətlə desək, təkamül ancaq inkişaf ri-təbii, mifik izahlarla müşaiyət olunan və ardıcıl- demək deyil, azalma və digər növ köklü dəyişmələr lıqla fetişizm, politeizm, monoteizm dövrlərindən ke- də bura aid ola bilər. 19-cu əsr sosial təkamül ideyala- çən teoloji pillə, təbii səbəb və qüvvələrin varlığını qə- rı (tarixi materializm daxil olmaqla) - sosial tərəqqi bul edən mücərrəd metafizik pillə və qüvvələr müna- var və tarixin inkişaf qanunları var - deyirdi. Digərlə- sibətini elmi yolla izah et- rinə görə tarixdə qanunlar olmasa da, təbii sosial məyə çalışan pozitiv pillə. meyllər, davranışlar mövcuddur, sosial mühit var və A. Comte`nin üç pillə- bu mühitdə dəyişmələr baş verir. Birxətli təkamül sinə dördüncünü – texnolo- anlayışı tarixi inkişafın ancaq bir yolla getdiyini qəbul etməklə bağlıdır, bir sivilizasiya dayanır (yox israr edənlər olub. M. We- olur, ölür?!), digəri, mümkündür ki, əvvəlkindən
estafeti alıb irəli gedir, bəzən də sürətlə qaçır. Bir sıra başçının və ya liderin hakim, mütəfəkkirlər (o cümlədən Hegel) ibtidaidən yüksək üstün xüsusiyyətinə əsasla- formaya, sadədən mürəkkəbə, qarmaqarışıqlıqdan nır, formaca fərqli görünsə nizama doğru birxətli sosial tərəqqini 1) ovçuluq və də, məzmunca A. Comtenin yığıcılıq, 2) çobanlıq və köçərilik, 3) aqrar və 4) bölgüsü ilə səsləşir: xarizma- ticarətin üstün olduğu dörd tik (ailə və dində çox rast gə- pilləyə ayırırlar. Çoxxətli linir), ənənəvi (patriarxal, feodal cəmiyyətə xas) və təkamül isə bir neçə fərqli rasional (çağdaş dövlət və hüquqa, bürokratiyaya inkişaf yollarının paralel xas) başçıların hökm etdiyi dövrlər. Weber tarixin və varlığı deməkdir; bu cür cəmiyyətin rasionallaşma istiqamətində hərəkət təkamül nəzəriyyələri daha etdiyini, rasionallaşmanın iqtisadiyyat, mədəniyyət, çox 20-ci əsrə xasdır. din və psixologiyada dərin dəyişmələrə səbəb Pozitivizm cərəyanının olduğunu vurğulayır. O, kapitalizmin yaranması və banisi, çağdaş elm fəlsəfəsi- inkişafını, həmçinin Qərb dünyasının çox irəli nin ilk böyük nümayəndəsi çıxmasını məhz rasional-iqtisadi düşüncənin gücü və sosiologiya elminin yara- Auguste Comte M. Weber 27 98 İyul baxımından izah edir. Weber enerjini informasiya ilə əvəz edir. O, dörd mərhələni tarixin çox a l lah lı lıq dan informasiyanın miqdarı və istifadəsi ilə ölçür: 1. in- təkallahlılığa və ondan Al- formasiya genlərlə, irsiyyətlə ötürülür; 2. Aqrar in- lahsız elmə doğru irəlilədiyini kişaf zamanı informasiya fərdi təcrübə ilə; 3. İşarələr qeyd edir. O, rasionallığın və məntiqin inkişafı ilə; 4. Simvollar, dil və yazı ilə insanı maşına döndərdiyini, ötürülür. onun azadlığını əlindən al- Sosiologiyanı akade- dığını da söyləyir. Bir çox mü- mik səviyyəyə qaldıran Emi- təfəkkirlər tərəfindən o döv- le Durkheim (1858-1917) rün ən böyük almanı adlan- sosial təkamülü zəif inteqra- dırılan Weber, ümumiyyətlə, antipozitivist idi. siyalı, həyat tərzi çox rənga- Amerikan bioloqu və sosioloqu Lester F. Ward rəng olmayan, ənənəvi, nis- (1841-1913) elmin inkişafını ilə dinin təsirini bətən sadə və kiçik cəmiy- qarşılaşdırır, dinin rolunun azaldığı, elmin rolunun yətlərə xas olan mexaniki artdığı ölkələrin daha xoşbəxt həmrəylikdən güclü inteqra- olacağına inanırdı. siyaya malik, çağdaş, sənayeləşmiş cəmiyyətə xas olan üzvi həmrəyliyə keçidlə izah edirdi. Əhalinin L.H. Morgan (1818- artması, sıxlıq və sosial bağlılıqların, qarşılıqlı 1881) texnoloji tərəqqini sosi- asılılıqların artması, xüsusilə də ixtisaslaşma üzvi al tərəqqinin əsas əlaməti sa- həmrəyliyə doğru hərəkəti zəruri edir. Sosial yırdı. O, klassik “Ancient So- həmrəylik fikri E. Durkheimdən təqribən beş əsr ciety” (1877) əsərində da-xil əvvəl İbn Xəldunun “Müqəddimə”sində “Asabiyyə” etdiyi üç dövrü (savaş, barbar- adı ilə nəzəri və tarixi baxımdan geniş təhlil olunmuş- lıq və sivilizasiya) uyğun ola- du (bu barədə yazımızın əvvəlki hissələrində danış- r a q o d , o x v ə d u l u s ç u l u q ; h e y v a n l a r ı n mışıq).
əhliləşdirilməsi, aqrar təsərrüfat və metal işi; əlifba və yazı ilə səciyyələndirir. Sosial tərəqqi tərəfdarları Sosial tərəqqi və onun tarixi problemi sosiolo- bütün cəmiyyətlərin tərəqqi giya ilə tarixi birləşdirir, burada görüş baş verir. Cə- pillələrini eyni ardıcıllıqla, miyyətlərin tarix boyu dəyişməsi, dövlətlərin necə amma müxtəlif vaxtda (və inkişaf etməsi, tarixdə baş verənlərin izahı ilə məşğul müxtəlif sürətlə) keçdiyini olan sahəni tarixi sosiologiya adlandırmaq olar. söyləyirdilər. L.F. Ward dünya H. Spencer və A. Comte cəmiyyəti bioloji orqa- tarixini dörd parçaya bölürdü: nizmlərə bənzədir, cəmiyyətə dəyişmə, müxtəliflik, kosmogenezis (dün yanın təbii seçmə və irsiyyət kimi xüsisiyyətlərin xas oldu- yaranması və tə ka mü lü), ğunu iddia edir və bundan nəticələr çıxarırdılar. L.F. biogenezis (həyatın yaran- Ward isə insan təkamülünün bitki və heyvanlardan ması), antropogenezis (insan çox fərqli getdiyini bildirirdi; bitki və heyvanlar təbi- ağlının güc qazanması) və ətə uyğunlaşır, insan isə təbiətə təsir edir, onu özünə sosiogenezis (tərəqqinin elmi və digər yollarını (insana) fayda verəcək istiqamətdə dəyişməyə çalışır. aramaq, şəxsi fəallıq və xoşbəxtlik dövrü). Lakin İnsan təbiətlə yarışır, bu yarış bəşər tarixinin hərəkət- sosial tərəqqi mükəmməl deyil, cəmiyyət və mə- verici qüvvəsidir. Təkamülü sadədən mürəkkəbə doğ- dəniyyətin geriləməsi və cır- ru deyil, az uyğunlaşandan çox uyğunlaşana doğru ge- laşması da baş verə bilir (bu dən yol kimi də şərh edirlər. fikrin tərəfdarları çox olub, Dövri və ya dairəvi tə- indi də çoxdur). Amerikan rəqqi modelləri müəyyən əla- antropoloqu Leslie White mətlərə görə, bioloji aləmdə (1900-1975) tarixi dövləş- olduğu kimi, cəmiyyətlərin dirməni istifadə olunan enerji yaranması, uşaqlığı, yetkin- növlərinə görə həll edir, tarixi liyi, qocalması və ölməsini, birxətli tərəqqi baxımından sonra yeni cəmiyyətin yaran- beş dövrə bölür: İnsanın öz masını və həmin həyat dairə- əzələsi, əhliləşmiş heyvanın sinin təkrarlanmasını iddia işlədilməsi, bitki (aqrar), təbii edir. Nikolay Danilevski 1 qaynaqlar (kömür, nüft, qaz), nüvə enerjisi dövrü . (1822-1855), Oswald Spengler, Vilfredo Pareto Amerikan sosioloqu Gerhard Lenski (1924) insan (1848-1923), Rus-Amerika sosioloqu Pitirim A. inkişafındakı ardıcıl dövrləri müəyyən edərkən Sorokin (1889-1968), Nikolay Kondratyev (1892-
1 The Evolution of Culture: The Development of Civilization to the Fall of Rome, 1959 Gerhard Lenski Emile Durkheim Nikolay Danilevski 28 98 İyul 1938) və bəzi digər tarixçi, filosof, iqtisadçı və səbəblərini tək bir əsas amillə izah edənlərə monist- sosioloqlar bu növ modellər qurmağa çalışmış, lər deyilir. Yuxarıda bir az toxunduğumuz iqtisadi, el- bütövlükdə tarixin və ya müəyyən növ tarixin mi-fikri, demoqrafik və digər növ hərəkətverici qüv- (iqtisadi, demoqrafik, siyasi və texnoloji inqilablar, vələrə coğrafi-iqlim şəraiti, irqlərin mübarizəsi (an- savaşlar və s.) müəyyən mənada təkrarlanmasını, qal- tropoloji), dini qüvvə (Weberdə protestanizmə xüsusi xıb-enməsini, dalğalanmasını iddia etmiş, bu mənada rol, missiya ayrılmışdı), təqlidçilik (bənzəmək istəyi) “mütləq tərəqqi yoxdur, lakin sosial tərəqqi var” fik- kimiləri əlavə oluna bilər. Plyuralistlər isə tarixdə rini vurğulamışlar. N. Danilevski “Rusiya və Av- baş verənləri hər hansı bir tək amillə izah etməyə ça- ropa: Slavyan dünyasının Roma-German dünyası ilə lışmırlar. Uyğun olaraq “tarix birməchullu və ya çox- mədəni və siyasi münasibətlərinə bir baxış” (1869) məchullu tənlikdir” deyənlər var. (P. Sorokin və baş- əsərində hər xalqın və ya sivilizasiyanın dil və mədə- qaları) niyyətlə müəyyən olunduğunu və bu səbəblə başqası- T h o m a s M a l t h u s na verilmədiyini söyləmiş, sivilizasiyaları təsnif et- (1766-1834) - şərtlər bərabər miş, slavyanların gənclik dövrünü yaşadığını, onların deyil, insan artımı (həndəsi inkişaf planının paytaxtı Konstantinopol (İstanbul) silsilə) Yer kürəsinin verə bi- olan imperiya qurmaqla bağlı olduğunu irəli sürmüş- ləcəyi nemətlərdən, qida artı- dü. N. Danilevski və ondan sonra gələn O. Spengler, mından (ədədi silsilə) daha A. Toynbee kimi “təsnifatçı” roluna girən tarixçi, fi- sürətlidir - deyirdi. Bu səbəb- losof və sosioloqların fikrincə vahid tarix yoxdur, ay- lə tərəqqi olmayacaq – fikri- rı-ayrı sivilizasiyalar, mədəniyyətlər var. Spengler ni, qısa zamanda çox məş- ilahiliyə, kosmikliyə, ritm və hurlaşmış ziddiyyətli nəzə- takta (vəznə) can atmağı mə- riyyəsini əsaslandırmağa ça- dəniyyətlərin hərəkətverici l ı ş ı r d ı . İ n s a n t ə b i ə t i n qüvvəsi sayırdı. A. Toynbee dəyişməz olduğunu da qeyd edirdi. 1968-ci ildən “çiçəklənən”, “inkişaf etmə- fəaliyyətə başlayan qlobal düşüncə qurumu - Roma yən” və “donub qalan” mux- klubu da təbii qaynaqların (o cümlədən neftin) tar sivilizasiyaların içində məhdudluğu üzündən qlobal iqtisadi artımı müxtəlif əlamətlərə görə da- məhdudlaşdırmaq lazım olduğunu iddia edir, ətraf ha xırda sivilizasiyaların mühiti və gələcək dünya faciəsini bu yolla önləmək mövcud olduğunu irəli sürür, lazım gəldiyini irəli sürür. Lakin sonralar qaynaqların rus matryojkasına və ya ağac məhdudluğu şəraitində də artımın mümkünlüyü şaxələnməsinə bənzər bir-birinin içində yerləşmiş alt- məsələsini əsaslandırmışdılar. sivilizasiyalardan və ya bala-sivilizasiyalardan bəhs Qul alveri, kolonia- edir. A. Toynbee onların hamısına bir ömür yolu və so- lizm, 1-ci və 2-ci dünya sa- nunda ölüm xas olduğunu əsaslandırmağa çalışıb. vaşları kimi qlobal əksiklik Tonnbee tarix prosesi belə izah edir: tarixi vəziyyətlə- və faciələr sosial tərəqqi ide- rin əmələ gətirdiyi zəncir zamana meydan oxuyur, bu yasını iflasa uğratdı. O. çağırışa isə insan dühası, insan idrakı cavab verir (Al- Spengler Avropanın çökdü- lahın izni və nəzarəti ilə). A. Toynbee Allahın və xris- yünü və tərəqqinin sonu gəl- tianlığın bəşəriyyəti xilas edə biləcəyini söyləyirdi. diyini elan etdi (“The Dec- O, sivilizasiyaların estafetlə bir-birini əvəz etməsi fik- line of West”, 1920). O, ri barədə düşünmür (hər halda, bizə belə gəlir). “dünya tarixi bir dünya məh- Çin sülalələr dövrəsi (dairəsi) adlanan fikir ma- kəməsidir; bu məhkəmə hə- raqlı hakimiyyət ideyası üzərində qurulmuşdu. mişə daha güclü, özünə daha Hökmdar göylərdən tapşırıq, yəni ilahi mandat alaraq inamlı olanın xeyrinə həll hakimiyyətə gəlir. Dövlət çiçəklənir, əhali artır, kor- edir” fikrini vurğuladı. Yəni, rupsiya güclənir, çöküş başlayır, sabitlik pozulur, baş- tarixin hərəkətverici qüvvəsi lanan və genişlənən üsyanlar və vətəndaş savaşları nə- gücdür. Gücün insaf və ədaləti məğlub etdiyi fikri bir ticədə hökmdarın məğlubiyyətinə, onun ilahi tapşırı- daha alovlandı. ğı, mandatı itirməsinə gətirib çıxarır. Növbəti hökm- Digər tərəfdən, sosial tərəqqinin avromərkəzçi- dar ilahi tapşırıq alana qədər çöküş davam edir. lik və kolonializm məhsulu olduğunu irəli sürənlər Tərəqqi tarixi insan ağlının tərəqqi ilə azad ol- meydana çıxdı (o cümlədən, F. Boas, M. Mead, R. Be- ması, cahilliklə mübarizə tarixidir. Fransız maarifçi- nedict kimi antropoloqlar). Rasionalizmi müasirliyin ləri faktik olaraq elm tarixini tarix fəlsəfəsinə döndər- elanı kimi vermək fikri və elmi düşüncənin ideologi- mişdilər. Condorce qeyd edirdi ki, elmin tərəqqisinin yaya çevrilməsi çox tənqidlərə məruz qaldı (hərçənd hərəkətverici qüvvəsi təsadüflər və dahi elm adamla- ki, irrasionallıq da dağıdıcılıq törədə bilir; nə rıdır.
etməli?). J.J. Rousseau`dan M. Weberə qədər çox Tərəqqini və ümumiyyətlə, ictimai hadisələrin mütəfəkkirlər tərəqqi ilə insan azadlığı və ləyaqətinin
29 98 İyul itdiyini vurğulamışlar. Sosial elmlərin hal-hazırkı azadlıq ideyası-antitezisdir, onların sintezi isə Hege- ruhu cəmiyyətlərin müxtəlifliyinə ehtiyatlı və fərqli lin öz dövründəki alman konstitusiyalı monarxiyası- yanaşmalar nümayiş etdirir, mədəni nisbiliyi (relyati- dır. Lakin Hegelin öz dialektikasını bura tətbiq etsək, vizm) və çoxxətli təkamülü, mədəniyyətlərarası bu, tezis olaraq yeni dialektik hərəkatın əsasında da- bağlantıların rolunu önə çəkir. Sosial tərəqqi və yana bilməzmi? determinizm əvəzinə təsadüflərin və azad iradənin Hegelin tarixi prosesə sadə xətti tərəqqi və ya yönəldici rolundan, bu və ya dövri təkrarlanma kimi baxanlarla razılaşmır; tarix digər ehtimaldan, cürbəcür təkrar olunmur, spiral üzrə hərəkət edir (Vico`da da inkişaf yollarının mümkün- buna bənzər fikirlər var). Digər tərəfdən, tarix insanın lüyündən də danışılır. iradəsinin məhsuludur.Agıl, dərrakə öz məqsədinə
Hegel dünya çatmaq üçün ehtirasdan istifadə edir, ehtiraslar qaba- tarixini azadlıq şüurunun tə- rıq görünsə də, əsas o deyil. Tarix düşüncənin tarixi- rəqqisindən, inkişafından iba- dir və bu baxımdan məntiqin bir şəklidir. Bu səbəb- rət hesab edirdi. Onun məş- dən də tarixdə heç nə təsadüfi hur ifadəsini yada salaq: şərq deyil –Hegel belə düşünür- xalqları bilir ki, orada yalnız dü. bir adam azaddır, Yunan və Romada bəziləri azad idi, Hegelçi Francis Fu- biz isə bilirik ki, bütün insanlar mütləq azaddırlar. kuyama (1952) hesab edir Həm Kant, həm də Hegel əmin idilər ki insanların bu ki, tarıx sona çatıb. Liberal məqsədə çatması ilə (mülki konstitusiya və ya azadlıq demokratiya əsasən əldə edi- əldə etməklə) tarix sona çatır, tərəqqinin yeni daha lib və ya edilməkdədir (cüzi yüksək pilləsi qalmır. Hegel, insan öz dərin təbiətinə istisnalarla, məsələn İslam öl- görə azad olmalıdır, -deyir. O, azadlığın ancaq konsti- kələrində,.,). İstək (daha çox tusiyalı monarxiyada tam reallaşa biləcəyini irəli iqtisadi istək) və tanınma, qə- sürür (kiminsə son qərar gücü olmalıdır). Bu halda buledilmə, etirafedilmə, qürur hissi keçirmək mexa- fərdi maraqlarla icmanın maraqları həmahəng olur. nizmləri işə düşür. Tanınma mexanizmi liberal K. Marks da əsl azadlığı tarixin əsas ideyası sa- demokratiyada gerçəkləşə, işləyə bilər. Nietzsche`yə yırdı. H. Spencer, sosial görə üstün insan, sonuncu insan öz arzularını həyata tərəqqinin əsas nəticəsi fərdi keçirməkdən çəkinmir, utanmır. Ta nınma a z a d l ı ğ ı n a r t m a s ı d ı r, - məsələsində Nietzsche`ni qəbul etsə də, Fukuyama deyirdi.
“yeni mənəviyyat” axtarmır, liberal demokratiyanı Filosof və riyaziyyatçı yeganə xilas yolu bilir. O, tarixi liberal demok- (Karl Weierstrass və Leo- ratiyaya aparan “universal tarix” sayır. pold Kronecker kimi böyük Hegel tarixi qeyri-materialist ideya ilə, insanın riyaziyyatçıların tələbəsi) tanınmaq uğrunda mübarizəsi kimi şərh edirdi. Ayıb
və qürur hissləri tarixin aparıcı qüvvələridir. Bu mü- 1938) universal bilik siste- barizə insan ləyaqətinə hörmət, insan haqlarına hör- minin yaradılmasını son məq- mət üzərində qurulan müasir demokratiyalara gətirib səd və tarixin mənası sayır. çıxardı. Beləliklə, tanınma, B. Croce xeyiri əldə etməni məqsəd, şəri isə bu yolda qəbul edilmə siyasətin mər- stimul hesab edir. R. Arona görə tarixin məqsədi kəzi məsələsi sayıla bilər. insanın öz fikirlərini həyata keçirmək istəyidir.
“Fərdin, şəxsin bir iş görmək, bir arzuya çatmaq (Karl Marx) Hegelin dialek- məqsədi var, bəşər tarixinin isə heç bir məqsədi yox- tikasını qəbul etdi, lakin mad- di həyat tezisini irəli sürdü. dur” deyənlər də var. Onlar təfəkkürün kazuallığını Şüur həyatı müəyyən etmir, (təsadüflər üzərində qurulduğunu) iddia edərək uni- həyat (maddi şərtlər) şüuru versal və vahid istək və arzuların mövcud olmadığını müəyyən edir. Sosial möv- irəli sürürlər. cudluqdur şüuru müəyyən Dialektikaya əsasən ideya (tezis) meydana gə- edən. Hegelə görə tarixin lir, onun məhdudluğu, sədləri var, bu səbəbdən dia- məqsədi bəşəriyyətin azadlıq əldə etməsidir. Buna ma- metrik əks ideyaya (antitezisə) baxmaq zəruri olur. ne olan nədir? Ludwig Feuerbach`a görə ortodoks Əksliklərin bu mübarizəsi və vəhdəti yeni ideyaya dindir. Allahı insanlar öz ideallarının proyeksiyası (sintezə) gətirib çıxarır. Hegelə görə konstitusiyalı kimi kəşf etdilər, bu isə onları öz təbiətlərindən monarxiya məhz dialektikanın təbii nəticəsidir. Daha uzaqlaşdırdı, yadırğalaşdırdı. Marksa görə azadlığın doğrusu, bu halda yunan ənənəvi mənəviyyatı-tezis, qazanılmasında əsas maneə iqtisadi və maddi Sokratın idraka, rasional düşüncəyə əsaslanan fərdi
30 98 İyul şərtlərdir, yoxsulluqdur. Məsələnin praktik həlli üçün likçilərlə mühafizəkarlar arasında ziddiyyətlər əmələ
mübarizədə heç nə itirməyən, ancaq qazana bilən gələcək” . sinif lazımdır, bu, işçi sinif –proletariatdır. O, öz zən- Digər tərəfdən indiki dövrdə proletariatla cirindən başqa heç nə itirə bilməz. O, dünyaya qələbə burjuaziya arasında mübarizədən ibarət hesab edilən çala bilər, onu dəyişdirə bilər. Digərləri mülkiyyətini sinfi mübarizə proletariatın diktaturası ilə deyil, və ya sosial statusunu itirməkdən qorxurlar. proletariat adından danışanların, yəni yenə də Məhsuldar qüvvələr maşınlar, xammallar və imtiyazlı azlığın, keçmişdə olduğu kimi elitin və on-
insanların bacarıqlarından ibarətdir. Bu qüvvələr lardan sonra gələnlərin ağalığı ilə bitəcək . ”Cəmiy- istehsal münasibətlərini, yəni insanlar arasında və yətlərin tarixi əsasən aristiokratiyanın (yəni imtiyazlı
insanlarla əşyalar arasında münasibətləri əmələ gəti- azlıqların) varisliyi tarixidir . “ Öz vəziyyətini qoru- rir. Bu münasibətlər təməldir (bazisdir, altqurumdur, maq uğrunda vuruşmağa hazır olmayan hər hansı bir altyapıdır), cəmiyyətin iqtisadi quruluşudur. Bu isə elit tam tənəzzüldədir. Ona öz yerini onda çatışmayan öz növbəsində onun üzərində qurulanı, yəni üstquru- cəsarətə malik digər elitaya verməkdən başqa bir şey
mu ( üstyapını) – cəmiyyətin siyasi və hüquqi qurum- qalmır” . larını, eləcə də insanların (cəmiyyət üzvlərinin) özlə- W. W. Rostow (1916- rini dərk etməsi yollarını və onların münasibətlərini 2003) Marksizmə alternativ doğurur. Əslində Marksı “cəmiyyəti istehsal münasi- və siniflər mübarizəsini qə- bətləri və üstqurum hər ikisi formalaşdırır” deyə şərh bul etməyən, görkəmli in- edənlər də var. sanlardan ibarət zümrələrin
öncüllük etdiyi və beş iqti- (1848-1925) “sinfi mübarizə sadi artım pilləsindən ibarət bütün tarixin köklü kəmiy- xətti tarixi tərəqqi nəzəriyyə- yətidir” fikrində Marksla ra- si qurmağa çalışıb. Onun beş zılaşır. Lakin sinfi mübarizə- pilləsi, əslində, məlum tex- nin ancaq iqtisadiyyatla, yə- noloji inkişaf pillələri ilə mü- 6 ni istehsal vasitələri üzərin- əyyən olunur . də mülkiyyətdən doğan mü- Nietzsche kimi filosoflar tarixi müxtəlif qüvvə- naqişə ilə müəyyən olundu- lər arasında arasıkəsilməyən mübarizə hesab edirlər; ğu fikrini yanlış sayır. Elit və bu qüvvələr öz iradələrini həqiqət kimi qəbul etdir- kütlə arasındakı əksliyin il- məyə çalışırlar (üstün olmaq ehtirası!). Bu belədirmi? kin səbəbini hökumətə və hərbi gücə malik olub- Bəlkə mübarizə deyil, sadəcə hərəkət və əks hərəkət olmamaqda da görmək mümkündür. Paretonun var?! Bəlkə cəmiyyət inkişaf etdikcə (mürəkkəb- sosializm haqqında fikirləri, maraqlı öngörməsinə ləşdikcə, bürokratikləşdikcə) hərəkətlər küllisi insti- diqqət edək. “Orta əsrlərdə belə düşünmək olardı ki, tutlaşmağa doğru gedir, ideyalar deyil, müəyyən qüv- guya dini münaqişələrin yoxa çıxması ilə cəmiyyətdə vələr qruplaşır, lobbiçilik işə düşür və güclü olan qa- sülh olcaq. Dini münaqişələr ancaq sinfi mübarizə zanır?! forması idilər; onlar, ən azı bir hissəsi, yoxa çıxdı və Tarixin hərəkətverici qüvvəsi (qüvvələri) var- onları sosial münaqişələr əvəz etdi. Təsəvvür edin ki, mı? Varsa nədir? Tərəqqi konsepsiyası necə olmalı- kollektivizm bərqərar oldu, artıq “capital” yoxdur. dır? Oxuyub-yazan intellektual azlıq çərçivəsində Aydındır ki, bu halda əməklə bağlı münaqişə yoxdur, çox fikirlər, modellər irəli sürülüb. Onlar hər biri mü- amma bu, yalnız sinfi mübarizənin bir formasının əyyən məsələlərə işıq salsa da, cürbəcür sxem və ide- yoxa çıxması deməkdir, onu başqaları əvəz edəcək. yalarla tarixi gediş və gerçəklik arasındakı təzadlar Sosialist dövlətində zəhmətkeşlərin müxtəlif təbə- göz qabağındadır. qələri arasında, “intellektuallar” və “qeyri- intellektuallar” arasında, müxtəlif növ siyasətçilər ara-
sında, onlarla onlara tabe olanlar arasında, yeni- Vilfredo Pareto 2 Raymon Aron. Etapı razvitiya sosioloqiçeskoy mısli. Moskva, Proqress, 1993; səh. 456-7. Və ya Raymond Aron. Les etapes de la pensee sociologique. Editions Gallimard, Paris, 1967
Raymon Aron. səh. 457 4 Raymon Aron. səh. 458 5 Raymon Aron. səh. 459 6 W. W. Rostow. The Stages of Economic Growth: A Non-Communist Manifesto. Cambridge University Press, 1960 W. W. Rostow Yüklə 95,03 Kb. Dostları ilə paylaş:
|