KeçMİŞİn fəLSƏFƏSİ VƏ ya tarix necə yazilir?

---

     KEÇMİŞİN  FƏLSƏFƏSİ  VƏ  YA TARİX  NECƏ  YAZILIR? 

Keçmiş keçib gedib. Bu, məntiqi cəhətdən həqiqət olsa da,  o qədər 

də  sadə  həqiqət  deyil.  Keçib  gedən  bizim  keçmişimizdir,  biz  o 

keçmişdən  əmələ  gəlmişik.  Kimliyimizi,  mahiyyətimizi  o  keçmişsiz 

təsəvvür  etmək  mümkün  deyil.  Biz  öz  keçmişimizə  bağlıyıq.  Biz 

keçmişimizin davamıyıq.

Bəşəriyyətin keçmişi necə olub? Bu barədə əfsanələr, miflər və 

tarix söz deyir. Tarix daha dəqiq məlumat verməyə çalışır. Əslində, biz 

keçmişi  tam  deyil,  tarixin  bizə  söylədiyi  qədər  bilirik.  Başqa  sözlə 

desək,  tarixin  məzmunu  keçmiş  haqqında  bildiklərimiz  və  öyrənib 

yazdıqlarımızdan  ibarətdir.  Tarixin  məzmunu  və  tutumu  ayrı-ayrı 

şəxslərin,  tarixçilərin  yazıb  toplaya  bildiyi  qədərdir.  Tarix 

subyektivdir,  nisbidir,  tarix  yazanların  iradəsindən,  ideyasından, 

şəxsiyyətindən, gücündən müəyyən dərəcədə asılıdır. 

Keçmişin təbiəti və ruhu nədir?  Keçmiş necə dərk olunur? Bəlkə 

keçmiş kəşf olunur? Keçmişin dərkində subyektivlik varsa, keçmişi öy-

rənən tarix nədir, elmdir, yoxsa sənət? Tarixi subyektiv edən hansı amillərdir?Tarix gözəldir; bu 

gözəllik öz heyranlarını yoldan, başdan çıxarmırmı, tarix təhlükə törədə bilərmi? Tarix necə yazılır 

və ya necə yazılsa yaxşıdır?

Bu və buna bənzər suallar tarixin fəlsəfəsinə aiddir. Bu yazı keçmişdə baş verənlərin dərki ilə 

məşğul olan tarixin mahiyyəti haqqındadır. Elm və sənətin qovşağında yer tutan tarixin fəlsəfəsi, 

çox güman ki,  tək tarixçilərə və filosoflara deyil, bəşəri düşüncələrə dalan hər kəsə maraqlıdır.

Hamlet İSAXANLI

TƏDQİQAT

TƏDQİQAT

Əvvəli jurnalın 284-cü (aprel 2010), 286-cı (iyun 2010) 

nömrələrində

və 287-ci (iyul 2010) 

“Tarix mənəviyyata xidmət etməlidir və bu mə-

Mif, tarix və ədəbiyyat

nada sağlam, yaradıcı həyat üçün mif və illuziyalar 

vacibdir” - Nietshenin bu fikri bizə tanışdır. Əslində 

Qədim insanların qeyri-maddi yaradıcı fəaliy-

isə, Nietsche`nin tarixçilərə verdiyi mif yaratma mis-

yətinin  mərkəzində  mif  yaradıcılığı  dayanırdı.  Ən 

siyasını  yazıçılara  vermək,  yəqin  ki,  daha  düzgün 

qədim dövr fantaziyaların gerçəkliklə bərabər yaşa-

olardı... Voltaire  (1694-1778)  hər  cür  şifahi  məlu-

dığı dövr kimi xarakterizə oluna bilər; bu, ən azı mif 

matın, mif və əfsanələrin tarixi qaynaqlar sırasından 

yaradıcılığı baxımından belədir. Mifologiya dinin, 

tamamilə silinməsini tələb edirdi. 

tarixin, ədəbiyyatın, fəlsəfənin əsasında dayanır, on-

Lakin Hesiod demişkən, “miflərin ecazkar söz-

ların ilkin şəklidir. Mif və əfsanələrin cəmiyyətdə bö-

lərində həqiqət işığı parlayır”. Miflərin geoloji tarix 

yük gücə malik olduğu dövrlər arxada qalsa da, çağ-

haqqında müəyyən məlumat daşıdığı, miflərin elmi 

daş zamanımız da mifsiz və əfsanəsiz deyil. Miflər 

baxımdan  etibarlı  tarixi  qaynaq  olduğunu  iddia 

1

və əfsanələr insan təbiətini, insanın xəyal, arzu və 

edənlər də var.  Platona görə, yunanların Faeton əfs-

niyyətlərini, bəşər tarixini anlamağa kömək edir.

anəsi  gerçək  hadisələri,  yəni  səma  cisminin  öz 

 Mifologiya zaman və məkandan məhrumdur 

yolundan  çıxaraq  yer  üzünü  böyük  yanğına 

(”çox-çox zaman əvvəl, çox qədimlərdə... biri var 

bürüdüyünü  əks  etdirir.  Tədqiqatçılar  çox  dərinə 

idi,  biri  yox  idi...”).  Uşağın  zaman  haqqında 

gedərək, Faetonun qəbrini tapdıqlarını bəyan edirlər 

anlayışına fikir verək - keçmiş indiki zamandan əv-

(Baltik  sahillərində).  Minos  hökmdarlığının 

vəli bildirən “dünən” və ya “onda” kimi kəlmələrlə 

məhvini  təxminən  [-1500]  –[-1400]-cü  illər  ara-

ifadə edilir. Bu, qədim insanların keçmiş duyğusu-

sında Krit adası və onun ətrafındakı arxipelaqda baş 

na, keçmiş fəlsəfəsinə işıq tutur, keçmiş duyğusun-

verən dəhşətli Santorin vulkan püskürməsi ilə əla-

dakı  və  ölçüsündəki  qeyri-müəyyənliyə  işarədir. 

qələndirirlər. Bibliya əhvalatları arasında da geoloji 

Tarixdə isə zaman və məkan müəyyənləşir. 

20

8 Sentyabr

1

Л. Д. Мирошников. Человек в мире геологических стихий. «Недра», 1989, c. 99-122

---

21

8 Sentyabr

tarix  mövcuddur,  o  cümlədən  Apokalipsis,  yəni 

dövlətçilik və ya ideologiya motivlərinin təsiri, Çin 

əhdi-cədiddəki  “vəhy”;  Fələstindəki  Sodom  (Sə-

miflərində sonralar Konfutsi ənənələrinə uyğunlaş-

dum) və Qomorra (Əmurə) şəhərlərinin “Varlıq” ki-

dırma  aparılmasını  göstərmək  olar.  Türkiyədə  və 

tabında təsvir olunan məhvi; ümumdünya tufanı - 

Azərbaycanda yazıya alınmış “Koroğlu” dastanla-

bu,  əslində  Utnapişti  və  onun  ailəsi  haqqında  Şu-

rının müqayisəsi, psixoloji və  ideoloji fərqlər döv-

mer-Babil əfsanəsinin təkrarıdır.

lət ideologiyasının təsirinə bariz nümunədir. Həmin 

dastanın  eyni  coğrafi  məkanda,  amma  müxtəlif 

Tədqiqatçılar miflərin geoloji tarixə işıq saçdı-

dövrlərdə yazıya alınarkən müxtəlif və fərqli şəkil-

ğını və tərsinə, geoloji araşdırmaların uyğun miflə-

lər alması da maraqlı məsələdir.

rin tarixi məzmununu, o cümlədən nə vaxta aid ol-

duğunu müəyyənləşdirməyə kömək etdiyini söylə-

2

yirlər.

***

Mifologiya - rasional şərh edilə bildiyi halda - 

Mif və eposlarda tarixi həqiqət ön planda deyil, 

xalqın, etnosun sosial quruluşu, iqtisadi və siyasi hə-

aydın görünmür, tarix maraqlı və əyləncəli əfsanə-

yatına aid işarələrlə doludur. Mifologiya təbiətin sir-

nin  içində  gizlənib.  Miflərdə  və  ən  qədim  dövrün 

lərini  anlamağa  çalışan  insanın  bu  barədə  qeyri-

ədəbiyyatında  fövqəlqüvvələr,  allahlar,  şeytanlar, 

elmi, müəyyən mənada poetik düşüncələri və şərhi-

möcüzələr və sadəcə insanlar müxtəlif dərəcədə yer 

dir. Bu yolda totemizm, hər əşyanın ruha malik ol-

tuturlar, gah allahlar və digər fövqəlgüclər mərkəz-

ması, allahlara müraciət və digər üsullar tətbiq olun-

də durur, gah insanlar meydana çıxır və bunlar bir-

muşdur. Allahların özləri də təbiət hadisələri ilə qo-

biri ilə təmasda olurlar. “Avesta”da insan çox az yer 

vuşdurulmuş, eyniləşdirilmişlər – yer, göy, su, Gü-

tutur,  əsər,  demək  olar  ki,  allahlara  həsr  olunub. 

nəş, Ay, ulduzlara sitayiş edilmişdir. Get-gedə mifo-

Yunan  mifologiyasında  insanlar  və  allahlar  bir-

logiyada insan ünsürləri güclənməyə başlamış, tə-

birinə  qarışmış  vəziyyətdədir.  Türk  mif  və 

biət hadisələri, canlı və cansız düşmən qüvvələrlə, 

əfsanələrində,  dastanlarında  mərkəzdə  insan 

hətta  allahlarla  vuruşan  qəhrəmanlar,  fövqəl-

dayanır. Onu da deyək ki, zaman axarı boyunca bir 

insanlar vəsf olunmağa başlanılmışdır. Allahlar in-

xalqın  mif  və  əfsanələri  bu  baxımdan  müxtəlif 

sanabənzər, fövqəlinsanlar isə allahlarabənzər şəkil 

çalarlar ala bilir.  

almışlar. Bu, qəhrəmanlar dövrünə keçidin başlan-

“Bibliya”nın  (yunanca  “kitablar”)  böyük  his-

ması əlamətləridir. 

səsi yəhudi tayfalarının, İsrailin və İudeyanın mifik 

Qəhrəmanlar və eposlar dövründə insanlar ön 

və əfsanəvi tarixindən bəhs edir. Yəhudi Bibliyası 

plana çıxır; lakin xalq heç nə həll etməyən kütlədir, 

(Yaxve adlı allahla yəhudilər arasında qədim saziş, 

savaşların nəticəsi yalnız qəhrəmanların əlindədir. 

yəni  Əhdi-ətiq)  xristianların  Bibliyasına  da  daxil 

Qəhrəman çox zaman asanlıqla böyük ordunun öh-

edilmişdir.  Yunanca  yazılmış  yeni  hissə  isə  İsa 

dəsindən  gəlir,  onu  dağıdır,  ciddi  döyüşlər  yalnız 

(Allah  və  insan)  ilə  ona  iman  gətirənlər  arasında 

qəhrəmanların arasında baş verir.

yeni sazışdir, “Əhdi-cədid”dir; İncil (Yevangeliya) 

də bura daxildir.  

Ümimiyyətlə  miflərin  şərhi,  təfsiri,  yozumu, 

izahı  çox  qarma-qarışıq  və  mübahisəli  məsələdir. 

Bibliya müxtəlif millətlərin və müxtəlif dövr-

Bu məsələyə linqvistik, ədəbi, dini, fəlsəfi, psixolo-

lərin mif və əfsanələri, adət-ənənləri toplusudur; bu-

ji, tarixi, sosioloji, geoloji,... baxışlar, yanaşmalar in-

rada hüquqi və dini-etik qanun-qaydalar da mühüm 

kişaf  etdirilmiş,  ağlabatan  və  geniş  fantaziyaların 

yer tutur. Militarist ruh, amansızlıq, dini dözümsüz-

məhsulu olan şərhlər, bir-birini inkar edən məktəb-

lük də aydın görünür. İsrail sözü “allah vuruşur” ki-

lər, nəzəriyyələr meydana atılmış, bu işlər hal-ha-

mi izah edilir. Gerçək hadisələr insan fantaziyasının 

zırda da davam edir. 

içində bişirilib fərqli şəkil alıb. Bibliya həm də tarixi 

sənəddir, lakin mif və əfsanələr içində başqa şəkil al-

Miflərin bizə gəlib çatması əsasən onların yazı-

mış, gizlənmiş bu tarixi aşkara çıxarmaq asan deyil; 

ya alınması ilə bağlıdır (əslində ədəbiyyat özü yazı-

digər qaynaqlarla qarşılaşdırmaq, arxeoloji tapıntı-

yaalmadan  başlayır!).  Miflərin  qədim  dövrlərdən 

lara əsaslanmaq lazım gəlir. 

günümüzə qədər davam alan qeydiyyata keçmələri, 

yazıya alınmaları zamanı, yəqin ki, “təmizləmələr” 

Ümumiyyətlə, mif və əfsanələrdə gizlənən ta-

az  olmayıb.  Miflərin  yazıya  alındığı  zaman  dini, 

rixi həqiqət digər yazılı abidələr və arxeoloji dəlillər 

siyasi-ideoloji, patriotik düşüncələrin təsiri altında   

vasitəsilə aşkara çıxarılır. “Qilqameş” dastanının və 

dəyişmə  və  saxtalaşdırmalara  məruz  qalması  da, 

digər şumer epik-poetik rəvayətlərinin əfsanəvi qəh-

miflərin  tarixiləşdirilməsinə  cəhd  edilməsi  də 

rəmanı Qilqameşin tarixi şəxs olduğu və ya Home-

mümkündür  və  məlumdur.  Miflərin  şərhində,  o 

rin “İliada” və “Odisseya”sı ilə səsləşən tarixi ger-

cümlədən tarixi qaynaq kimi tədqiqində bu məqam 

çəkliklər bu cür tapılır, sübut olunur. 

nəzərə alınmalıdır. Bu qəbildən əməliyyatlara misal 

olaraq “Kitabi-Dədə-Qorqud”da dini, “Koroğlu”da 

***

2

Л. Д. Мирошников. Человек в мире геологических стихий. «Недра», 1989, c. 122 

---

22

8 Sentyabr

Bədii əsərlər tarixlə ən sıx əlaqəsi olan yaradı-

həyatın  tarixini  yazmağın  vacibliyini  ortaya 

cılıq sahəsidir. Yazıçı öz dövründən əvvəlki dövr-

qoyması  ilə  yanaşı  bir  cəhətə  də  fikir  vermək  va-

lərə aid yazdığı tarixi roman, povest, hekayə, poema 

cibdir; Balzac

`ın dövründə əvvəlki zamanın roman 

və dramlarda   o keçmişi, o dövrün tarixini, adi və 

anlayışı, yəni əyləncəli, yüksək fəlsəfi-ictimai də-

görkəmli insanları, məişəti və düşüncə tərzini ver-

yəri olmayan bədii əsər anlayışı hələ tam yox olma-

4

məyə çalışır, şərh edir, onları quru və darıxdırıcı  şə-

mışdı.  Balzac, eyni zamanda, yazıçı sərbəstliyinin 

kildə  deyil, gözəl, bədii-estetik donda ortaya çıxar-

gücünü də qeyd edir: “Mən tarixçidən daha yaxşı (əl-

mağa can atır. “Tarixi roman” keçmişin, tarixin fo-

verişli) vəziyyətdəyəm, mən daha azadam (sərbəs-

nunda insan həyatı və cəmiyyətin təhlilidir. Burada 

təm)”.

tarix müəyyən dərəcədə təhrif oluna bilir, müəllifin 

Keçmiş zamanlarda böyük, dahi yazıçı və şair-

planına  və  fantaziyasına  uyğunlaşdırılır.  Burada 

lərin yaratdığı bədii əsərlər öz zamanının səciyyəvi 

məqsəd tarix yazmaq deyil, o tarixdəki insanların dü-

cəhətlərini dərindən əks etdirdikləri üçün dövrün ta-

şüncəsini,  hiss-həyəcanlarını,  kimliyini  təsvir  et-

rixi, məişəti, mənəvi dəyərləri haqqında əvəzsiz mə-

məkdir. Və bu yolda tarixi keçmişlə bu gün arasında 

lumatlar verir.  Siyasi tarix və ya arxeologiya bunu 

körpü salınır, tarixin bu günə qədər davam etdiyi, o 

əvəz edə bilmir. 

zamankı insanla bugünkü insanın çox yaxın olduğu 

V.O. Klyuçevskiy (1841-

məlum olur.

1911)  Puşkinin  yazdığı  hər 

Digər tərəfdən, öz dövrünü, zəmanəsinin yaxşı 

şeyin  tarixi  sənəd  olduğunu, 

və  nöqsan  cəhətlərini,  sevindirici  və  əzabverici 

çoxsaylı  əsərlərinin  o  dövrün 

tərəflərini, ümumiyyətlə, gözəl bildiyi öz yaşadığı 

poetik  salnaməsi  olduğunu 

zamanı təsvir edən yazıçı gələcək nəsillər üçün tək 

qeyd edir. O, xüsusi məharətlə, 

bədii əsər deyil, həmçinin insanların nə düşündüyü-

Puşkinin  əsərlərində  avropalı 

nü, cəmiyyətdə hansı əxlaq və mənəviyyatın hökm 

kimi  doğulmamış,  avropalı 

sürdüyünü  göstərən,  özəl  həyatı  təsvir  edən  tarixi 

olmadan  böyümüş,  am ma 

əsər yaradır. Gələcəyin tarixçisi həmin yazıçının ya-

mütləq avropalı olmağı vəzifə, 

şadığı  dövrün  tarixini  yazarkən  bu  yazıçı  qədər 

borc bilən rus adamının dəqiq 

dərin və həssas ola bilməyəcək və ya o keçmiş döv-

surətinin yaradıldığını təhlil edir (Yevqeniy Onegin, 

rün tarixçisində bu “insani tarixi” 

“Dubrovskiy”də  Troyekurov  və  Vereyskiy  və  s.). 

tapmayacaq.  Balzac

`ın  (1799-

“Avropada  onu  avropasayağı  paltar  geymiş  tatar 

1850) bu barədə fikri yerinə dü-

hesab edir, özününkülərin gözündə isə, o, Rusiyada 

5

şür: “qüsur və yaxşılıqların siya-

doğulmuş fransız kimi görünürdü”.  

hısını tərtib edərkən, xarakterləri 

İnsani  hisslər  qamması,  insanı  təbiətə  və  cə-

təs vir  edərkən,  Cə miyyətin 

miyyətə bağlayan tellər, münasibətlər spektri anla-

(fransız cəmiyyətinin-H.İ.) həya-

şılmadan ciddi bəşər tarixi yazmaq mümkün deyil. 

tında ən baş hadisələri seçib ayı-

Sadə insanlar bir çox hallarda görkəmlilərdən daha 

rarkən,  çoxsaylı  yekcins,  oxşar 

tarixi  şəxsdirlər,  onlarsız  tarix  laldır.  Lermontova 

xarakterlərin  ayrı-ayrı  xüsusiy-

görə “insan ruhunun tarixi, qoy lap xırda ruh olsun, 

yətlərinı  birləşdirmək  yolu  ilə 

bəlkə  də  bütün  bir  xalqın  tarixindən  maraqlı  və 

tiplər  yaradarkən,  mümkündür 

faydalıdır” (“Zəmanəmizin qəhrəmanı”)

ki, mənə tarixçilərin unutduğu bir tarixi - xasiyyət-

Lev  Tolstoyun  (1828-1910)  fikri  də  maraq-

lər, adətlər, əxlaqlar tarixini yaz-

lıdır:  Hər  tarixi  faktı  insancasına  izah  etmək 

3

maq müyəssər olacaq”.  

gərəkdir (1853-cü il gündəliyin-

George Sand (1804-1876) 

dən).

Balzac

`a münasibətdə “onun sa-

Lakin bədii ədəbiyyatın, o 

yəsində bizim dövrümüzü gələ-

cümlədən  tarixi  romanların 

cəkdə bütün digər dövrlərdən da-

fərqli, çox mühüm bir xüsusiy-

ha yaxşı biləcəklər” deyirdi. 

yəti barədə çox açıq şəkildə söh-

bət  açmaq  lazımdır.  Hər  bədii 

zac

`ın “mənim daha çox roman-

əsər  (o  cümlədən  tarixi  bədii 

çı deyil, tarixçi olduğumu anla-

əsər) əslində gözəl yalanlar, uy-

mağa  başlayırlar”  fikrini  şərh 

du rulmuş  hadisə  və  insan 

edərkən,  cəmiyyət  içində  özəl 

Bal-

3

Бальзак О. Собрание сочинений в 24-х томах. Москва, 1960, т.1, с. 26

4

Резник.Р. Бальзак и его роман «Утраченные иллюзии».

Библиотека всемирной литературы. Москва, 1973

5

Ключевский В.О. Исторические портреты. «Правда», Москва, 1991

V.O. Klyuçevskiy 

Balzac

George Sand

Lev Tolstoy

---

23

8 Sentyabr

surətləri  məcmusudur.  Lakin  bu  yalanlar  gözəl 

rəngarəngliyinə  heyranlığı  ifadə  edərək  Herakliti 

qoyulmuş  və  işlənmiş  mövzu,  ideya  və  insan 

ələ salan müasiri Epicharmus`un sözünü gətirmək-

xarakterləri,  meyllər  və  ehtiraslar  ilə  zəngin 

dən özümüzü saxlaya bilmirik: borclu olan borc ve-

olduqca, doğru tarixi fona söykəndikcə, fəlsəfi və 

rənə ödənişdən, yəni borcunu qaytarmaqdan imtina 

psixoloji  dərinliklərə  apara  bildikcə  həyata  yaxın 

edir, çünki borc aldığı adam artıq yoxdur (hər şey də-

olur,  əslində  olmuş  hadisə  və  insanların  modeli 

yişdiyi kimi borc verən adam da indi həmin adam de-

şəklini alır, oxucuya təsir edir, onu düşündürür. Fəl-

yil...). 

səfi, psixoloji və poetik gücü olmayan tarixi roman-

Platon fəlsəfi ədəbiyyatla bədii ədəbiyyatın üz-

ların  ən  azı  bir  qismi  adi  və  tarixi  yalanlar 

vi sintezi sahəsində klassikdir. Qədim dövrün nəsri 

söyləməklə gözəlliyə ləkə salır, adi nəqlə çevrilir. 

bədii ədəbiyyatın inkişafında mühüm mərhələ oldu. 

***

Yeni, böyük atılış qərbdə,  Avropada baş verdi. 

Nəsr şəklində yazı poeziyadan xeyli cavandır 

(əsasən bədii və tarixi əsərlərdən söhbət gedir). Nəs-

***

rin artması və inkişafı qədim dövrün sonunda baş 

Tarixi mövzuda bədii əsərin inkişafı hər şeydən 

verdi (hər bölgənin öz qədim dövrü nəzərdə tutu-

əvvəl müsəlman şərqinin iki böyük şairinə borclu-

lur). Yunanlarda da, çinlilərdə də nəsrin ilk nümunə-

dur: Firdovsi və Nizami Gəncəvi. Orta fars dilində 

ləri, əsasən tarixyazarlıqla bağlıdır; birincilərdə Pla-

yazıya  alınmış  “Xvatay-namak”ın    (hökmdarlar 

ton, ikincilərdə  Ssu-ma Ch`ien (Sima Qian) ilk bö-

haqqında kitab, şahlar kitabı) ancaq ərəbcəyə tərcü-

yük hesab oluna bilər. Hər halda, əvvəlki mütəfək-

mədə bir hissəsi qalıb. Firdovsinin bundan geniş is-

kirlərdən çox az yazı, əsasən fraqmentlər qalıb. 

tifadə  etdiyi  qəbul  olunub.  “Pançatandra”nın  orta 

Dastanlar, nağıllar kitabdan və ya hər hansı ya-

fars  dilinə  tərcüməsi  –  “Kalilak  və  Dimnak”  da 

zıdan  oxumaq  üçün  deyil,  danışmaq,  mahnılarla 

ərəbcəyə tərcümə olunduqdan sonra dünya şöhrəti 

və/və ya musiqi ilə ifa etmək üçün nəzərdə tutulur-

qazandı. 

du.  Rasional  düşüncənin  artması  nəsrin  meydana 

Firdovsinin (?940 – ?1040) “Şahnamə”si orta 

çıxması və güclənməsinə gətirib çıxardı. Rasional 

əsrlər İslam dövrünün ilk möhtə-

olmaq  emosiyalara  müqavimət  göstərərək  düşün-

şəm  mifoloji-tarixi-bədii  kitabı 

mək deməkdir!                                                                               

sayılır.  Şahnamənin  son  va-

Nəsr danışıq dili kimi poeziyadan əvvəl yaran-

riantını  Firdovsi  1010-cu  ildə 

sa da, yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi, bədii ədəbiyyat 

Sultan Mahmuda (Qəznəvi) təq-

nümunəsi baxımından poeziya nəsrdən çox qədim-

dim etdi; əsərin əvvəlinə Sultanı 

dir. Düşüncənin, mühakimənin, məntiqin ortaya çı-

tərifləyən  və  əsərin  ona  həsr 

xardığı, daha sadə və daha dəqiq ifadə vasitəsi tələbi 

edildiyini bildirən fəsil əlavə et-

ilə bağlı olan nəsr bir tərəfdən hekayəçilik və tarix, 

məyi də, təbii ki, unutmadı. Fir-

digər tərəfdən fəlsəfi və elmi əsərlərdə böyük üstün-

dovsi  kitabı  bitirəndən  sonra 

lük qazandı (hərçənd ki, poetik ənənə bu sonuncuda 

iyirmi ilə yaxın onun əməyini la-

da xeyli iz buraxıb, məsələn, Hesiod, Lukretsi,...). 

yiqincə  qiymətləndirəcək  və  mükafatını  verəcək 

Bu elmi-tarixi-fəlsəfi nəsr əsərlərinin müəllifləri bə-

hökmdar  axtardığını  yazır.  Rəvayətə  görə,  Sultan 

dii  ifadə  vasitələrindən  müm-

Mahmud bu poetik hədiyyəni qəbul etmədi. Müm-

kün  qədər  yaradıcı  istifadə  et-

kündür ki, “Şahnamə”dəki ərəb xilafətinə nifrət və 

məklə  öz  əsərlərini  canlı,  oxu-

islamöncəsi İrana böyük rəğbət onun xoşuna gəlmə-

naqlı, maraqlı etməyə çalışırdı-

mişdi (bu səbəblərdən ən azı biri ola bilər).

lar.  Dialektikanın  atası  sayılan 

“Şahnamə”ni  mövzu  cəhətdən  üç  hissəyə 

və ilk dəfə özünü filosof (müd-

bölmək qəbul olunub: bunları şərti olaraq mifoloji, 

rikliyi  sevən)  adlandıran  He-

qəhrəmanlıq  və  tarixi  hissələr  adlandırmaq  olar. 

raklit`in  ([-6]-cı  əsrin  sonları 

Mifoloji  dövrü  təmsil  edən  ilk  şahlar  insanlara 

və  [-5]-ci  əsrin  əvvəlləri)  bizə 

kəndsalmanı,  od  və  də miri,  əkinçilik  və 

gəlib çatmış fraqmentləri tək ori-

heyvandarlığı,  yazını,  məişəti,  qayda-qanunları 

jinal fikir baxımından deyil, ilk 

bəxş  etdilər.  Mifoloji  qızıl  dövrün  şahı  zəngin 

nəsr  nümunələrinə  misal  kimi 

Cəmşid, zalım Zöhhak, onu taxtdan salan dəmirçi 

bədii  gözəlliyi  ilə  də  heyran 

Gavə  və  İran-Turan  savaşlarının  birinci  raundu  – 

edir. “Eyni çaya iki dəfə girmək mümkün deyil”, yə-

“Şahnamə”nin  bu  hissəsi  İran  və  İranətrafı  ədə-

ni əvvəlki sular axıb gedib, insan hər dəfə yeni çaya 

biyyatda  dərin  iz  buraxdı. Yunan  mifologiyasında 

girir,  “hər şey  axır,  heç nə bir vəziyyətdə qalmır” 

allahların gördüyü işi “Şahnamə”də əfsanəvi şahlar 

(Heraklitdən  sonra  gələnlər  bu  sonuncu  ifadənin 

görür. İkinci- qəhrəmanlıq dövrünün baş qəhrəmanı 

ona aid olduğunu deyirlər). “Müharibə hər şeyin ata-

İran  mifologiyası  və  mədəniyyətində  böyük  yer 

sı, hökmdarıdır; o, bəzilərini allaha çevirir, digərlə-

tutan Zal oğlu Rüstəmdir. Öz oğlu Söhrabı bilmədən 

rini insana, bəzilərini qul, digərlərini azad edir”. Bu-

öldürən Rüstəm əslində faciəvi bir pəhləvan-dır; o, 

rada antik dövrün intellekt və bədii güc dühasına, 

Firdovsi

Heraklit

---

24

8 Sentyabr

həm xeyirxah Cəmşidin, həm zalım Zöhhakın so-

rə, bir məclisə toplanması, rusların Makedoniyalı İs-

yundandır. İran şahzadəsi Siyavuşun Turan hökm-

kəndər dövründə Azərbaycana, Şirvana hücum et-

darı Əfrasiyabın qızı ilə evliliyindən olan Keyxos-

mələri (əslində, bu, 10-cu əsrdə baş verib), Makedo-

rov İran-Turan əlaqələrini daha da dramatikləşdirir, 

niyalı İskəndərin ruslarla savaşı, türklərlə görüşü və 

gözlənildiyinin əksinə olaraq onu daha qanlı şəklə 

onlara çadranı təbliğ etməsi, Kəbəni ziyarət etməsi 

salır. Üçüncü-tarixi hissə Zərdüştlüyün yayılması, 

anaxronizmlərə misaldır. Əlbəttə ki, Nizami bunları 

İran-Turan savaşlarının yeni mərhələsi, Əhəmənilər 

bilə-bilə etmişdi: 

dövrü, Dara, Makedoniyalı İskəndər (Alek-sandrın 

ərəb deyilişi: əl - İskander) ətrafında cərəyan edən 

“Qabağa qaçmağı və yaxud geri qalmağı 

hadisələr  yarıməfsanəvi,  yarımtarixi  xarakter  da-

nöqsan tutma,

şıyır. Şahnamənin Sasanilər dövrünə (226-651) həsr 

(Dastan) yazan bundan qaçına bilməz”.

olunan  hissəsi  tarix  baxımından  da  qiymətlidir; 

tarixçilər əsərin bu hissəsinə çox vacib tarixi qaynaq 

Nizami öz zamanının və ya ona nisbətən yaxın 

kimi  baxırlar.  Məsələn,  bir  sıra  məsələlərdə  ət 

zamanların  mühüm  məsələlərini  ortaya  qoymuş, 

Təbəri  ilə  yaxınlıq  müşahidə  olunur.  Bəhram-gur, 

İsgəndəri  ideal,  müdrik,  ədalətli  hökmdar  kimi 

Ənuşirəvan,  Xosrov  Pərviz,  Məzdək,  Bəh-ram 

təqdim  etmiş,  həmin  məsələləri  onun  əli  ilə  həll 

Çubin bu hissənin əsas personajlarıdırlar. Əfsa-nəvi 

etməyə  çalışmışdı.  Tarixi  anaxronizmlər  əslində 

və tarixi keçmişi romantikləşdirən şair Sasanilərin 

tarixi-bədii  əsər  müəllifinin  əlində  bir  ifadə 

çöküşünü böyük ürək ağrısı ilə təsvir edərkən, ərəb-

vasitəsinə çevrilir. 

lərin gəlişini nifrətlə damğalayır. 

Bu  iki  böyük  şairi  müqayisə  etsək,  Firdovsi 

Təbii ki, “Şahnamə”, hər şeydən əvvəl, poetik 

daha  çox  tarixçi-şair,  Nizami  isə  məhəbbət  şairi, 

əsərdir,  dastandır.  Burada  tarixi  təhriflərə  də  çox 

lirik  və  filosof-şairdir.  Firdovsi  və  Nizaminin 

rast gəlinir (məsələn, İran-Bizans savaşlarının təs-

yaratdıqları  xarakterlər  (məsələn,  İskəndər)  və 

virində). Əsərdə baş verən hadisə və faktlar, şair özü 

təbliğ  etdikləri  ictimai  münasibətlər  bir-birindən 

demişkən, külli miqdarda qaynaqlar içindən seçilib 

çox,  köklü  dərəcədə  fərqlidir.  E.  Bertelsə  görə, 

işlənmişdir  (onların  bir  çoxu  günümüzə  gəlib 

Firdovsinin üzü bərpa etmək istədiyi keçmişə doğru 

çatmayıb).  Məsələn,  Makedoniyalı  İskəndər  haq-

yönəlmişdir. Nizami öz dövrü zəminində durur, üzü 

qında  yazarkən  Firdovsinin  də,  Nizaminin  də 

isə  gələcəyə  doğru  yönəlmişdir.  O,  sevdiyi 

6

Psevdo  -  Kallisfendən  xəbərdar  olduğu  bilinir 

bəşəriyyət üçün daha yaxşı gələcək arayır .

(Kallisfen İskəndərin həkimi olub; guya Kallisfenin 

Zaman  göstərdi  ki,  Firdovsinin  “Şahnamə”si 

müəllifi olduğu İskəndər haqqında xalq romanı ona 

deyil,  Nizaminin  “Xəmsə”si  gələcək  şərq  və  qərb 

məxsus  deyil;  Psevdo-Kallisfen  adı  buradan  ya-

ədəbiyyatının  modeli  oldu.  Əmir  Xosrov  Dəhləvi 

ranıb).

(1253-1325), Əbdürrəhman Cami (1414-1492), Əli-

Nizaminin  “Xəmsə”si, 

şir Nəvai (1444-1501) kimi böyük şairlər məhz Ni-

nəzmlə  yazılmış  poetik-tarixi 

zaminin  yolu  ilə  getdilər,  Nizami  üslubunda  beş 

romanlardan,  beş  məşhur 

(xəmsə) və ya daha çox poemalar silsiləsi yaratdılar. 

poemadan  ibarətdir.  Geniş 

Məhəmməd Füzuli və digər şairlər Nizaminin ayrı-

dünyagörüşünə  sahib  şair-

ayrı  poemalarına  bənzər  əsərlər  yaratdılar  (“Leyli 

filosof   Nizami qədim yunan, 

və Məcnun” kimi).

yəhudi və xristian tarix və fəl-

səfəsindən istifadə etmiş, hind 

***

fəlsəfəsi və orta əsr müsəlman 

Şekspir də öz tarixi dramlarında anaxronizmə 

şair,  tarixçi  və  filosoflarının 

yol vermişdir (məsələn, Hamletin dövründə Witten-

əsər  və  təlimlərini  mənimsə-

berg universitetindən bəhs etmişdir)

miş, onlara münasibət bildir-

Yaxşı tarixi roman birinci növbədə bədii əsər-

mişdir.

dir, ədəbiyyat növüdür, sonra isə poetik tarixdir. Ta-

“İskəndərnamə”də Nizami qədim tarixə nəzər 

rixi romanların əksinə olanlar tarixi hadisələrin təs-

salmaqla yanaşı öz ideallarını da verməyə çalışmış, 

virində qeyri-dəqiqliyi, tarixi hadisələrin müəllif tə-

əslində tarixi öz fikrinə, planına uyğunlaşdırmış, o 

xəyyülündən gələn insanlarla süni birləşdirilməsini 

cümlədən  xeyli  anaxronizmlərə  yol  vermişdir.  İs-

gerçək tarixin təhrif və təftişi kimi qəbul edirlər. La-

kəndəri olduğu kimi, yəni Makedoniya hökmdarı Fi-

kin bir çox tarixi romanlarda müəllif dövrün, həya-

lippin oğlu olaraq verir (Firdovsi onu İrana bağla-

tın geniş epik lövhəsini yaratmağa nail olub. “Tarixi 

mış,  İran  taxt-tacının  varisi  etmişdi).  Müxtəlif   

roman sanki bir elm kimi tarixin sənətlə qovuşduğu 

dövrlərdə, yüzilliklərdə yaşayan filosofların bir ye-

nöqtədir,  tarixi  tamamlayır,  onun  o  biri  tərəfidir” 

Nizami Gəncəvi

6

Выдающиеся русские ученые и писатели о Низами Гянджеви. Составитель Рустам Алиев. “Язычы”, Баку, 1981. 

---

duğunu deyənlər meydana çıxdı (M.Twain). 

(Be linskiy  Walter  Scot t

`un 

***

yaradıcılığı haqqında).

Burada,  tarixi  mövzuda  ya-

Walter  Scott  (1771-1832) 

zan bir sıra yazıçı və şairləri yada 

Şotlandiya,  İngiltərə  və  ümum-

salmaq təbii görünür (mövzumuz-

avropa  tarixinə  aid  romanlar 

dan  uzaqlaşmamaq  üçün  xüsusi 

müəllifidir. O, Şotlandiya halında 

təhlil etmədən). 

daha  yaxın  tarixə  müraciət 

Merimee  (1803-1870)  “IX 

etmişdi və bu, sanki yaddaşlarda, 

Karlın  hökmdarlığı  xronikası” 

çağdaş həyatda olanlarla səsləşir-

(1829) əsərində nümayiş etdirdiyi 

di. O, tarixə romantik baxışı ilə, 

tərəfsizlik  və  daha  yığcam  nəql 

tarixi  romantikləşdirməklə  tarixə  həvəs  oyadırdı. 

Tarixçilərdə tarixi daha maraqlı yazmaq fikrini güc-

üsulu  ilə  W.Scott

`dan  fərqlidir. 

ləndirirdi. W.Scottun ədəbi proseslərə deyil, tarixi 

Katoliklərin  quqenotlarla  dini 

7

fikrə  daha  çox  təsir  etdiyi  söylənilir.   Lakin 

savaşına  həsr  olunan  bu  əsərin 

mərkəzində 1572-ci ilin 24 avqust 

Avropada və ABŞ-da W.Scott

`un əsərləri əsasında 

günü hadisələri dayanır. Victor Hu-

yazılmış  və  tamaşaya  qoyulmuş  külli  miqdarda 

go

`nun  (1802-1885)  “93-cü  il”, 

pyes, opera və baletlər onun mədəniyyətə birbaşa və 

güclü təsir etdiyini göstərmirmi?!

“Səfillər”,  “Notr-Damlı  qozbel” 

İngiltərə, Fransa, Almaniya, Rusiya və ABŞ-da 

(Paris Notr-Dam) kimi tarixi möv-

romantik məktəbə məxsus tarixçilər onun “Waver-

zuda əsərlərində və ümumiyyətlə, 

ley novels”, “Rob Roy”, “Ivanhoe”,  “Quentin Dur-

bütün yaradıcılığında təzadlar və istisna təşkil edən 

ward” kimi əsərlərindən ilham almış və ideyalar, hət-

hadisələr əsas yer tutur. O, hadisə 

ta  elmi-tarixi  tədqiqat  mövzuları  seçib  götürmüş-

və  xarakterlərin  müəyyən  keyfiy-

dülər. W.Scott tarixi mənzərəyə ümumi və obyektiv 

yətlərinin hədsiz dərəcədə güclən-

nəzər salmağa çalışır, müəllif olaraq tərəf tutmama-

dirilməsi,  qatılaşdırılması  -  qro-

sı ilə fərqlənirdi. O, yerli kolorit, paltar, məişət xır-

tesklər üsulunun qüdrətli ustasıdır 

dalıqlarına diqqəti ilə də tarixiliyi gücləndiridi. Bal-

(“qrotesk”  sözü  Hüqonun  kəşfi-

dir!).

zac

`ın fikri də maraqlıdır: “W.Scott romanı tarixin 

J.Fenimore  Cooper  (1789-

fəlsəfəsi səviyyəsinə (dərəcəsinə) qaldırdı”.

1851)  xüsusilə  Amerika  hindiləri 

Lakin, W.Scott

`un tarixi romanlarında uydur-

və  müxtəlif  ləqəblər  altında  tanı-

malar və anaxronizmlərə də kifayət qədər rast gəli-

nan  ovçu  Natti  Bumpo  haqqında 

nir. Bunlar tarixin daha əvvəl, daha qədim dövrünə 

beş romantik kitabı ilə tarixi möv-

aid əsərlərində daha da artır. Təbii ki, o, bunları bilə-

zuda yazılmış bədii əsərlər qalere-

bilə edirdi, hadisələri bir-birinə qarışdırır, müxtəlif 

yasını  zənginləşdirmişdir.  Tarixi 

kombinasiyalar qururdu. Onun məqsədi tarixi dra-

mövzuda bədii əsərlər yazan Mark 

matikləşdirmək, bir sıra hallarda əfsanəni fakta qur-

Twain  (1835-1910)  (“Şahzadə  və 

ban verməməklə əsəri maraqlı etməkdi (o özü, əsər-

dilənçi”,  “Kral  Arturun  sarayında 

lərinin girişində və digər yazılarında bu fikrə toxu-

yankilər”, “Janna d`Ark”) G.Flau-

nub). Onun fikrincə, müəllif keçmiş tarixi zamana 

bert, W.Thackeray, Virginia Woolf, 

yaşadığı  çağdaş  dövrün  gözü  ilə  baxmalıdır. 

Feuchtwanger,  M.Şoloxov,  A.Tolstoy,  Umberto 

W.Scott

`u Şekspirin davamçısı kimi görənlər, onu 

Eko, Patrick Süskind və bir çox digər yazıçıların me-

“romanın  Şekspiri”  adlandıranlar  da  vardı 

tod  və  xüsusiyyətləri  haqqında  burada  söhbət  aç-

(W.Scott

`un buna cavabı qısa və sadə idi: “...mən 

mırıq. Ruslardan Puşkin “Kapitan qızı” əsərində tə-

onun  ayaqqabısındakı  qaytanları  bağlamağa  layiq 

rəfsiz  və  yığcam  nəql  üsulu  nümayiş  etdirsə  də, 

deyiləm”). Romantizm dövründə peşəkar tarixçilər 

W.Scott

`dan təsirlənib, ona bənzərliyi çoxdur. Qo-

W.Scott

`u tarixin dostu və təbliğatçısı, tarixçilərin 

qolun poetik gücə malik “Taras Bulba”sı, Tolstoyun 

ilham qaynağı hesab edirdilər. Zaman dəyişdi, fikir 

“Hərb və sülh” və “Hacı Murad” tarixi-bədii əsərlə-

və münasibət də dəyişdi. Pozitivist tarixçilər tarixi 

ri  məşhurdur. Azərbaycan  ədəbiyyatında Y.V.  Çə-

romanların tarixlə uyuşmadığını, tarixə zidd oldu-

mənzəminlinin  “Qan  içində”  və  “Qızlar  bulağı”, 

ğunu, ziyanlı olduğunu irəli sürdülər. Bu işdə tarix-

M.S.  Ordubadinin  “Qılınc  və  qələm”və  Dumanlı 

çilər tək deyildi; W.Scott

`un yalançı kübar, cənga-

Təbriz”, M.İbrahimovun “Gələcək gün”, İ.Şıxlının 

“Dəli Kür”, P.Makulunun “Səttarxan”, S. Vurğunun 

vər namusu haqqında yaratdığı illuziyaların tək ədə-

dramları (xüsusilə sonuncu halda tarixilik deyil, bə-

biyyat üçün deyil, hətta cəmiyyət üçün ziyankar ol-

dii  dəyər  və  gözəllik,  poetik  güc  əsas  götürülüb) 

25

8 Sentyabr

P. Merimee

Victor Hugo

J.Fenimore Cooper

Mark Twain

Walter Scott

7

А. Долинин. История, одетая в роман. «Книга», Москва, 1988). 

---

26

8 Sentyabr

qeyd edilə bilər.

cildlik əsər yazdı: “Böyük yara-

dıcılıq dövrləri”. S.Zveig (1881-

Bir tərəfdən ali mədəniyyət, digər tərəfdən po-

1942)  bədii-tarixi  dramatizmlə 

pulyar,  kütləvi  mədəniyyət  təzahürü  olan  tarixi-

dolu  portretlər  silsiləsi  yaratdı 

bədii əsərləri bir-birindən ayırmaq lazımdır. Tarixi 

(“Jozef  Fuşe”,  “Maria  Stuard”, 

fonda yazılmış bədii əsərdə ədəbiyyat tarixi üstələsə 

Magellan”,  “Dikkens”,  “Sten-

yaxşıdırmı?!  Tarixi  roman  və  tarixi  süjetə  malik 

dal”,  “Erazm  Rotterdamlının 

roman  anlayışları  bir-birindən  fərqləndiril-

triumfu və faciəsi”,   “İnsanlığın 

məlidirmi?! Tarix və macəranı birləşdirən (tarix ma-

parlaq  çağı”  seriyası).  Andre 

cəralar üçün bir fondur) yazıçılar: A.Düma (ata), Fe-

Maurois (1885-1967) əsasən bir 

nimore Cooper, Mayne Reid, J.Verne, A.Conan Doy-

sıra  məşhurların  (George  Sand, 

le, Louis Boussenard sadə, sadəlövh, sürətli, maraq-

Byron,  Dickens,  Victor  Hugo, 

lı, cəzbedici nəql üsulu ilə oxucuların sevimlisi ol-

Balzac, üç nəsil Dumalar və Dis-

dular. Zaman keçdikcə, dəyərlər sistemi və cəmiy-

raeli,  Şatobrian,  Alexander  Fle-

yətin ruhu dəyişdikcə bu əsərlər... uşaq ədəbiyyatına 

ming, Marcel Proust,...) bədii bi-

çevrildi. Əyləncəli ədəbiyyat ədəbi prosesin ucqar 

oqrafiyasını  yaratmaqla  tanındı. 

əyalətində cüzi (sayca deyil, bədii-estetik dəyərinə 

Irving  Stone  (1903-1989)  haq-

görə) yer tutur.

qında  da  eyni  sözü  demək  olar 

Tarixə çox meylli olan bəzi yazıçı və şairlər xa-

(Vincent van Gogh, Michelange-

lis  tarixə  aid  elmi  əsərlər  də  yazmışlar.  W.Scott 

lo, Sigmund Freud, Charles Dar-

(“Şotlandiya  tarixi”,  “Napoleon  Bonapartın  həya-

win,  Jack  London,  Henhrich 

tı”), Puşkin (“Puqaçevin tarixi”, “1-ci Pyotrun tari-

Schliemann, Camille Pissarro)...

xi”, Merimee (Rusiya və Ukrayna tarixi), Herbert 

Azərbaycanda bu janrın us-

Wells (Dünya tarixi) peşəkar tarix-

ta sı  Rafael  Hüseynovdur 

çiliyə meylli mütəfəkkirlərdir. 

(1955). Hüseyn Cavid və Cavid-

***

lər,  Məhsəti,  Müslüm  Maqoma-

Tarixi mövzuda yazılmış bə-

yev, Həsən bəy Ağayev, Rəfibəy-

dii əsərlər sırasında tarixə düşmüş 

lilər,...  haqqında  silsilədə  Məhsətiyə  həsr  edilmiş 

böyük insanların epik-bədii bioq-

kitab birinci növbədə elmi əsərdir. Digərləri tarixi-

rafiyası janrı qədimdə yarandı, ye-

bədii-sənədli  əsərlərdir,  onların  oxucusu  həm 

ni dövrdə isə get-gedə daha böyük 

inanır, həm həzz ala bilir. R.Hüseynovun gücü eyni 

yer  tutmağa  başladı.  Plutarx 

zamanda tarixçi, jurnalist və yazıçı işini birləşdir-

(?45-?127)  “Müqayisəli  həyat 

mə, bir-birinə qovuşdurma qabiliyyətindədir. Möv-

tarixçələri” əsərində tarixlə bədii 

zu olaraq seçdiyi şəxsin dövrünü, həyatını, ailə və 

ədəbiyyatın  gözəl  sintezinə  nail 

dostlarını,  ictimai  mənzərəni  öyrənir,  tədqiqat 

oldu, bədii və ya bədiiləşdirilmiş 

aparır. Jurnalist kimi qəhrəmanının şəxsi sənədləri 

tərcümeyi-hal  janrının  əsasını 

və məktubları, müasirlərinin onun haqqında xatirə-

qoydu.  Görkəmli  yunanların  və 

ləri,  dövlət    sənədləri,  qəhrəmanı  ilə  görüşmüşsə 

romalı  insanların  müqayisədə 

müəllifin  öz  xatirələri  bir  yerə  toplanılır,  maraqlı 

verildiyi bu əsər ağıllı, maraqlı, bi-

materiallarla işləmək sanki meydanı genişləndirir, 

lik verən qaynaq kimi intellektu-

hərəkət imkanını artırır. Və yazıçı qələmi, faktlara 

alların və ziyalıların müəyyən mə-

və  dilə  söykənən  bəlağət  işə  düşür.  Şəxslə  yanaşı 

nada  icbari  oxusuna  çevrilə  bil-

onun  ətrafının  və  ümumiyyətlə,  dövrün  geniş 

mişdi. Washington Irving (1783-

panoramı verilir. Qəhrəmandan əvvəl və sonra baş 

1859)  Christopher  Columbus, 

verənlər, onunla bağlı olanlar hekayəyə cəlb olunur. 

George  Washington,  Məhəmməd 

Musiqiçilər  haqqında  yazıları  xüsusi  maraq 

(peyğəmbər)  və  digər  ta rixi 

doğurur,  xüsusi  ahəngə  malikdir.  R.  Hüseynovun 

şəxslər haqqında tarixi roman səp-

məqsədi  əslində  tam  tarix  yazmaq,  bioqrafiya 

gisində  bədii  bioqrafiyalar  müəl-

yaratmaq  deyil,  o,  qəhrəmanlarının  düşüncə  və 

lifi  kimi  janrın  inkişafına  gözəl 

sənət aləmini, xarakterini açmağa çalışır.

töhfələr  verdi.  Romain  Rolland 

 Ümumiyyətlə, memuarlar, xatirələr, məktub-

(1866-1944)  (“Bethovenin  həya-

lar tarixə həyatilik verir, ona “nəzəri” tarixin bacar-

tı”,  “Mikelancelonun  həyatı”, 

madığı insan xarakterləri və aydınlıq gətirir.

“Tolstoyun  həyatı”,  “Mahatma 

Qandi”, “Handel”, “Keçmiş musi-

qiçilər”  və  digər  gözəl  və  geniş 

həcmli əsərləri ilə ün qazandı. Bet-

             (davam edəcək)

hoven haqqında daha böyük - altı 

Plutarx

Washington Irving

Romain Rolland

S.Zveig

Andre Maurois 

Irving Stone

Rafael Hüseynov