Kəlilə və DİMNƏ azərbaycan respublikasi prezidentiNİN İ Ş L ə r id a r ə s I n I N

ları  bu  osəri  Firdovsinin  moşhur  “Şahnam ə” si  ilə  müqayisə  etmoyə  vadar 
etmişdir'.
İbn-ol-M üqəffanın  odəbi  yaradıcılığına,  qəlominin  bədii  qüdrətinə  gəl- 
dikdə  isə  misal  olaraq  onun  “Ə1  yetimo”  əsərini  göstormok  olar” .  “Ə1  yeti- 
mo”  bodiilikdə orəb  şairləri  arasında zərbül-m osəl  olmuş,  onlar öz qəsidələ- 
rindo  bu kitabı  xüsusi olaraq tərifləmişlər.
Bütün  bunlara  baxmayaraq  İbn-əl-M üqoffaya  ədəbi  şöhrot  qazandıran, 
onu  bütün  dünya  xalqlarına  tamtdıran  “Kəlilo  və  Dimnə”  olmuşdur.  Yalnız 
İbn-ol-M üqoffanm   ərəb  dilinə  etdiyi  tərcüm ə  sayosində  “Kəlilə  vo  D im nə” 
dar “orta  fars”  dili  çərçivosindən çıxaraq  dünya  xalqlarının  dillərinə  tərcümo 
edilmoyə  başlamtş,  istər  ilk  “mövhumu”  mütərcim  Bozruyeyo,  istərsə  İbn- 
ol-M üqəffaya  unudulmaz bir ad  qazandırmışdır.
“ Kəlilə  və  Dim nə”nin  ərəbcə  nüsxosinin  pohləvi  (orta  fars)  nüsxəsinə 
cynilo düz goləcoyini, əlbətto ki,  gözləmok olmazdı.  Buna,  hor şeydon əvvol, 
“Kəlilə  və  Dimno”do olan buddizm  elementləri,  digor tərəfdon,  orta fars  di- 
lino  tərciimə  edilərkən Zərdüşt  dini  və  atəşpərostlik  ünsürlərinin  olavə  edil- 
ırıəsi  mane  olurdu.  Hind,  İran  şahlarmın  toriflənmosi  də  orəb  xəlifələrinin 
xoşuna  gəlm əyə  bilərdi.  Ona  görə  İbn-əl-M üqoffa  istor-istəməz  öz  dövrü- 
nün  toləbino  uyğun  olaraq  “Kəlilə  və  D im nə"nin  torcümosino  bəzi  şeyləri 
olavə  etməli,  bir  sıra  yerləri  iso  ixtisara  salmalı  idi.  Bundan  olavə,  İbn-əl- 
Müqoffanın  öz  yazdığı  orijinal  əsərlor  do,  ruhu,  tobiəti  etibarilo  “Kəlilə  və 
D im nə”  ilə  həmahəng  idi.  Bu  əsərlərin  “Kolilə  vo  D im nə”dən  əvvol  vo  ya 
sonra  yazıldığt  hələ  məlum  deyildir.  Ona  göro  onların  “Kolilə  vo  Dimno” 
təsiri  altmda yazıhb-yazılmadığım  demok  miimkün  olmur.
Lakin  oradakı  mühakiməlor,  yüriidülən  fıkir,  didaktik  -   oxlaqi  nəsihətlor 
bozən  “Kəlilə  və  Dimnə”do  olanlara  o  qədor  uyğundur  ki,  bunun  “Kəlilə  vo 
Dimno”dən  oraya  köçürüldüyünü,  ya  oksino,  “Kolilo  vo  Dimnə”yo  İbn-əl- 
Muqəffa  torəfındən  əlavə  edildiyini  miioyyon  etmok  olmur.  “Kəlilə  vo  Dim- 
nə”də  bu  mühakimələr,  əsasən,  hekayo,  tomsil  vo  rovayotlordə  iştirak  edən 
obrazların -  heyvanların  dilindən  verilir.  İbn-ol-Müqoffanın  osərindo  obrazlar 
yoxdur.  Orada  müollif,  İbn-ol-Müqoffa  özü  damşır.  Şahdan  tutmuş  gədaya, 
dövlətlidən  fəqirə  qodər  insanların  neco  dolanmaları  haqqında  mühakimə  yü- 
rüdülür,  nəsihətlor  verilir.  Bu,  bir  növ  XI  osrdo  yaradılmış  “Oabusnamə”ni 
xatırladır.
İbn-əl-M üqoffanın  yaradıcılığımn  ümumi  fonunda,  onun  “Kəlilo  vo 
Dimno”ni  tosadüfon  seçmodiyi  açıq  hiss  olunur,  o,  öz  arzu  vo  istəklorini, 
osorlərində aydın  söyləyə bilmodiyi  mülahizolorini  burada demoyə çalışmış- 
dır.  Yalntz buna görodir ki,  şorqşünaslar “Tobib  Borzuye”  foslinin mohz  İbn-
1  MM.KpaHKoecKuü.  tM p a n n b ie   co4M iıenı«.  II  tom,  M .,  c rp .  436.
* ^ C   )  12
ol-M üqoffa  tərəfındon  yazıldığını,  torcümeyi-halın,  folsofi  konsepsiyadan 
xiisusilə din, mozhəb haqqındakı  şübholorin yalnız Bəızuyeyə deyil, eyni d ə- 
rəcədə,  İbn-əl-M üqəffaya da aid  olduğunu  ehtimal edirlər'.
İbn-ol-M iiqoffa yalmz  “Kəlilə  vo  Dimno”yo  əlavo etdiyi  miiqəddimodo 
deyil,  əsərin osas  motnində  do  bozi  dəyişikliklor etmoyə  məcbur olmuşdur.
M əsolən,  pəhlovi  variantına  göro  (bax:  “Pançatantra”)  “Kəlilo  və  Dim- 
no”y ə  xüsusi  olaraq  “ Dimnonin  işinin  yoxlanması  fosli”  əlavo  edilmişdir. 
Ədalətin  bərpası,  zalımtn  cəzalanması  üçün  bu  olavə  lazım  idi.  Mütərcim 
özünün  orijinal  osərlorində  nahaq  qamn  yerdo  qalmayacağına,  tez-gec  əda- 
lotin  zəfər çalacağına inandığını yazır.  O, burada da yazıq öküzün,  Şətrobamn 
nahaq ölümüno dözo bilmir, “Dimnənin  işinin yoxlanması  fəsli”ni  əlavo  edir.
İstor ovvəlki,  istorso də sonrakı  fosillərin müqayisəsi, göstorir ki, bu fəsil 
öz  bədiiliyi,  fəlsəfı  mühakiməlor,  dramatik  səhnələr,  ziddiyyətli  voziyyotlor 
yaratmaq  nöqteyi-nəzorindən  kitabın  ümumi  ahəngini,  məntiqi  ardıcıllığım, 
rəvan  axıcıhğmı  pozmur.  Əsorin  bodii  doyorini  azaltmır,  bəlko  də  güclon- 
dirir.
İbn-ol-M üqoffa  yalnız  olavo  etdiyi  fəsillərdə  deyil  (bunlar  kitabın  mü- 
qəddimosində  deyilir),  osorin  osil  fosillorindo  də  çox  ehtiyatla  horokət  edir, 
onsuz da hor addımbaşı  “Zındıq”  deyorok  onu  tohqir edən  düşmənlərin  olino 
bohanə  venrıomək  üçün,  kitabın  müvafıq  yerlərindo  təshihlər aparır,  pohlovi 
variantmda  islam  dini  ehkamlarına  açıq-aydın  düz  gəlm əyən  yerlori  doyiş- 
dirir.  M osələn,  “Qarğalar  vo  bayquşlar”  fəslinin  pohlovi  variantında  siçam 
qız  şoklino  Zahid  özii  saldığı  halda,  İbn-ol-M üqəffamn  torcüməsindo  onu 
Zahidin  duasına osason  Allah  cdir.  Əsordo  axirət,  tale  ilo bağlanan  hadisolor, 
insamn  ixtiyarının  öz  olindo olmadığını  tobliğ  edən  yerlor do  bu  qobildondir. 
Lakin osordo bu yerlorin çox zoif verildiyi, şübho və torəddüd doğurduğu  arit 
oxucuların  nozorindon  qaçımr.  İbn-oI-M üqoffanın  ehtiyat  edorok  belo  ho- 
rokot  etməsi  osassız  deyildi.
İbn-ol-M üqoffa  chtiyath  idi,  lakin  qorxaq  deyildi.  Tarix,  onun  haqqında 
bir sıra rovayotlorlo doludur.  Bunlar İbn-əl-M uqoffam n  cosur,  miibariz,  sati- 
rik  qolomo,  kəskin  ifadoyo,  yumorla  dolu  mozoli  bir  tobioto  ınalik  insan 
olduğunu  sübut  edir.
Bir sıra  todqiqatçılar  İbn-ol-M üqəffanın  “Quran” ı  rodd  edon  osorlor yaz- 
dığını  qeyd  edirlor.
Məşhur orob tarixçisi  İbn Xollikan (1211-1282) öz tarix  kitabında Cahizin 
adından  deyir ki,  İbn-oI-M üqoffa  öz dinino  (Zordüşt dinino -   R.S.)  sadiq  qal- 
ırıışdır.  Mehdi  bin  Monsur  iso  Zordüşt  dinini  tobliğ  edon  bütün  osorlorin  İbn-
1  H .K ).K p m m n cK u ü .  H iRpaımwe  coMHııeımsı.  II  tom ,  M „  c rp .  4 3 6 -4 3 7 .
2  “ K olilo  vo  D im no” ,  T chran,  1316,  səh.  6  (fars  dilindo).

---