Kelimesinin Etimolojisi Üzerine Osman Fikri sertkaya
Yüklə 297,33 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- KbRum
- Elif harfinin a yerine i okunması: ilakırdı söyle- > alakırı söyle
- Lakırdı Kelimesinin Kökeni
| Türk Dili
68 Lakırdı Kelimesinin Etimolojisi Üzerine Osman Fikri SERTKAYA D ede Korkut seminerinde öğrencilerimin alakırmak fiili ile ilgili olarak “Hocam
lakırdı kelimesinin etimolojisine baktık. Üç kişinin üç ayrı etimoloji yaptığını gördük. Hangisine inanalım?” sorusuna muhatap ol- dum. Onlara “Dede Korkut Kitabı’nın Dresden yazmasındaki bazı kelime ve şekillerin imla özelliklerine dayanılarak yeniden okunuşu ve anlamlandırılışı üzerine” başlıklı bildirimi okuyun. Cevap kısmen orada var. Ancak sizin gibi konuyu merak eden başka kişiler de olabilir. Uygun bir zamanda konuyu daha açık bir şekilde yazacağım” demiştim. Uygun zaman şimdi geldi.
’ndeki
lâkırdı maddesi şöyledir: lâkırdı 1. ‘söz’; 2. ‘boş söz, dedikodu’ Türkçe
lakır- ‘schwatzen’ kökünden geldiği anlaşılıyor. (Dmitriyev: DAN 1926, 117-120). Diyalektlerde lâkırdı’ya benzer birçok türev kullanılır. Bk. Gadjieva- Koklyanova: İRLTJa 449, 453-454. Belli başlı Balkan dillerine de geçmiştir. Bk. Kakuk: ÉlOsm 261. Meyer: TürkSt 23; Skok: EtRj 2 : 264, Kononov: VJa 1, 1975, 138.
2. Sevan Nişanyan, Sözlerin Soyağacı. Çağdaş Türkçenin Etimolojik Sözlüğü 2 ’ndeki
lakırdı maddesi şöyledir: lakırdı < lakırdamak lak lak sesi çıkarmak (XVI) > LAK (2). Atıf yapılan lak (2) maddesi de şöyledir: lak (2) laklak = onom dil şaklatma sesi. 3. Tuncer Gülensoy, Türkiye Türkçesi’ndeki Türkçe Sözcüklerin Köken Bilgisi Sözlüğü, A-N 3 ’daki lakırdı maddesi ise şöyledir: 1 Ankara, 1999, s. 278. 2 İstanbul, 2009, s. 364a. 3 Ankara, 2007, s. 595-596. Osman Fikri SERTKAYA 69 Türk Dili lakırdı ‘1. Söz; boş söz’ < alakır- ‘bağırmak, haykırmak’, alakırış- ‘bağrışmak’ ( EDPT) (>*alakırtı > lakırtı > lakırdı) (G. Karaağaç) An. Ağl.: langırdak ‘1. çok ve bağırarak konuşan; 2. gür sesli’ ( DS IX, 3063) < alakır-da-k langırda- ‘1. Gevezelik etmek; 2. Bağırarak konuşmak (göst. yer) langırtı ‘büyük çanın çıkardığı ses’; ‘anlamsız ve sıkıcı söz’ (DS IX, 3063) Tü. >
KbRum. lakhirdin ~ laggırtı (Az.) [< alakırdı Eren (
TDES 278): < Tü. lakır- ‘schwatzen’ kökünden geldiği anlaşılıyor. (Dmitriyev: DAN 1926, 117-120. N. K. Dmitriev, ‘Etimologiya slova lakırdı’, Stroy Tyurkskih Yazıkov, Moskva 1962, s. 55-58. G. Karaağaç,
Nişanyan (SS. 264): lakırdı < lakırdamak lak lak sesi çıkarmak (XIV) > LAK YANLIŞTIR. Çünkü, lak (2) lak lak = onomatopedir ama lakırdı’daki “lak” ile ilgisi yoktur, Bk. yukarı. 4. Üç etimoloji sözlüğünde üç ayrı etimoloji yapılmış. Şimdi bunlardan hangisi doğrudur. Konuyu derinlemesine inceleyelim: 4a. Hasan Eren’in verdiği etimolojik açıklama kendisine ait olmayıp nakil- dir. Hocamız bu etimolojik açıklamayı Nikolay Konstantinoviç Dmitriyev’in 1926 yılında
yayımladığı “Etimologiya slova lakırdı [Lakırdı kelimesinin etimolojisi] başlıklı yazısından almıştır. Ancak Türkçede l- ile kelime başlayamayacağı için Türkçede lakır- şeklinde bir fiil yoktur. Ayrıca maddede verilen “Meyer: TürkSt 23” de yanlış bir kaynaktır; çünkü Gustav Meyer,
4 s. 23’te lakırdı kelimesi geçmiyor. Yerine Latince lacerda’nın Grekçedeki şekli olan lakerda ‘eingesal- zener Thunfisch’ şekli geçiyor. ‘Palamut, Torik gibi balıklardan dilim dilim ke- sip tuza yatırarak yapılan salamura’ olan
5
Kısacası Gustav Meyer’in eserinde lakırdı kelimesi yoktur. Hasan Eren hocamız
lakırdı kelimesi ile lakerda kelimesini karıştırmış olmalı. 4b. Sevan Nişanyan’ın etimolojik açıklaması da havada kalan, gerçek olma- 4 Sitzungsberichte der Kais. Akademie der Wissenschaften in Wien, Phil.-hist. Classe, CXXVIII, Wien 1893. 5
Lakırdı Kelimesinin Etimolojisi Üzerine 71 Türk Dili Türk Dili
70 yan bir etimolojidir; çünkü lakırdı sözünün leyleğin gaga sesleri ile ilgisi yoktur. 4c. Geriye Tuncer Gülensoy’un lakırdı etimolojisi kalıyor. Bu etimolo- jik açıklama Günay Karaağaç’ın Sir Gerard Clauson’un EDPT adlı etimoloji sözlüğündeki <
dayanarak yapılan bir etimolojidir. Tuncer Gülensoy, Günay Karaağaç’ın yaptığı bu etimolojiyi benimsemiştir. Bana göre alakır- > lakır- etimolojisi doğrudur. Ben alakır- fiilinin eti- molojik kökenini 21-26 Aralık 1998 tarihleri arasında Azerbaycan’ın baş şehri Baku’da toplanan II. Milletler Arası Dede Korkud Kollokyumu’nda sunduğum “Dede Korkut Kitabı’nın Dresden yazmasındaki bazı kelime ve şekillerin imla özelliklerine dayanılarak yeniden okunuşu ve anlamlandırılışı üzerine” başlıklı bildirimde geniş ve ayrıntılı bir şekilde işlemiştim. Ancak 1998’de sunduğum bildirinin metni 2004 yılında yayımlandı. Bildirimin ilgili kısmını burada veri- yorum.
“ Elif harfinin a yerine i okunması: ilakırdı söyle- > alakırı söyle- “bağırarak/ haykırarak konuşmak) (40/13) Dede Korkut’un ikinci boyu olan “Salur Kazanuñ evi yağmalanduğı boy”da kâfirler Kazan’ın evine baskın yaparak atlarını binip, develerini yedip, hazinesini yağmalarlar. 40 hizmetkârı ile birlikte karısını, yaşlı annesini, oğlunu esir edip götürürler. Ancak Şökli Melik’in 600 süvarisi Kazan’ın on bin koyununu da yağmalamak için Kazan’ın ağılına varırlar. Kazan’ın çobanı Karaçuk Çoban’a hitaben yaptıklarını anlatarak Karaçuk Çoban’ın da teslim olmasını ve sürüyü vermesini isterler. Metnin bundan sonrasında Karaçuk Çoban’ın cevabını, M. Ergin şöyle okuyup çevirmiştir: “İlakırdı söyleme mere itüm kafir”. (Ergin, 1958, s. 98); “İlâkırdı söyleme bre itim kâfir”. (Ergin, 1969, s. 32) Orhan Şaik Gökyay ise bu cümleyi Vatikan yazmasını esas alarak okur ve çevirir: “
bre itüm kâfir!” (Gökyay, 1976, s. 25) Dresden yazmasına baktığımızda Ergin’in
ve göremeyiz. Yazmada alakırı şekli geçmektedir. Başka bir söyleyişle metinde “dâl” sesi yoktur. Ergin’in Türkiye Türkçesi ağızlarında geçen ilakırdı okuyuşunun kökeni Orhan Şaik Gökyay’ın 1938 (s. 35)’deki alakırdı okuyuşuna dayanmaktadır. Orhan Şaik Gökyay metne olmayan bir “dâl” sesi ekleyerek kelimeyi alakırdı şeklinde okumuş, Ergin de bu okuyuşu ilakırdı şeklinde düzeltmiş ve İndeks’inde (1963, s. 150) kelimeyi isim kabul ederek [ ilakırdı lakırdı, lâf, boş söz] şeklinde anlamlandırmıştır. Ancak Orhan Şaik Gökyay 1973’te alakırdı okuyuşundan vazgeçerek Vatikan yazmasındaki herze mer- ze ibaresini tercih etmiştir. Bana göre kelime Eski Türkçe’de kıkır- alakır- ~ kık(ı)rış- alakırış- ikilemeleri ile üç kullanılışını tespit ettiğimiz alakır- fiili olmalıdır. ... yavlak katıg ünin kıkırtı alakırtı. (TT Osman Fikri SERTKAYA 71 Türk Dili Türk Dili
70 X 363); ... yavlak ünin kıkıruşu alakırdılar. (U IV, C 67); ... yekler katıg ünin kık(ı)rıştılar alakırıştılar. (U IV A 296 C 4) Kelime eski Türkçede kıkır- alakır- ~ kık(ı)rış- alakır- ~ kık(ı)rış- alakırış- şekillerinde ikileme olarak geçiyor. İlk örnek olan kıkır- fiilini < kı+kır- şeklinde ayırabiliriz. kı isim kökü tabiat taklidi ( onomathope) bir isim köküdür. Genellikle tabiat taklidi isim köklerin- den fiil yapan +kır-/+kir- ve +kıra-/+kire- eki 6 ile kı+kır- şeklinde isimden fiil yapılmıştır. Aleksandr Mihailoviç Şçerbak’ın makalesinde +gır/-gir-, +kır-/+kir- ekleri ve bu eklerle Azerbaycan, Başkırt, Gagauz, Kazak, Kırgız, Tatar, Tuva, Türkiye, Türkmen, Özbek, Çuvaş, Şor ve Yakut Türkçelerinde kullanılan 58 fiil zikredilmektedir. …...
Türkçelerinde kullanılan 16 fiil zikredilmektedir. …... alakır- fiilinin etimolojisi K. Röhrborn tarafından ala ünleminden ala-kır- şeklinde yapılan fiil olarak açıklanmıştır. 7 Ancak
UW’da ala ünlemi geçmediği gibi, bu ünlem EDPT’de de geçmiyor. Yani Eski Türkçe ve Orta Türkçe devrelerinde ala şeklinde yalın olarak kullanılan bir ünlem yok. Bana göre alakır- fiili ala-kır- yerine al-akır- şeklinde anlaşılmalı. al isim kökü için bk. 8
Şimdi Dede Korkut’taki şekli açıklayalım. alakır-ı söyle- bir birleşik fiildir ve iki fiil
-i gerundium eki ile birbirine bağlanmıştır. Karaçuk Çoban düşmanı kendisine yaklaştırmaz. Düşman da uzaktan bağırarak konuşur. Bunun üzerine Karaçuk Çoban düşmana “Bağırarak/haykırarak konuşma, mere benim itüm kâfir! / İtim ile bir yalakta yundum içen azgın kâfir! diye seslenir. Bu söyleşiyi 8 + 8 = 16’lı hece vezni ile şöyle görelim: “Çoban eydür:
Alakırı söyleme Mere
9 itüm kâfir! ( 7 + 8 ) = 15 İtüm-ile bir yalakda Yundum içen 1 azgun kâfir! ( 8 + 8 ) = 16”. 10
alakır-tı ismi yapılmıştır. Ancak kelime başındaki ünlünün düşmesi ile alakırdı ~
910 Kelime başında ünlü düşmesinin birçok örneği vardır. Mesela l- ünsüzü önündeki a- ünlüsünün düşmesi için alakırdı ~ alakırtı > lakırdı ~ lakırtı’dan 6 A. M. Şçerbak, “O morfologiçeskom sostave obraznıh glagolov tipa bakır-, çakır, haykır-”, Sovyetskaya Tyurkologiya, 1971/3, s. 8-12; T. Tekin, “On the scructure of altaic echoic verbs in {-KIrA}”, Acta Orient. Hung., XXXVI/1-3, s. 1983, s. 503-513. 7 UW, s. 91a. (Verb zu Interjection ala). 2010, s. 45. 8
9 Hece vezni icabı 10 Osman Fikri Sertkaya, “ Dede Korkut Kitabı’nın Dresden yazmasındaki bazı kelime ve şekillerin imla özelliklerine dayanılarak yeniden okunuşu ve anlamlandırılışı üzerine”, Türk Dili Araştırmaları Yıllığı- Belleten 1998/1, Ankara, 2004, s. 131-152. Lakırdı Kelimesinin Etimolojisi Üzerine 73 Türk Dili Türk Dili
72 Türk Dili
72 başka alaçın 11 > laçın ~ laçin “bir doğan türü, ak doğan” örneğini; s- ünsüzü önündeki ı- ünlüsünün düşmesi için ısır-ga > sırga “küpe”, ısıt-ma > sıtma “bir hastalık adı”; ısıcak > sıcak “hammâm” (Anadolu diyalektolojisinde sıcağa git- “hamama gimek” demektir) örneklerini; ş- ünsüzü önündeki u- ünlüsünün düşmesi için uş+ol > şol, uş+imdi > şimdi; l- ile m- ünsüzleri önündeki u- ün- lüsünün düşmesi için oğlan > ulan > lan; umutlu > mutlu örneklerini zikrede- biliriz.
12
Örnekleri çoğaltmak mümkündür. 13
1.
geçen bir kelime değildir. 2.
3.
alakır- fiilinin etimolojisi Klaus Röhrborn tarafından ala ünleminden isimden fiil yapan +kır- eki ile yapılmış bir fiil olarak gösterilmiştir. Ancak Eski Türkçede ala şeklinde bir ünlem yoktur. Bana göre alakır- fiili, al isminden, isimden fiil yapan +akır- eki ile türetilmiş bir fiildir. 4.
alakır- fiili Dede Korkut Kitabı’nın Dresden yazmasında alakırı söyle- şeklinde geçer. Ancak bu ibaredeki alakırı (< al-akır-ı söyle-) şekli O. Ş. Gökyay’ın okumasının tesiri ile M. Ergin tarafından ilakırdı söyle- şeklinde okunmuştur. 5.
olmuştur. 6.
bir kelime zannedilmiştir. 11 Günay Karaağaç,
12 “
Türkçe alaçık sözünün Rusçaya laćuga olarak geçtiğini biliyoruz. (Kazakçada alaçık yerine laşık biçiminin kullanıldığını biliyoruz.” Hasan Eren, “Sırça Köşkte…II”, Türk Dili, 1992/II, S.: 489, s. 201. 13 Günay Karaağaç, Türkçenin Dil Bilgisi, Ankara, 2012, s. 126’da verilen alaçın kelimesi “ala-çın “alarenkli” anlamında olmalıdır. Ancak bu kuşun adı Türk lehçelerinde laçın yanında ılaçın (Hakas) ~ ılaşın (Kazak, Karakalpak, Nogay) ~ ılasın (Başkırt) şekillerinde tespit edilmiştir. E. R. Tenişev, Sravnitelno-İstoriçeskaya Grammatika Tyurksih Yazıkov, Leksika, Moskova, 1997, s. 170. 73 Türk Dili Türk Dili
72 73 Türk Dili Lakırdı Kelimesinin Kökeni 1 Nikolay K. DMİTRİYEV 2 “Söz, laf, kelime” anlamlarındaki lakırdı kelimesi ve bundan türemiş
kelimesi Osmanlı-Türk kelime dağarcığında dildeki fiil ve isimlerle anlam bakımından her hangi bir çağrıştırmadan, öbür kelimelerden ayrı durur. Bu kelimenin öbür Türk lehçelerinde pek yaygınlaşmaması (RADLOFF’a göre kelime yalnızca Kırım ve Türkiye’de biliniyor, ayrıca Yenisey-Orhon ve Uygur metinleri bir yana, HOUSTMA, İbnü-Mühennâ “Arap filolog” 3 ve Çağatay sözlüklerinde bile rastlanmaz), ilk sesinin genel Türkçenin kelime başında rastlanan ünsüzler kuralına uymaması, 4 keli- menin kökeni itibarıyla Türkçe olmadığını, bunun başka bir dilden alınmış kelime olarak açıklanmasını zaruri kılıyor. Yapı çerçevesi bakımından genel Türkçe tarzında yapılmıştır (krş.
DENY’de, bununla bağlantılı biçimleri ( Grammaire … § 858), ancak bu yapı teşekkülü tipi en belirsiz olanlar sınıfına girer ve kelimenin kökenini açıklamamıza katkıda bula- namaz. Kelimenin kökenini ele almadan önce, Ş. Sami’nin Osmanlıca açıklamalı sözlüğü Kāmûs-ı Türkî’de 5 gösterdiği kelimenin sahip olduğu anlam farkları üzerinde duralım. Burada görüldüğü gibi lakırdı kelimesi için, kelimenin çeşitli açıklamalarında ve özel- 1 İlk olarak Dokladı Akademii Nauk SSSR, Seriya B, 1926, s. 117-120’de yayımlanan, sonra da Nikolay Konstantinoviç D MİTRİYEV ’in makalelerinin toplu yayımı olan Stroy Tyurkskiḫ Yazıkov, Moskova, 1962’nin 55-58. sayafalarında yayımı tekrarlanan bu makale Rusçadan Türkçeye Risbek A LİMOV
tarafından çevrilmiştir. 2 Nikolay Konstantinoviç D MİTRİYEV , “Etimologiya slova lakırdı”, Dokladı Akademii Nauk SSSR, Seriya B, 1926, s. 117-120; Stroy Tyurkskih Yazıkov, Moskova, 1962, s. 55-58. 3 Platon Miḫailoviç M ELİORANSKİY ,
sunuş ile P. M. M ELİORANSKİY tarafından yayımlanmıştır. SPb., 1900. 4 “l” sesi genel kural olarak Türkçede kelime başında rastlanmaz krş. W. R ADLOFF ,
nördlichen Türksprachen, Leipzig, 1882-1883, § 166, 167, Platon Miḫailoviç M ELİORANSKİY ,
OY , “Das Aidinisch-Türkische”, Keleti Szemle, 1900, I., s. 305. N. N. P
OPPE , “Çuvaşskiy yazık e yego otnoşenie k mongolskomu i tyurkskim yazıkam”, İzvestiya Rossiyskoy Akademii nauk, XVIII, 1924, vd. 5 1243
b . sayfada kelime ile ilgili aşağıdaki anlamlar ve deyim örnekleri verilmiştir:
1. Söz, kelime, lafz: Hiç işitmediğim Türkçe bir lakırdı idi. 2. Kelâm, mükâleme, konuşma, sohbet: lakırdı ediyordu; bütün gece lakırdı edip beni uyutmadılar. 3. Karar, pazarlık, müzâkere: Yarın lakırdısını edeceğiz, biz kendisiyle lakırdı ettik. 4. Münâza‘a, nizâ‘, muhalefet: Geçen gün aralarında lakırdı etmişler. 5. İ‘tirâz, ta‘riz: lakırdı olmasın diye çekiniyor. 6. Boş söz, lâf u güzâf: O lakırdıdır || lakırdı olmaz = söz anlamaz || lakırdısı olmaz = kale alınmağa deymez || boş lakırdı = beyhude söz || lakırdı bitirmek = karar vermek || lakırdı taşımak = dedi koduculuk etmek || lakırdı torbaya girmez = sade sözle iş olmaz || lakırdı karıştırmak = fesad ve nifak komak. Lakırdıcı kelimesi için şu örnekler verilmiştir:
çok lakırdı söyleyen, sükûtu olmayıp daima lakırdı bulan: lakırdıcı bir çocuk; koca karılar çok lakırdıcı olur. Lakırdı Kelimesinin Kökeni 75 Türk Dili Türk Dili
74 likle lakırdıcı kelimesinde görülen “çok lakırdı söyleyen, sükûtu olmayıp dai- ma lakırdı bulan” anlamları daha uygundur. Görünüşe göre, bu anlam kelimenin temel anlamı olup, Ş. Sami’nin ilk önce verdiği anlamlar ise ondan türemiştir. Bize göre, lakırdı kelimesinin açıklamasına laklak kökü ile bağlantılı kelimeler dizisi yol göstermektedir. Kāmûs-ı Türkî bu kelimeyi şöyle tarif etmektedir. 1.
laklak Leğlek denilen maruf büyük kuş. Bu kuşun gagasını birbirine vurarak çıkardığı ses. Boş lakırdı, gevezelik, bilafasıla söylenilen saçma sapan sözler; 2.
Leğleğin gagasıyla çıkardığı ses. Manasız ve çok sözler, türrehat, hezeyan; 3. lak- lakiyyat Boş lakırdı, hezeyan, saçma sapan sözler, türrehat. Bu kelimelerde bir yandan sırayla anlam çeşitlenmektedir, (gerçek anlamı; madde ve onun çıkardığı sesler ve benzerliği dolayısıyla birinci anlamdan türeyen soyut anlam; boş lakırdı, gevezelik,), öbür yandan onların kökenine işaret eden gösterge ihtiva ediyor, çünkü
mesinin açıklamasında [Arabiye takliden uydurma bir sözdür] notu vardır. Bu açıklama sözlüğün yazarını yarı yolda duraklatmıştır, çünkü muhtemelen bu kelimenin Arapçadan gelmediğini düşünüyordu. Ancak, yazar Dictionnare turc-française adlı sözlüğünde daha kararlı bir biçimde davranır ve laklaka kelimesini de Arapça olarak tanımlar. 6 Arapça sö- zlüklerdeki (BIBERSTEIN-KAZİMİRSKİY, DOZY ve öbürlerindeki) veriler bu dizinin hepsini, yine aynı esas anlamları ile birlikte içermektedir. Arapça laklak (leylek, leyleğin gagası ile vurması) hem ses bütünlüğü, hem de ikili anlam taşıması bakımından ikileme yolu ile yapılmış gerçek Türkçe taklit kelimelerden ayrılmamaktadır, ayrıca onların gelişmelerinin genel heyetine uyarak biçim bakımından onlara tetabuk etmek- tedir.
7 (krş.
çırçır, çıvçıv, şakşak, anlamları “çekirge çıtırtısı” ~ “çekirge”, “civciv cıvıltısı”, ~ civciv; “kastanyet sesleri” ~ “kastanyet”). Çırçır:çır, çıvçıv:çıv, şakşak:şak ve laklak:lak’ları karşılaştırarak, bir Osmanlı farkında olmadan bir bütün ses külliyesi olarak iktibas edilmiş
ile gerçek taklit anlamındaki (gaganın çatırtısı) lak-lak ve yeni biçim olan lak-lak etmek (çatırdatmak) deyişlerini meydana getirir. Bu süreç her hâlükârda demircinin ömrü - taktakla, 8
9
6 Taklit kelimelerin yapımında yaygın olan bu Arapça biçim Türkler tarafından da benimsenmiştir. Krş. Arapçada kullanılan maẓmaẓa, kahkaha vs. Halis Türkçe biçimlerden (şak-şak, pıt-pıt vs.) Arapça biçimler kelime sonunda ünlünün bulunması ile ayrılır. 7 Ben taklit kelimelerin N. İ. A ŞMARİN terminolojisine göre mimema kuralları ve yapı sınıflandırılmasını bu konu ile ilgili gerçek malzemenin genişçe yer verildiği “Beiträge zur osmanischen Mimologie” (
123) adlı makalemde delillerle teyit etmeğe çalışmıştım. Bu makalede Türk ıstılahlarındaki N. İ. A ŞMARİN
’in öncülüğünü kabul ederek ve onun dikkatinin daha ziyade dilde fikir yürütmenin esasına ve psikolojisine yöneldiğine işaret ettim ve onun tam tersine meseleye yalnız biçim ve dil bilgisi tarafından bakmağa çalıştım. 8 V. G ORDLEVSKİY ,
No. 1490. 9 Bu Arapçadan gelmiş Farsça biçim. V ULLERS (
Farsçadan türemiş olarak sayıyor. Osmanlıcada kelime yalnızca
karşılamıyor. Aynı anlamda bu kelime birkaç Türk lehçesinde de (Volga Boyu ve Orta Asya ’da) vardır.
N. K. DMİTRİYEV 75 Türk Dili Türk Dili
74 laklakla geçer 10 atasözünden önce tamamlanmıştır. İki uyaklı unsuru olan yukarıdaki biçim, şüphesiz, Ş. Sami’nin verdiği örnekten daha eskidir ve bizim için daha iyi örnek olacak niteliktedir, çünkü buradaki lak-lak ses taklidi halis Türkçe olan tak-tak’a tama- men eş değerdir. Sözlükler tak-tak kelimesinin taklit kelimelerin yapı gelişmesinin tabii yolunun hepsine sahip olduğunu gösteriyor. Tak, takmak, tak, *takır, *takır, takırdı ve *takır, takırdamak. Biz lak biçiminin ve ondan türemiş lak-lak (bu biçim lak’ın varlığı sebebiyle bir bütün olarak kabul edilemez) biçimiyle birlikte yapı tekâmülünün ilk dönemini (
11 ekini alması) tamamladığını, yalnızca nazari olarak değil, belgelere dayanarak hükme bağlayabiliriz. Şöyle ki, Gy. NÉMETH’e 12 ve Kumukların teyit ettiğine göre Kumukçada lakır et (schwatzen) ve lakırcı (Schwätzer) biçimleri mevcuttur. İleride, varlığı böylece şüphe uyandırmayacak lakır biçimi +ır ~ +ıl almış öbür bütün ses taklidi biçimlerle beraber, iki yönde gelişecekti, ya kelime gövdesinden doğrudan fiil biçimine (yani,
13 veya önce -da (burada -la yerine düzenli olarak -da geliyor) 14 ekini alıp sonra fiile dönüşecekti. Fiilin birinci biçiminden tabii olarak fiilden lakır-dı ismi, fiilin ik- inci biçiminden lak+ır+da-k 15
ilk biçimden bize dek
halkayı oluşturan) lakır-mak fiiline rastalanmaması kelimenin kökenini reddetmiyor, çünkü bu tür zincirlerde bazı halkaların olmayışı birçok taklit kelimede rastlanılmıştır, üstelik eksik halkalar bazen öbür halkalara benzetilerek tekrar onarılmıştır. Böylece, burada biz Arapça benzer iki heceden oluşan taklit kelime laklak’ın biçim bakımından Türkçe taklit kelimelerinin belli zümresi ile uyuşarak, benzeşme yoluyla lak biçimini, yine aynı tarzdaki yaygın olan lak+ır ve yalnızca Osmanlılarda değil, öbür milletlerde (Bulgar, Sırp) de rastlanan, -mak’lı fiil biçiminden atlayarak yapılmış lakır-dı kelimesini ortaya çıkardığını görüyoruz. Kelimenin yapı tekâmülüne anlam evrimi de eşlik etmiştir. Sesin ve onu çıkaran maddenin çeşitlenmiş açık anlamı, yerini önce söz sürecine eşlik eden gürültünün istiareli belirtilmesine, daha sonra da sözün kendisinin belirtilmesine bırakmıştır. İktibas edilmiş yabancı kelimenin dildeki işlenmesindeki bu süreçte keli- menin en dirençli yanı onun ses iskeleti olmuştur Ancak yalnızca kaba Osmanlı dili yer yer görülen ve kurala uymayan biçimi kurala uydurmak amacıyla
mini ortaya çıkarmıştır. 16 10
Kratkaya uçebnaya grammatika sovremennogo osmansko-turetskogo yazıka’yı A. N. S AMOYLOVİÇ
tercüme etmiştir. Leningrad 1925, s. 107. 11 Çat’tan çat-ır, çız’dan çız-ır, çiv’den çiv-il, zır’dan zır-ıl vs gibi (bk. “Beiträge …” (veya k izuçeniyu turetskoy mimologii). Redaksiyon. 12 Gy. N
ÉMETH , “Kumük es balkár szójegyzék”, Keleti Szemle, XII, 1911, s. 135. 13
Bir taraftan Gırgır’dan gırgır-mak, öbür taraftan da gırgır-dı gibi (bk. “Beiträge …”, J. Th. Z ENKER
, Türkisch-arabisch-persisches Handwörterbuch, I-2, Leipzig, 1866-1876, s. 789. Redaksiyon. 14
Onun ortaya çıkması ile ilgili M. B ITTNER
ve W. B ANG
’ın görüşü ve tenkidi “Beiträge”de verilmiştir. (bk. K izuçeniyu turetskoy mimologi). Redaksiyon. 15 Meselâ Volga Boyu Tatarcasında rastlanan lakırda- fiilinden. 16
Kelime başında “l” sesi geçen taklit kelimeler nadiren rastlanmaktadır. lap-lup, lapır-lapır (G
), lüp-lüp (Ş. Sami). Yüklə 297,33 Kb. Dostları ilə paylaş:
|