Kərimov Erkin İnqilab oğlu Kommersiya banklarında veksel əməliyyatları
Yüklə 1,65 Mb. Pdf görüntüsü
|
8
yaymağa çalıĢan siyasətinin tərəfdarları idi) və ya qvelflər(bu siyasətin əleyhinə olanlar,ticarət təbəqəsindən çıxmıĢlar)tərəfindən yaradılmıĢdır.Qibellinlər və qvelflər Ġtaliyadan qovulduqdan sonra Amsterdamda məskunlaĢıblar.Özlərinin Ġtaliyada qalmıĢ kapitalını qaytarmaq üçün onlarda yəhudilər kimi eyni üsüldan istifadə etmiĢlər. J.Savarinin fikrincə (sonralar bu fikrə ġ.Monteskyö qoĢulmuĢdur “Qanunların ruhu” adlı kitabında )bunun sayəsində Amsteram tacirləri vekseldən geniĢ istifadə etməyə baĢladı və onu Avropaya yaydı, Lion tacirləri vasitəsilə xüsusi ilə Fransaya.Bu geniĢ yayılmıĢ əfsanəni maddi sbütlar olmadığına görə elmi cəhətdən vekselin yaranma nəzəriyyəsi adlandırmaq çətindi. Vekselin yaranması ilə bağlı daha bir mülahizə Xaç yürüĢləri ilə bağlıdır.Bu fikrə görə veksəl Xaç yürüĢlərinin nəticəsində yaranmıĢ tamplier ordeninin fəaliyyəti ilə bağlıdır.
Ordenin ilkin məqsədi Avropadan Fələstinə gedən ticarət karvanları qorunması idi.Tamplierlərin ərazi təsir dairəsi hər birinin öz ticarət kontoru olmaqla əyalətlərə bölünmüĢdü.Əgər əvvəllər tamplierlərin maliyyə fəaiyyəti fələstin zəvvarlarına kömək etmək idisə lakin XII ci əsrdə borc pul vemək (borcun verilməsi ilə bağlı ilk məĢhur hadisə 1135-ci ilə aiddir) adəti yaradıldı.Kredit fəaliyyətinin həcmi geniĢlənirdi və bu ordenin maliyyə xidmətlərindən Romadan qovulmuĢ kral VII Lüdovik və III Aleksand istifadə etmiĢlər. Vekselin yaranmasına dair ilk elmi nəzəriyyə XIX əsrin əvvəllərində meydana gəlmiĢdi və Frans Avqust Binerə (1787-1861) məxsus idi.Ġtalyanların bu zamanlar vekseldən istifadə etdiyini nəzərə alaraq məhz onların vekseli yaratdığını demək olar.F Biner öz nəzəriyyəsini onunlar əsaslandırırdı ki,o vaxta aid tanınmıĢ ilk veksel sənədləri Ġtalyada yaranmıĢdı və avropa beynəlxalq ticarəti əlaqələrinin inkiĢafı ilə sıx bağlı idi.Bundan baĢqa mühasibat uçotu Ġtaliyada icad olunub və kambistlər (veksel əməliyyatları haqqında ilk iĢlərin müəllifləri) də Ġtalyan idi.Nəhayət bütün veksəl terminologiyası (aksept, indossoment, trassant,rimessa, avizo) italyan mənĢəlidi.QarĢı arqument kimi bunu göstərmək olar ki, Ġtalayan tacirləri ilə eyni vaxtda Hanz Ġttifaqına mənsub alman tacirləri də geniĢ ticarət əlaqələrinə sahib idi. 9
XIX cu əsrin 2 ci yarısında alman müəlliflərinin vekselə və onun yaranmasına dair çoxlu sayda əsərləri meydana gəldi.Maks Neyman veksel hesab etdiyi tapılmıĢ bir neçə orta əsr alman borc sənədləri əsasında belə mülahizə yürüdürdü ki, xarici ölkələrlə ticarət əməliyyatlarının geniĢliyi vekselin yaranmasına zərurət yaratdığından veksel Hanz ittifaqına məxsus Alman tacirləri tərəfində yaradılıb.Otto ġtobbe bu nöqteyi nəzərdən yanaĢmanı dəstəkləyib, Vilhelm Endeman isə buna tənqidi yanaĢaraq, veksel əməliyyatları ilə bağlı alman ənənənlərinin mövcudluğunu rədd edirdi.Təxminən eyni vaxtda alman müəlliflərinin əsərlərində (K.Eynert F.Libe ) belə fikir səsləndirilib ki, veksel orta əsrlərdə tacirlər və sərraflar tərəfindən demək olar ki, eyni vaxtda müxtəlif ölkələrdə öz məhdud əhatələrində istifadə üçün yaradılıb. Veksellərin aĢkar üstünlükləri kifayət qədər sürətlə özünü göstərdi və bu, veksel hüquq normalarının tədricən inkiĢafı ilə yanaĢı onun yayılmasını Ģərtləndirdi.Bu nöqteyi nəzərdən öz fikirlərini Alman hüquqĢünası Karl Eynert (1777 - 1875) özünün “XIX cu əsr Veksel qanunu və Veksel iĢi” həmçinin Fridrix Libe “BraunĢvayq hersoqluğu üçün veksel nizamnaməsinin Layihəsi” adlı kitabında söyləmiĢdir. Sonradan bu nəzəriyyəni Maks Neyman da dəstəkləyib.O dəfələrlə sübut etməyə çalıĢıb ki,veksel məhz Almaniyada meydana gəlib. XIX əsrə aid daha 2 nəzəriyyə Qustav Lastinq və Karl Frendtə aiddir.Belə ki, Q.Lastinq hesab edirdi ki, vekselin yaranma mənĢəyi sərraf və tacirlərin borclu olduqları Ģəxsin hesabına borcun köçürülməsi ilə əlaqədar yaranmıĢdır.Fikrimcə , əslində bu əməliyyatar vekselin yaranmasının yox, çekin-sadə ödəniĢ sərəncamının yaranmasına zəmin yaradıb və bunu veksellə eyniləĢdirmək olmaz. K.Frendt hesab edirdi ki,veksel ödəniĢ sərəncamı və ya mandatından yaranıb,hansı ki hökmdarlar və digər hakimiyyət nümayəndələri öz xəzinədarlara verirdilər.Bu nəzəriyyəni tərəfdarlarından biri də Jül Valeri idi.O ehtimal edir di ki, ödəniĢ tapĢırıqları orta əsr avropasında hələ XIII cü əsrdə məlum idi, yaranması isə çox güman Səlib yürüĢləri dövrünə təsadüf edib.Bu iri həcmli pulların uzaq məsafəyə
10
köçürülməsi zərurətindən qaynaqlanıb. J . Valerinin fikrincə, yığcam və direktiv üslubu bu sənədlərin mətnini veksellərin klassik tipi ilə müqayisə etmək olar. Bununla belə V.Xoldsvort J.Valerinin Ġngilis hüquq tarixinə həsr olunmuĢ iĢinin mövqeyini tənqid edərək qeyd edib ki, veksellərin iqtisadi funksiyası və ödəniĢ sərəncamları müxtəlif tipli idi.Köçürmə vekselinin əsas funksiyası kreditorun maraqlarında pul köçürməsi etmək , ödəniĢ sərəncamında isə köçürməni borcluya uyğun yerdə həyata keçirmək idi. Fikrimcə , bu nəzəriyyəni zəifliyi ondadır ki, bu tip mandatlar özündə vekselin heç bir əlamətini əks etdimirdi.Görünür bu cür nəzəriyyənin yarananmasına səbəb Müqəddəs Luinin 7 ci Səlib yürüĢləri zamanı dövriyyəyəburaxdığı mandatlarla veksellərin bəzi uyğunluğu olmuĢdu. Vekselin antik mənĢəli olmasına dair nəzəriyyə hələ XIX əsrdə formalaĢmağa baĢladı.Müxtəlif müəlliflərin əsərlərində vekselin daha qədim prototiplərinin axtarıĢına cəhd olunurdu.XIX əsrin sonu XX əsri əvvəllərində bu nəzəriyyəyə rus müəlliflərinin əsərlərində daha çox rast gəlinir.Bunun mahiyyəti ondan ibarətdir ki,veksel pul köçürməsi vasitəsi kimi ticarət əlaqələrinin yüksək inkiĢaf etdiyi qədim Yunanıstan və Roma da tanınmıĢdır.Vəziyyət yaranırdı ki,tacir özü baĢqa yerdə olsa da eyni Ģəhərdə onun həm kreditoru həm də borclusu ola bilərdi.Pul köçürməsinin qarĢısını alaraq tacir,baĢqa Ģəhərdə olan kreditora öz borcunu həmin Ģəhərdə yaĢayan və ona borclu olan 3-cü Ģəxs vasitəsiylə ödəyə bilərdi. Vekselin ərəb mənĢəli olması barədə nəzəriyyə bu fərziyyənin üstündə qurulub ki, X-XI əsrlərdə ġərq ölkələrində vekselin oxĢarı olan kredit sənıdlərindən istifadə olunub.F.Brodelin dediyi kimi,kreditin bütün alətləri-veksel,borc məktubu,ödəniĢ sərəncamı hələ X əsrdə müsəlman ölkələri tacirlərinə məlum idi.Bunu Qahirənin qədim sinaqoqundakı arxiv sənədləri də təsdiqləyir.Müsəlman ölkələri tacirlərinin təsiri altında,bütün aralıq dəniz hövzəsində baĢ vermiĢ səlib yürüĢlərindən sonra Qərb XIII əsrdə özü üçün köçürmə vekselini açdı.
Yüklə 1,65 Mb. Dostları ilə paylaş:
|