9
Belə Ģəxslər barədə Azərbaycan Respublikasının Prezidenti Ġlham
Əliyev demiĢdir: Azərbaycan tarixində xidmətləri olmuĢ Ģəxslərin
xatirəsinə həmiĢə hörmətlə yanaĢmalıyıq, onları həmiĢə ehtiramla
yad etməliyik”.
Ötən əsrin əvvəllərində yaranıb qısa zaman kəsiyində mövcud
olmasına baxmayaraq, üç minillik dövlətçilik tariximizdə özünə-
məxsus yer tutan və həmin müddətdə önəmli iĢlər görən Azər-
baycan Xalq Cümhuriyyətinin daxili iĢlər nazirləri olarkən də, xal-
qımıza xidmətlər göstərməklə silinməz izlər qoymuĢ F.Xoyski,
N.Yusifbəyli, M.H.Hacınski, X.Xasməmmədov, B.CavanĢir, M.Və-
kilov, M.S.Ağabəyzadə, onların silahdaĢları - daxili iĢlər nazirinin
müavini vəzifəsində çalıĢmıĢ Mehdi bəy Hacınski, general-mayor
Əliyar bəy HaĢımbəyov, Ġbrahim bəy Heydərov, ġəfi bəy Rüstəm-
bəyli, general-qubernator, general-mayor Murad Gəray bəy Tlexas,
general-mayor Ġbrahim ağa Vəkilov, Əmir bəy Nərimanbəyov,
Xosrov bəy Sultanov, Xudadat bəy Rəfibəyli, RəĢid bəy Axund-
zadə, Cavad bəy Məlik-Yeqanov, Bəhram xan Naxçıvanski, Quda
Qudiyev, Teymur bəy Məlik-Aslanov, Məhəmməd Kovxa, Məhəm-
məd bəy ġahmalıyev və baĢqaları Azərbaycan Respublikasının Pre-
zidenti Ġlham Əliyevin yuxarıda söylədiyi o qəbil Ģəxslərdəndir.
Odur ki, təqdim etdiyimiz bu kitabda həmin Ģəxslərin həyat və
fəaliyyətindən bəhs olunur.
10
BİRİNCİ FƏSİL
AZƏRBAYCAN XALQ CÜMHURİYYƏTİNİN
DAXİLİ İŞLƏR NAZİRLƏRİ
FƏTƏLİ XAN XOYSKİ
(1875 – 1920)
A
zərbaycanın görkəmli ic-
timai-siyasi xadimi, böyük istiq-
lal fədaisi, Birinci Azərbaycan
Respublikasının – Azərbaycan
Xalq Cümhuriyyəti Nazirlər ġu-
rasının ilk sədri, müstəqil Azər-
baycan Respublikasının ilk daxili
iĢlər naziri.
Fətəli xan Ġsgəndər xan oğ-
lu Xoyski 1875-ci il dekabrın 7-
də (Yuli təqvimi ilə 1875-ci il
noyabrın 25-də) Nuxa (ġəki) Ģə-
hərində əsilzadə ailədə anadan
olmuĢdu. Əsli Güney (Cənubi)
Azərbaycanın Xoy Ģəhərindən idi. Buna görə də Xoyskilər soyadını
daĢımıĢlar. Xoyskilər nəslindən görkəmli sərkərdələr, dövlət xadim-
ləri və ziyalılar çıxmıĢdır.
Mərhum akademik Ziya Bünyadov (1923-1997) yazmıĢdır ki,
Xoyskilər nəslinin adı Dünbülü Batman Qılıncdır. Fətəli xanın ulu
babası Cəfərqulu xan Dünbülü Batmanqılınc Xoyda ömür sürən, nə-
sil Ģəcərəsi əslən ġiraz xənadanına gedib çıxan Dünbulü sülaləsinin
11
baĢçısı idi. 1747-ci il iyunun 19-da öz yaxınları tərəfindən Nadir Ģah
ƏfĢarın (1688-1747) öldürülməsindən sonra Xoy əyalətinin əsilli-
nəsilli sülaləsi olan Xoyskilərin nümayəndələri xan olublar. Ġlk Xoy
xanı ġahbaz xan 1747-ci ildən 1763-cü ilədək hakimiyyətdə olub.
Onu qohumu Əhməd xan Xoyski əvəz edib və 23 il (1763-1786)
xanlığı idarə edib. O, xanlığı Xoyski adı ilə 1763-cü ildən idarə
etməyə baĢlayıb.1786-cı ilin fevralında saray çevriliĢi nəticəsində
Əhməd xanın öldürülməsindən sonra qohumu, Xoyun nüfuzlu
əyanlarından Cəfərqulu xan Xoyski hakimiyyətə keçmiĢ və xanlığı
1797-ci ilə qədər idarə etmiĢdi... O, 1804-1813-cü illər birinci
Rusiya-Ġran müharibəsi zamanı, 1804-cü ildə Nuxaya köçüb və Ru-
siyanın təbəəliyini qəbul edib, onun xidmətinə keçib. Rusiya qo-
Ģunları tərkibində xidmətlərinə görə Cəfərqulu xan imperator Birin-
ci Aleksandr (1801-1925) bahalı brilyantla bəzədilmiĢ qızıl medal
və qızıl lələklə təltif olunmuĢdu. 1806-cı ilin oktyabrında Səlim xa-
nın üsyanı yatırıldıqdan sonra həmin il dekabrın 22-də Cəfərqulu
xan ġəki (Nuxa) xanı elan edilmiĢ,ona general-leytenant rütbəsi
verilmiĢdi. Bu münasibətlə o Tiflisə çağırılmıĢ, onun ġəki xanı təs-
diq edilməsi elan edilmiĢ, ona almaz qələm, Ali Fəxri Fərman və
dövlət gerbi təqdim olunmuĢdu. Cəfərqulu xan Xoyski dövlətə sə-
daqətlə qulluq edəcəyi barədə and içmiĢdi... Tezliklə o, Birinci dərə-
cəli “Müqəddəs Anna” ordeni ilə təltif olunmuĢdu.
Cəfərqulu xan 1814-cü ilədək hakimiyyətdə olub. 1814-cü il
avqustun 22-də (Yuli təqvimi ilə) bundan əvvəl ağır xəstələnmiĢ
Cəfərqulu xan vəfat edib. 1814-cü il sentyabrın 3-dən (təzə stillə)
oğlu Ġsmayıl xan hakimiyyətə keçib. Çarın fərmanı ilə ona general-
leytenant rütbəsi verilmiĢdi. Beləliklə, Xoyskilər Xoyda olduğu ki-
mi ġəkidə də xanlığı davam etdiriblər. Beləki, Ġsmayıl xan 1814-cü
il sentyabrın 3-dən (Yuli təqvimi ilə avqustun 22-dən) 1819-cu il
avqustun 5-dək (Yuli təqvimi ilə 24 iyul 1819-cu ilədək) ġəki xanı
olmuĢdu. Ġsmayıl xan Cəfərqulu xan Xoyskinin ikinci oğlu idi, ġə-
rəf Nisə bəyimdən doğulmuĢdu (onun 3 arvadı vardı). (Cəfərqulu
xanın birinci oğlu Əhməd xan Tehranda girov kimi yaĢayırdı...).
Car Birinci Aleksandarın fərmanı ilə Ġsmayıl xana 1815-ci ildə ge-
neral-mayor rütbəsi verilmiĢdi... 1819-cu ilin iyulunda qızdırma
xəstəliyindən vəfat edən Ġsmayıl xan ġəkinin axırıncı xanı olmuĢdur