Kərimov Tofiq Mirzə oglu
Yüklə 3,76 Mb. Pdf görüntüsü
|
15
1918-ci il Mayın “28-də axĢam, bir saatlıq fasilədən sonra Azərbaycan Milli ġurası tərəfindən ilk müvəqqəti hökumət təsis olundu. Hökumətin təĢkili Fətəli xan Xoyskiyə həvalə edildi. Özü bitərəf olan Fətəli xan 4 partiyanı təmsil edən birinci koalisiyalı mü- vəqqəti hökumət kabinetini 9 nəfərdən ibarət təĢkil etdi. F. Xoyski milli hökumətin əsas qurucusu idi. F. Xoyski Milli ġura Heyəti- Vükalə rəisi - Nazirlər ġurasının sədri olmaqla bərabər, daxili iĢlər naziri vəzifəsini də üzərinə götürmüĢdü. Ali təhsilli hüquqĢünas olan F. Xoyski 1918-ci il Mayın 28-də təsis olunan müstəqil Azər- baycan Respublikasının ilk daxili iĢlər naziri (mülki) olmuĢdu. 1918-ci il mayın 30-da Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin yarandığını elan edən 6 maddədən ibarət “Ġstiqlal Bəyannaməsi” məhz Azərbaycan Cümhuriyyətinin Nazirlər ġurasının ilk sədri F. Xoyskinin imzası ilə radioteleqrafla dünya ölkələrinin paytaxtlarına və dövlət baĢçılarına göndərilmiĢdi... Bütün türk mənĢəli dövlətlər əsasən dini təməl üzərində qurulduğu halda, Azərbaycan Xalq Cüm- huriyyəti dünyəvi təməl üzərində təĢəkkül tapmıĢdı. Sonralar- 1918- ci il dekabrın 7-də Azərbycan Parlamentinin təsis iclasında çıxıĢ edən ilk milli hökumətimizin baĢçısı F.Xoyski bu tarixi hadisəni be- lə qiymətləndirmiĢdi: ”Bu gün öylə böyük və mübarək gündür ki, bunu biz azərbaycanlılar yuxumuzda da görə bilməzdik”. F.Xoyski Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin 5 hökumət kabi- netinin ilk üçündə Nazirlər ġurasının sədri olmuĢdu. Birinci kabi- netdə hökumət baĢçısı kimi eyni zamanda daxili iĢlər naziri vəzi- fəsini icra etməyi də öz üzərinə götürməsi o dövrdəki çox mürəkkəb ictimai - siyasi Ģəraitdə bu Nazirliyin yerinə yetirməli olacağı çətin funksiyalarla əlaqədar idi. Həmin çətin vəzifələrin real həyata keçirilməsinin öhdəsindən bir təcrübəli hüquqĢünas kimi yalnız F. Xoyski, peĢəkar siyasi - ictimai xadim gələ bilərdi. Çünki, Fətəli xan çar Rusiyasının və Osmanlı Türkiyəsinin DĠN (polis) və hərbi sistemləriinə, onların təkamülü və fəaliyyətinin tarixi təcrübəsinə bələd olan Ģəxsiyyət idi. Ġlk dövrdə olduqca vacib olan Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti və Osmanlı Türkiyəsi arasında “Dostluq haq- qında” 1918-ci il iyunun 4-də bağlanan müqavilə də məhz F. Xoy- skinin təĢəbbüsü ilə həyata keçmiĢdi.
16
Həmin müqavilənin 4-cü bəndinə əsasən Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətini tanıyan Osmanlı hökuməti “qayda-qanunu və ölkə- nin təhlükəsizliyini təmin etmək üçün ehtiyac olduğu təqdirdə F. Xoyskinin Azərbaycan hökumətinə silahlı qüvvə ilə yardım et- mək öhdəliyi”ni yerinə yetirirdi Bunu Azərbaycan Xalq Cümhuriy- yətinin Stepan ġaumyanın (1878-ci ildə Tiflisdə anadan olmuĢdu) baĢçılıq etdiyi Bakı Xalq Komisarları Soveti (25 aprel - 31 iyul 1918-ci il), “Sentrokaspi” Diktaturası (1 avqust 1918 - 15 sentyabr 1918-ci il) və digər düĢmənləri ilə mübarizədə canını fəda etmiĢ qardaĢ türk əsgər və zabitlərinin Azərbaycan ərazisində indi də qal- maqda olan məzarları sübut edir. Qeyd etmək də yerinə düĢərki, təkcə 1918-ci ilin yayı və payızında Azərbaycanın müstəqilliyi və qazanılmıĢ müstəqilliyinin qorunub-saxlanması və möhkəmləndiril- məsi uğrunda gedən mübarizədə, aparılan qanlı döyüĢlərdə tam ol- mayan məlumata görə Türkiyə hərbi hissələrinin 1130 əsgər və za- biti Ģəhid olmuĢdur... BaĢ nazir, eyni zamanda daxili iĢlər naziri və həm də hüquq- Ģünas kimi çar Rusiyasının və Osmanlı Türkiyəsinin polis və hərbi sisteminə, fəaliyyət təcrübəsinə bələd olan F. Xoyskinin rəhbərliyi ilə Milli Ordu və polis quruculuğunda ilk vaxtlar keçmiĢ Müsəlman Korpusunda yeganə nizami qüvvə kimi Birinci atlı “tatar” alayının 600 nəfərlik qüvvəsindən və Qafqaz Müsəlman (Ġslam) Ordusunun əsgərlərindən istifadə olunmuĢdu... (tərkibi Birinci Dünya müha- ribəsində iĢtirak etmiĢ azərbaycanlılardan ibarət “Tatar alayı”nın tərxis olunmuĢ zabitlərindən və əsgərlərindən, həmçinin milli təəs- sübkeĢli könüllülərdən ibarət dəstələrdən olan bu qüvvəyə “dikiy” (“vəhĢi”) diviziya da deyilirdi. Bu diviziyanın döyüĢçüləri AXC dövründə Ģərəflə xidmət göstərmiĢdilər (Əslində, bunu millətçi rus- lar vaxtıilə müsəlman döyüĢçülərinə həqarətlə demiĢdilər... Halbuki, ”VəhĢi diviziya” 1914-1917-ci illərdə çara sədaqətlə xidmət et- miĢdi...). F. Xoyskinin yaratdığı Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin Birinci Müvəqqəti Milli Hökuməti Tiflisdə cəmi 20 gün fəaliyyət göstərmiĢdi...F.Xoyski hökuməti baĢqa ölkənin (Gürcüstanın) ərazi- sində fəaliyyət göstərdiyi üçün DĠN-in və onun orqanlarının təĢkili iĢi hələ zəif getmiĢdi... Belə Ģəraitdə nə mükəmməl struktur, nə də 17
ki, nizami hissələrin yaradılması ləng gedən prosesiydi... Qeyd et- mək lazımdır ki, o zaman Fətəli xan Xoyskinin BaĢ nazir və eyni zamanda daxili iĢlər naziri vəzifələrini öz üzərinə götürməsi Qərbi Avropa modeli idi. Özü də F. Xoyski artıq yuxarıda qeyd edildiyi kimi, mülki (sivil) nazir idi. Hökumət baĢçısının eyni zamanda daxili iĢlər naziri vəzifəsini ifa etməyi öz üzərinə götürməsi o zamankı çox mürəkkəb dövrdə bu Nazirliyin olduqca məsuliyyətli qurum sayılması və onun üzərinə düĢən vacib vəzifələrlə əlaqədar idi. Xalq Cümhuriyyətinin elan olunduğu vaxt ölkənin ərazisində əsl anarxiya hökm sürürdü. F. Xoyski söyləyirdi ki, bir kənddən, o biri kəndə getmək belə təhlükəliydi. Belə bir zamanda gənc Azər- baycan Cümhuriyyəti hökumətinin ilk tədbirlərindən biri ölkədə anarxiyaya son qoymaq və ciddi qayda-qanun, nizam-intizam yarat- maqdan ibarət idi. Bu iĢdə yeni yaradılmıĢ Daxili ĠĢlər Nazirliyi və ona tabe olan polis orqanlarının rolu çox önəmli idi... Tiflisdə rəsmən bir müstəqil nazirlik kimi 1918-ci il mayın 28-də təsis edilən F. Xoyskinin nazir olduğu Daxili ĠĢlər Nazirliyi də, ertəsi günü, yəni mayın 29-da digər yeni yaranan nazirliklər ki- mi fəliyyətə baĢlamıĢ, onun ilkin srukturları və orqanlarının təĢkili getmiĢ, vəzifələri müəyyənləĢmiĢdi. Bu vəzifələr əsasən xüsusilə ilk dövrlərdə öz tətbiqi-təcrübi əhəmiyyətini saxlamıĢ çar Rusiyası DĠN-in (1840-1917) polis-jandarm sisteminin tarixi təcrübəsinin və ənənəsinin həyata keçirdiyi əsas funksiyaların demək olarki, eyni idi. Bu funksiyalar yerli xüsusiyyətlərdə nəzərə alınmaqla daxili iĢlər naziri F. Xoyskinin rəhbərliyi altında hazırlanmıĢ Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Daxili ĠĢlər Nazirliyinin ilk Əsasnaməsində öz əksini tapmıĢdı“. Ölkədə daxili sabitliyi və hüquq normalarına riayət olunma- sını təmin etmək, milliyətindən və dinindən asılı olmayaraq, bütün vıtəndaĢların həyatını, əmlakını və hüquqlarını qorumaq, cinayət- karlıqla mübarizə aparmaq, milli ordu, təhlükəsizlik qüvvələri ilə birgə ərazi bütövlüyümüzə təcavüzə cəsarət göstərə biləcək hər han- sı qüvvəyə qarĢı mübarizə etmək DĠN-in ilk və baĢlıca funksiyaları idi. Pasport, Viza və Qeydiyyat iĢləri, VVAQ və nikah məsələləri, hərbi təlim görmüĢ adamlardan kadr ehtiyatı hazırlamaq, Azərbay- can Ordusu sıralarına yeni çağrıĢçıların toplanması, hərbi çağırıĢdan Yüklə 3,76 Mb. Dostları ilə paylaş:
|