KiBRİTİn tesadüfen keşFİ ve kiBRİTÇİ kizlar

---

 

1 

KİBRİTİN TESADÜFEN KEŞFİ VE KİBRİTÇİ KIZLAR 

Kibrite benzer bir malzeme, M.S. 577’de Çin’de kullanıldı. İlk beyaz fosforlu 

kibrit, 1830’da Fransa’da yapıldı ama tehlikeli olduğu sonra anlaşıldı. Bugün 

kullanılana en yakın güvenli kibrit 1855’te bulundu. 

 

İlk Kibritler  

Çin’de kükürt emdirilmiş çam ağacı çubukları M.S. 577’de ateş yakmak için 

kullanıldı. Kükürtlü çubuğu Romalılar da biliyordu. Çubuklar bir kıvılcım ile 

alev alıp yanardı. İlk tüfeklerde fitil kullanılırdı. Fitil, ip veya sicime potasyum 

nitrat emdirilerek yapılırdı. Bir uçtan yakılınca uzun süre yanabilen fitilin ucu,  

tetik çekilince baruta değer ve silahı ateşlerdi. Bu tüfekleri, Osmanlı ordusu da 

kullandı. Fransa’da 1805’te potasyum klorat, kükürt, şeker ve kauçuk 

karışımından kibrit yapıldı. Yakmak için, kibritin asite batırılması gerektiğinden 

tutulmadı.  İngiliz eczacı J. Walker, 1827’de tüfekler için fitil geliştiriyordu. 

Potasyum klorat, antimuan sülfür ve nişastadan yaptığı karışımı bir çubukla 

karıştırmıştı. Çubuğun ucunda kuruyup kalan karışımı çıkarmak için taşa sürttü. 

Çubuğun ucundaki karışım aniden yandı. Tesadüfen, ilk pratik kibrit 

keşfedilmişti. Tanınmış kimyacı M. Faraday’a buluşundan bahsetti. Faraday, 

patent almasını önerdi ama Walker almadı. S. Jones adlı bir girişimci bu 

kibritleri üretti ve patenti kendi adına alıp zengin oldu. Kibrit, yanarken kötü 

kokuyor ve kıvılcım saçıyordu. Kibritin üstüne “sigarayı yakan kibrit sağlığa 

zararlıdır” yazıldı.  

 

 

John Walker 

 

 

Fosforun Tesadüfen Keşfi ve Beyaz Fosforlu Kibrit  

Fosfor, 1669’da tesadüfen H. Brand adlı bir “İlmi Simyacı” tarafından 

keşfedildi. İlmi Simyacılar, kurşunu altına çevirmeye çalışan insanlardı. H. 

Brand, idrarı aylarca bir kapta bekletti, kaynatıp koyulaştırdı ve çıkan buharı 

soğutup sıvılaştırdı. Sıvı macun kıvamına geldi. Bu macun, hava kararınca ışıl 

ışıl parladı. Parladığı için, Yunanca phosphorus (ışık içereren) “fosfor” adı 

verildi. Fosfor, önceleri idrardan daha sonra hayvan kemiklerinden üretildi. R. 

Boyle, kükürt kaplı ağaç çubukları fosforla kapladığı kağıtlara sürtünce çubuğun 

---

 

2 

alev aldığını 1680’de keşfetmişti. Fosfor pahalı olduğu için buluşu pratiğe 

yansımadı. 

   

Kibritçi Kızlar      

Fransız C. Sauria, 1830’da kibritin kimyasal karışımına “beyaz fosfor” katarak 

kolay yanan ve kokmayan kibriti yaptı. Bu tür kibritler sert bir yüzeye 

sürtülünce yanar. Kibritler kazara alev alarak yangınlara neden oluyordu. Kolay 

yanmayı beyaz fosfor sağlıyordu. Beyaz fosfor “fosfor çenesi” denilen tehlikeli 

bir kemik hastalığına neden olur. İngiltere’de, beyaz fosforlu kibrit üretiminde 

kadın ve çocuk işçi kullanılırdı. Günde 14 saat çalışan işçilerin ücreti düşüktü. 

Yemeklerini bile çalışırken yerler, en küçük hatada maaşlarından ceza kesilirdi. 

Bu işçi çocuklarda kemik hastalıkları görülmeye başladı. Beyaz fosforun zehirli 

olduğu duyuldu. B.M. kibrit fabrikasında 1888’de bir kız işten atılınca gerilim 

arttı. A. Besant adlı aktivist kadın yazar, kibrit fabrikasını hedef alan “Londra’da 

Beyaz Kölelik” başlıklı bir yazı yayınladı. Talepleri göz ardı edilen işçiler grev 

yaptı ve 1400 kadın iş bıraktı. Bernard Shaw ve arkadaşları, işçiler için yardım 

kampanyası başlattı. Yönetim, cezaları kaldırdı ve işçilerin fosfor bulaşmamış 

bir salonda yemek yemelerini sağladı. Bu olay, literatüre “Kibritçi Kızlar Grevi” 

olarak geçti. Beyaz fosfor kullanımı, 1872’de Danimarka’da ve 1906’da 

İsviçre’de toplanan “Bern Konferansı” ile pek çok ülkede yasaklandı. 

 

 

Ki

britçi Kızlar, aktivist yazar 

 

Annie Besant ile 

 

 

Kırmızı Fosfor ve Güvenli Kibrit 

Fosforun iki türü vardır. Beyaz fosfor, zehirli ve çabuk alev alan türdür. 

“Kırmızı fosfor” ise, zehirli değildir ve kolay alev almaz. İsveçli E. Lundstrom, 

1855’te kırmızı fosfor kullanarak bugünküne yakın bir kibrit üretti. Kazara alev 

almasın diye, kırmızı fosfor çöpün sürtülmesi gereken kutuya aktarıldı. Diğer 

kimyasallar ise kibrit çöpünün baş kısmındaydı. Yeni keşfedilmiş olan kırmızı 

fosforun maliyeti yüksekti. Kibrit fabrikalarının çoğu, tehlikeli ama ucuz olan 

beyaz fosfor kullanıyordu. İsveç tipi güvenli kibrit çöplerinin baş kısmında, 

yanıcı madde olarak kükürt (veya antimuan sülfür) , potasyum klorat (yakıcı), 

cam tozu, boya ve jelatin-nişasta (yapıştırıcı) vardı. Kibrit kutusunun üstündeki 

---

 

3 

sürtünme yüzeyinde kırmızı fosfor, cam tozu, kum tozu ve yapıştırıcı vardı. 

Kibrit çöpü kutudaki özel bölgeye sürtülünce çöpteki cam tozu, kutudaki cam 

tozuna sürtünüp ısınır. Çıkan ısı kırmızı fosforu beyaz fosfora çevirir. Beyaz 

fosfor, oluştuğu anda alev alır. Bu alev, potasyum kloratı parçalar ve açığa 

oksijen çıkar. Açığa çıkan bol oksijen kükürtü (veya kükürtlü maddeyi) yakar. 

Böylece kibritin ağaç kısmı yanmaya başlar. Kibrit çöpü kolay yansın diye, baş 

kısmının bir bölümü önceden parafinle kaplanır.  

 

 

 

“Zavallı Kibritçi Kızları Koru” 

 

yazan kırmızı fosforlu kibrit ilanı

 

 

Türkiye’de Kibrit Üretimi ve Hazin Son 

İlk fabrika, 1926’da Sinop’ta kuruldu. Kibrit alımı, satımı ve üretimi 1929’da 

çıkan bir yasa ile Tekel’e verildi. Tekel, Sinop fabrikasını satın aldı ve 

makineleri Büyükdere’ye taşıdı. Fabrika genişletildi ve 1932’de üretime geçti. 

Tekel dışında ilk özel fabrika, Koç tarafından 1955’te (Turkay) İstinye’de açıldı. 

İkinci büyük özel fabrika olan Malazlar, 1967’de kuruldu. Koç, Bursa’da 

1970’te Kav fabrikasını kurdu. Kav’ın % 60 hissesi, 1998’de bir İsveç firmasına 

satıldı. Geri kalan hisseler 2000’de satıldı ve fabrika 2006’da kapandı. Malazlar 

da zarar nedeniyle, 2008’de kapatma kararı aldı. Tekel’in Kelkit Fabrikası 

2004’te kapandı. Ucuz çakmaklar, dünyadaki fabrikaların çoğunu kapattırdı.  

 

 

     

Turkay Kibrit Fabrikası (İstinye

-1956) 

---

 

4 

Gelecek nesiller belki kibriti müzelerde görecek. Son iki yüzyıl boyunca 

hayatımızı kolaylaştıran kibriti geliştirenlere teşekkür borçluyuz. 

 

Prof. Dr. Ural Akbulut 

ODTÜ Kimya Bölümü