Kichik maktab yoshida anatomo fiziologik rivojlanish
Yüklə 31,42 Kb.
|
|
Mundarija Kirish.
Kichik maktab yoshida anatomo - fiziologik rivojlanish. ……………….2 I BOB.
1.1.Kichik maktab o’quvchilarida bilish jarayonlarining o’sishi. ……….4 1.2.Kichik maktab yoshi davrida asosiy psixologik o’zgarishlar. ………9 II BOB. 2.1.O’quv faoliyatining strukturasi. ……………………………………15 2.2.Kichik maktab yoshida shaxs rivojlanishi va o’zaro munosabatlarning xususiyatlari……………………………………………………………..19 III.ILOVA…………………………………………………….………….26 IV.XULOSA…………………………………………………………….27 V.FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR……………………………29 Mavzu:Kichik maktab yoshi bolalarini maktab tugaraklariga jalb qilishning ahamiyati. Kirish.
Bolalarning kichik maktab yoshidagi davri 7 yoshidan 11 yoshgacha boshlang’ich sinflarda o’qishi yillariga to’g’ri keladi. Bog’cha yoshidagi bolalik davri tugadi. Maktabga kelish oldidin bola quyidagiga ko’ra o’z hayotini eng muhim davriga ya’ni maktab davriga tomonida qo’yiladigan turli tuman talablarni bajarishga boshqacha qilib aytganda ta’lim olishga xali jismoniy ham psixologik jihatidan tayyor bo’ladi. Bola rasm chizish mashg’ulotlarida melg’ yoki plastinkadan narsa yasash ishlarida va eng oddiy ko’rish yasash mashg’ulotlarida yaqqol namayon bo’ladi. Bola o’z diqqatini boshqarishda o’z diqqatini mustaqil tashkil qilishida bir muncha tajriba xosil qilgan bo’ladi. 7 yosh bolaning so’z xonasi ham yetarli darajada boy va mavhum tushunchalar miqdori ancha yuksak bo’ladi. Bola eshitganlarini yetarli darajda keng tushunadi. Mutaxxassislarning tadqiqogtlaridan ma’lum bo’lishicha yaxshi tashkil qilingan ta’lim 6 yoshdan 7 yoshgacha bo’lgan bolalar tafakkurini rivojlantiradi. Ular sodda mashqlar va masalalarni tuza oladigan hamda yecha oladigan bo’ladilar. Ularda burch hissi va javobgarlik hissi endigina namayon bo’la boshlaydi. 7 yoshli bola o’z hissiyotlarini boshqarish tajribasini ega bo’larningt hammasi maktab ta’limiga tayyorgarligi muhim shartlaridan biri yuqorida aytganlarining hammasi bolaning maktab psixologiyasi jihatidan tayyor ekanligi obhektiv tamoyillarga maquldir. Boshlang’ich sinflarda pedagog ishlarni tashqil qilishda kichik maktab yoshidagi bolalarning anatomik fiziologik hususiyatlarini ijtimoiy taraqqiyot darajasini ham hisobga olish lozim. D.N. Levitov to’g’ri qayd qilib o’tganidek xech bir maktab yoshida salomatlik xolatiga va ijtimoy taraqqiyotiga kichik maktab yoshidagi maxkam bog’liq bo’lmaydi. Bola 7 yoshdan 11 yoshgacha jismoniy jihatdan nisbatan osoyishta va bir tekisda rivojlanadi. Bo’yi va og’irligi organizmning tiniqligi o’pkasining hayotiy xajmi ancha tekis va propalg’tsional rivojlanadi.Psixolog L.S.Slavinaning ko’rsatishicha boshlangich sinfda bilish faolligi yetarli darajada bo’lmagan bolalar uchrashi mumkin.Bunday bolalar intiluvchan jihatidan normal rivojlangan bo’ladilar. Bu rivojlanish ularning o’yin va amaliy faoliyatlarida namayon bo’ladi. Faol fikr qilish ular uchun harakterlidir. Bunday o’quvchilariga o’qituvchida aloxida diqqat bilan qarashi kerak. Ularning fikr qilishi faoliyatiga odatlantirib ularni yutuqlarini har tomonlama qo’llab-quvvatlashi dastlabki paytlarda o’quv vazifalarini bajarishni o’yin va amaliy faoliyatni bilan bog’lab olib borish kerak. I.BOB.1.1.Kichik maktab oʻquvchilarining bilish jarayonini oʻsishi. Kichik maktab yoshidagi o’quvchilarning barcha o’qish faoliyati qaxtiiy ravishda maqsadga muvofiqlashtirilgandir. Birinchidan, o’quvchilar o’qish, yozish, va hisoblash malakasini egallashlarini, arifmetika, ona-tili, tarix, geografiya va tabiyatshunoslikdan geometriyaning elementar asoslaridan ancha katta xajmda bilimni ortirishlari kerak. Ikkinchidan, bolaningsh bilim darajasi va bilish qiziqishlari kengayadi hamda rivojlanadi. Uchinchidan bilim jarayonlarininng taraqqiyoti, aqliy rivojlanish yuzaga keladi. Faol mustaqil ijodiy faoliyat uchun qobiliyat tarkib topadi va nixoyat o’qishga bo’lgan yo’nalish o’qishga nisbatan maxsuliyatli munosabat o’qishni yuksak omillarini topishi kerak. Bolalar o’z-o’ziga xizmat qilish va o’zlari uchun foydali bo’lgan narsalarni tayyorlash bilan shug’ullanayotganlarida ularda mehnatsevarlikni tarbiyalashga xususan zo’r ehtibor berish kerak. Kichik maktab yoshidagi o’quvchilarni sekin-asta ko’pchilik foydasiga qaratilgan, boshqalar uchun bo’lgan ijtimoiy-foydali mehnatga jalb etish juda muhimdir. O’quv faoliyati kichik maktab yeshidagi o’quvchi uchun nafakat bilish jaraenlarining yukori darajada rivojlanishi .balki shaxsiy xususiyatlarini rivojlantirish uchun ham imkoniyat yaratadi. SHuni aloxida ta’kidlash lozimki yetakchi bo’lgan o’quv faoliyatidan tashkari boshka faoliyatlar-uyin.mulokot va mehnat faoliyatit ham o’quvchi shaxsi rivojiga bevosita ta’sir kursatiadi.SHuningdek bu faoliyatlar asosida muvafakkiyatga erishish motivlari bilan boglik bo’lgan shaxsiy xususiyatlar tarkib topa boshlaydi. O’quv faoliyati kichik maktab yoshidagi bolalarda o’qishda ma’lum yutuklarga erishish extiyojini kondirishga ,shuningdek tengdoshlari orasida uz urniga ega bulishiga imkoniyat ham yaratadi.Aynan ana shu urin yoki mavkega erishish uchun ham bola yaxshi o’qish uchun xarakat kilishi mumkin.Bu yoshdangi bolalar doimiy ravishda uzlari erishgan muvaffakkiyatini boshka tengdoshlari muvaffakkiyati bilan solishtiradilar.Ular uchun doimo birinchi bulish nixoyatda muxim .Kichik maktab davrida bolalardagi musobakaga kirishish motivi tabiiy psixologik extiyoj hisblanib bu motiv ularga kuchli emotsional zurikishni beradi. Bu xususiyatlar aslida bogcha davridan boshlab yuzaga kela boshlaydi va kichik maktab davrida, shuningdek o’smirlik davrida ham yakkol kuzga tashlanadi.Kichik maktab yoshidagi bolalar kattalarning u xakidaga fikr va baxolariga karab uzlariga uzlari baxo beradilar.O’quvchining uziga uzi beradigan baxosi asosan tugridan tugri o’qituvchining beradigan baxosiga va turli faoliyatlaridagi muvaffakiyatlariga boglik.Kichik maktab yoshidagi o’quvchilarda uz uziga beradigan baxolari turlicha –yukori , adekvat,past bulishi mumkin.Bu yoshdagi bolalarda mavjud bo’lgan ishonuvchanlik, ochiklik, tashki ta’sirlarga beriluvchanlik,itoatkorlik kabi xususiyatlari ularni shaxs sifatida tarbiyalash uchun yaxshi imkoniyat yaratadi.Kichik maktab yoshi davrini bolaning turli faoliyatlarda muvaffakkiyatga erishishini belgilab beruvchi asosiy shaxsiy xususiyatlarni yuzaga kelish va mustahkamlash davri deb hisoblash mumkin.Bu davrda muvaffakkiyatga erishish motivlari tarkib topish bilan bir katorda mehnatsevarlik va mustaqillik kabi sifatlar rivojlanadi.Kichik maktab yoshidagi o’quvchilarda mehnatsevarlik asosan o’qish va mehnat faoliyatida rivojlanadi va mustahkamlanadi. Mehnatsevarlik bolada uz kilayotgan mehnati unga zavk bergan takdirdagina yuzaga keladi.Bolada mustaqillik xusuiyatining shakllanishi asosan kattalarga boglik.Agar bola xaddan ziyod ishonuvchan, itoatkor,ochik xususiyatli bulsa unda asta sekinlik bilan buysinuvchanlik mustaqil bo’la olmaslik xususiyati mustahkamlana boradi. Lekin bolani vaqtli mustaqillikga undash unda quloqsizlik yopiqlikni shakllanishiga olib keladi va hayotiy tajribalarni asosan kimlargadir taklid qilgan xolda uzlashtiradi Mustaqillikni shakllantirish uchun bolaga mustaqil bajaradigan ishlarni ko’proq topshirish va unga ishonch bildirish nihoyatda muhimdir. 7-11 yoshli davrda bolalar o’zlarining individual xususiyatlarini anglay boshlaydilar. Bolani uz-uzini anglashi ham jadal rivojlana boradi va mustahkamlana boshlaydi. Kichik maktab yoshdagi o’quvchining o’quv faoliyati jarayonida o’zidagi xulq-atvorni va faoliyatni o’zi tomonidan muvofiqlashtirish qobiliyati rivojlanadi, ongli rivishda bir fikrga kela olish qobiliyati rivojlanadi, o’z faoliyatini o’zi uyushtrishiga, hamda bilim olish jarayoniga bo’lgan qiziqishining qaror topishiga yordam beradi. O’quvchi xulk-atvorining motivlashtirishi ham o’zgaradi. Bunda o’rtoqlar va jamoaning fikrlari asosiy motivlar bo’lib qoladi. Axloqiy his-tuygular va shaxsning irodaviy xususiyatlari shakllanadi. 5-6 yoshli davrida bolalarning ko’zga tashlangan xususiyatlari 4 yil davomida rivojlanadi va mustahkamlanadi hamda o’smirlik davrining boshlariga kelib juda ko’p shaxsiy fazilatlar shakllanib bo’ladi. Bolalarning individualliklari ularning bilish jarayonida ham ko’rinadi. Bu davrda bolalarning bilimlari kengayadi va chuqurlashadi, ko’nikma va malakalari takomillashadi. 3-4 sinflarga borib ko’pchilib boalarda umumiy va maxsus layoqatlar ko’zga tashlanadi. Kichik maktab yosh davrida hayot uchun nihoyatda ahamiyatli bo’lgan muvaffaqiyatga erishish motivi mustahkamlanadi, bu esa o’z-o’zidan boshqa layoqatlarni jadal rivojlanishiga olib keladi. Bu yoshda bolada idrok, diqqat, xotira, tafakkur va nutq to’liq shakllanib bo’lgani uchun ham ularga ta’lim berishda kattalarga qo’llaniladigan uslublardan foydalanish mumkin. Kichik maktab yoshidagi bolalar psixik rivojlanishiga ularning atrofidagi odamlar, ota-onasi va ayniqsa o’qituvchi bilan bo’ladigan munosabati orqali erishishi mumkin. 3-4 sinflarga borib bola uchun uning o’rtoqlari bilan munosabatining ham ahamiyati ortadi. Bu munosabatlardan kattalar ta’lim-tarbiya maqsadlarida foydalanishlari mumkin. Bu yoshdagi bolalar soatlab yolg’iz xolda sevimli mashg’ulotlari bilan shug’ullanishlari mumkin va shu asosda ularda mehnatsevarlik va mustaqillik fazilatlari shakllanadi. 1.2.Kichik maktab yoshi davrida asosiy psixologik o’zgarishlar. Bolaning rivojlanishidagi bu davr juda muhim, chunki ijtimoiy vaziyat o'zgarib, u yangi ijtimoiy rolga ega bo'ladi. Bola o'zining yangi imkoniyatlari va huquqlarini o'rganadi, ijtimoiy qoidalarni o'rganadi. Ushbu yoshdagi oila chaqaloq uchun asosiy ijtimoiy institut bo'lib qoladi. U muhim kattalar (ota-onalar) bilan tanishib chiqadi va tengdoshlari bilan muloqotda yangi ijtimoiy tajribaga ega bo'ladi. Boshlang'ich maktab yoshi davrida xotira, fikrlash, idrok, nutq kabi aqliy funktsiyalarning rivojlanishi amalga oshiriladi. 7 yoshida idrokning rivojlanish darajasi ancha yuqori. Bola narsalarning ranglari va shakllarini idrok etadi. Vizual va eshitish in'ikosining rivojlanish darajasi yuqori.Treningning dastlabki bosqichida differentsiatsiya jarayonida qiyinchiliklar aniqlanadi. Bu hali shakllanmagan idrokni tahlil qilish tizimi bilan bog'liq. Bolalarning narsalar va hodisalarni tahlil qilish va farqlash qobiliyati shakllanmagan kuzatuv bilan bog'liq. Buni endi maktab tizimida shunchaki sezish etarli emas. Idrok maqsadga muvofiq shakllarni oladi, boshqa aqliy jarayonlar bilan aks etib, yangi bosqichga - ixtiyoriy kuzatish darajasiga ko'tariladi. Boshlang'ich maktab yoshidagi xotira jonli bilim xususiyati bilan ajralib turadi. Bu yoshdagi bola mnematik vazifani tushunishni va ta'kidlashni boshlaydi. Yodda saqlash usullari va usullarini shakllantirish jarayoni mavjud. Bu yosh bir qator xususiyatlar bilan tavsiflanadi: bolalar tushuntirishlar asosida emas, balki vizualizatsiya asosida materialni yodlashlari osonroq; aniq nomlar va ismlar xotirada mavhum nomlarga qaraganda yaxshiroq saqlanadi; ma'lumot mavhum material bo'lsa ham xotirada mustahkam o'rnashishi uchun uni faktlar bilan bog'lash zarur. Xotira o'zboshimchalik va mazmunli yo'nalishda rivojlanish bilan tavsiflanadi. Ta'limning dastlabki bosqichlarida bolalar beixtiyor xotira bilan ajralib turadi. Buning sababi shundaki, ular hali ham olgan ma'lumotlarini ongli ravishda tahlil qila olmaydilar. Ushbu yoshdagi har ikkala xotira turi juda o'zgargan va birlashtirilgan, fikrlashning mavhum va umumlashtirilgan shakllari paydo bo'ladi. Tafakkurni rivojlantirish davrlari: 1) vizual-faol fikrlashning ustunligi. Davr maktabgacha yoshdagi fikrlash jarayonlariga o'xshaydi. Bolalar hanuzgacha xulosalarini qanday qilib mantiqiy isbotlashni bilishmaydi. Ular hukmlarni individual xususiyatlar asosida quradilar, ko'pincha tashqi; 2) bolalar tasniflash kabi tushunchani o'zlashtiradilar. Ular hanuzgacha ob'ektlarni tashqi xususiyatlariga qarab baholaydilar, ammo ular allaqachon alohida qismlarni birlashtirib tanlash va ulash imkoniyatiga ega. Shunday qilib, umumlashtirish, bolalar mavhum fikrlashni o'rganadilar. Bu yoshdagi bola ona tilini yaxshi biladi. Bayonotlar o'z-o'zidan paydo bo'ladi. Bola yo kattalarning gaplarini takrorlaydi, yoki shunchaki narsalar va hodisalarni nomlaydi. Shuningdek, bu yoshda bola yozma nutq bilan tanishadi. Bolaning rivojlanishining ma'lum bir davridagi aqliy neoplazmalarga quyidagilar kiradi.Ushbu yangi qobiliyatlarning paydo bo'lishi bilan bola psixikasi o'rganishning keyingi bosqichiga - o'rta sinflarda o'qitishga o'tishga tayyorlanadi.Ushbu aqliy fazilatlarning paydo bo'lishi maktabga kelganida bolalar o'qituvchilar maktab o'quvchilari sifatida ularga qo'ygan yangi talablarga duch kelishlari bilan izohlanadi. Bola o'z e'tiborini boshqarishni o'rganishi, to'planishi va turli xil bezovta qiluvchi omillar bilan chalg'itmasligi kerak. Maqsadlarga erishish uchun zarur bo'lgan va yuzaga keladigan qiyinchiliklardan qochish yoki ularni engish uchun bolaning maqsadga erishish uchun eng maqbul variantlarni topish qobiliyatini belgilaydigan o'zboshimchalik kabi ruhiy jarayonning shakllanishi mavjud.Dastlab, bolalar turli xil muammolarni hal qilishda avval o'qituvchi bilan o'z harakatlarini bosqichma-bosqich muhokama qilishadi. Bundan tashqari, ular o'zlari uchun harakatni rejalashtirish kabi qobiliyatlarni rivojlantiradilar, ya'ni. ichki harakatlar rejasi shakllantiriladi. Bolalar uchun qo'yiladigan asosiy talablardan biri bu berilgan savollarga to'liq javob berish, sabab va dalillarni keltira olishdir. O'qitish boshidanoq o'qituvchi buni kuzatib boradi. Bolaning o'z xulosalari va mulohazalarini shablon javoblaridan ajratish muhim ahamiyatga ega. Mustaqil baholash qobiliyatining shakllanishi aks ettirishni rivojlantirishda muhim ahamiyatga ega.Yana bir neoplazma muhim ahamiyatga ega - bola maktabga kirganida o'zini boshqarish qobiliyati, u o'z xohish-istaklarini engib o'tishga hojat yo'q edi (yugurish, sakrash, gapirish va hk).O'zi uchun yangi vaziyatga tushib qolganligi sababli, u belgilangan qoidalarga bo'ysunishga majbur: maktab atrofida yugurmang, dars paytida gaplashmang, o'rnidan turmang va dars paytida begona narsalarni qilmang. Boshqa tomondan, u murakkab harakat harakatlarini bajarishi kerak: yozish, chizish. Bularning barchasi boladan sezilarli darajada o'zini o'zi boshqarish va boshqarishni talab qiladi, uni shakllantirishda kattalar unga yordam berishi kerak.Bolaning zaxiralaridan mohirona foydalanish uchun bolalarni iloji boricha tezroq maktabda va uyda ishlashga moslashtirish, ularni o'rganishga, diqqatli va ehtiyotkor bo'lishga o'rgatish kerak. Maktabga kirishdan oldin bolada o'zini o'zi boshqarish qobiliyati, mehnat qobiliyatlari va qobiliyatlari, odamlar bilan muloqot qilish qobiliyati va o'zini tutish qobiliyati etarli darajada rivojlangan bo'lishi kerak. Ushbu davrda maktabda tizimli ta'lim olish imkoniyatini yaratib, bolaning keyingi jismoniy va psixofiziologik rivojlanishi amalga oshiriladi. Avvalo, miya va asab tizimining ishi yaxshilanmoqda. Fiziologlarning fikriga ko'ra, 7 yoshga kelib, miya yarim korteksi allaqachon etuk bo'lib qolgan. Shu bilan birga, aqliy faoliyatning murakkab shakllarini dasturlash, tartibga solish va boshqarish uchun mas'ul bo'lgan miyaning eng muhim, aniqrog'i inson qismlari hali bu yoshdagi bolalarda shakllanishini tugatmagan (miyaning frontal qismlarining rivojlanishi faqat 12 yoshga qadar tugaydi), natijada korteksning regulyativ va inhibitiv ta'siri subkortikal tuzilishda etarli emas. Korteksning tartibga solish funktsiyasining nomukammalligi bu yoshdagi bolalarga xos bo'lgan xatti-harakatlar, faoliyatni tashkil etish va hissiy sohada namoyon bo'ladi: kichik o'quvchilar chalg'itadilar, uzoq vaqt konsentratsiyaga qodir emaslar, hayajonli, hissiy.Kichik maktab yoshi - bu bilish jarayonlarining jadal rivojlanishi va sifat jihatidan o'zgarishi davri: ular vositachilik xususiyatiga ega bo'lib, ongli va ixtiyoriy bo'lib qoladilar. Bola asta-sekin o'zining aqliy jarayonlarini o'zlashtiradi, idrok, diqqat, xotirani boshqarishni o'rganadi. Bola maktabga kirganda yangi ijtimoiy rivojlanish holati vujudga keladi. O'qituvchi rivojlanishning ijtimoiy holatining markaziga aylanadi. Boshlang'ich maktab yoshida ta'lim faoliyati etakchiga aylanadi. O'quv faoliyati - bu o'zini o'rganish sub'ekti sifatida o'zgartirishga qaratilgan talabalar faoliyatining maxsus shakli. Boshlang'ich maktab yoshida fikrlash dominant funktsiyaga aylanadi. Maktabgacha yoshda ko'rsatilgan vizual-majoziy nutqdan og'zaki-mantiqiy fikrlashga o'tish tugaydi. II BOB. 2.1.O’quv faoliyatining strukturasi. Rus psixologi A. N. Leont’ev inson faoliyatining psixik va amaliy shakllari mavjudligini, bola ongi aynan o’quv faoliyatida o’sishini ta’kidlaydi. D. B. Elkonin esa o’quv faoliyatining xususiyatlarini ko’rsatib, uni mohiyatiga, mazmuniga va o’zini namoyon bo’lish shakliga ko’ra ijtimoiyligini ta’kidlaydi.O’quv faoliyati bu shunday faoliyatki, uning natijasida avvalo o’quvchida o’zgarish yuz beradi. Uning mahsuli turli motivlar asosida, ko’rilgan bo’lishi darkor. Bu motivlar bevosita o’quvchi shaxsining o’sishi va rivojlanishi bilan bog’liq bo’lishi kerak. O’quv faoliyati ta’lim, o’qish va o’rganish degan tushunchalar bilan bevosita bog’liqdir. Ta’lim o’qituvchi va o’quvchi hamkorligidagi o’quv faoliyati o’qituvchining bilim, ko’nikma va malakalarini o’quvchilarga o’rgatish jarayonidar. Ta’lim jarayoni bevosita muayyan axborotni, xarakatlarni, xulq-atvorining shakllarini o’zlashtirishga qaratilgandir. O’qish va o’rgatish tushunchalari o’quv faoliyati bilan bog’liq bo’lib, ular bilim, ko’nikma va malakalarni o’zlashtirishga, o’rgatishga xizmat qiladi. Oʻqishning emosionalligi ta’limning muvaffaqiyatliligini ta’minlovchi omillardan biridir. Ta’lim berish jarayoni emosional jarayon. Agar o’quvchilarga berilayotgan axborot ularda hech qanday his- tuyg’u uyg’otmasa, uni o’quvchilar yaxshilab esda olib qolmaydilar. Gap o’quvchilarning psixik holatlari, ya’ni ularning muayyan bir paytdagi kechinmalari haqida ham borishi kerak, albatta. Ulardagi quvonchli,optimistik kayfiyat o’quv faoliyatini juda samarali qiladi. O’quvchilar emosional ruhdagi materialni durustroq o’zlashtirib oladilar. Jamiyatimizdagi mehnat – haqiqiy ijod, quvonch manbai. Maktab o’quvchilarida o’quv mehnatiga ijodiy munosabat o’yg’otib, mehnatning haqiqiy ijodga quvonch manbaiga aylanishiga ko’maklashishi kerak. Qadimda greklar juda ajoyib iborani qo’llaydilar: «Talaba – to’ldirilib turilishi kerak bo’lgan idish emas, balki yoqib turilishi lozim bo’lgan mash’aldir». Bu fikrning tagida chuqur ma’no bor. Ta’lim jarayonini bugungi kundagi asosiy talablaridan biri erkin fikrlovchi, mustaqil tafakkurga ega bo’lgan shaxsni shakllantirish bo’lib, katta mash’allar paydo bo’lishini ta’minlab beradi. Ta’lim jarayonida o’quvchilarning bilishga qiziqishlari g’oyat katta roll o’ynaydi.Ma’lumki qiziqimsh o’quvchilarning emosional bezagi biror buyumni, biror faoliyatni tanlash munosabati va yo’nalishidir. Ma’lumki, psixologiyada qiziqishning ikki turi o’quvchilarning ta’lim jarayonida aniqlanadi. Birinchisi bevosita qiziqish, ikkinchisi bilvosita qiziqish. Har bir o’qituvchi o’z o’quvchilarida o’z faniga nisbatan bilvosita qiziqishni tarkib toptirishga harakat qiladi. qiziqishlar orqali o’quvchilarda ta’limga aktiv munosabat namoyon bo’ladi. Psixologiyada qiziqish bu shaxsning o’zi uchun qimmatli yoki yoqimli bo’lgan muayyan narsa yoki hodisalarga munosabatidir. qiziqishlar shaxsning muhim va individual hususiyatlaridan biri bo’lib hisoblanadi. qiziqishlar o’quvchilar hayotida katta rol o’ynaydi. Ular o’quv faoliyatini faollashtiriuvchi asosiy turtkilar –motivlardir. Ta’limda iroda o’quvchida maktab va uyda o’tkaziladigan mashg’ulotlarga tayyor turishda namoyon bo’ladi. O’quv materialiga bo’lgan diqqatning barqaror bo’lishida irodaviy zo’r berishning ahamiyati nihoyatda kattadir. Ta’limda iroda o’quvchida maktab va uyda o’tkaziladigan mashg’ulotlarga tayyor turishda namoyon bo’ladi. O’quv materialini o’rganish eslab qolish va o’quvchining irodaviy zo’r berishgagina bog’liq. Iroda o’quvchilarning fikrlash faoliyatlarida - masalani yechishga, qo’yilgan savolga javob topishga va hokozolarga intilishda namoyon bo’ladi. Ular o’quvchilarda ko’nikma va malakalrni hosil qilishda ham tarkib topadi. Psixologlar olib borgan tadqiqotlarda o’quvchilar tomonidan berilgan materiallarning o’zlashtirilishi ko’p jihatdan irodaning tarbiyalanishiga bog’liqdir. Irodaviy aktivlik ta’limning zurur shartidir. Ta’lim muassasasidagi ta’lim jarayoning o’zi o’quvchilardan irodaviy o’stirish omillaridan biridir. Bunda o’quvchilarning kundalik rejimi, o’qish va oqilona dam olishni bir–ibri bilan to’g’ri almashtirib turish katta rol o’ynaydi. 2.2.Kichik maktab yoshida shaxs rivojlanishi va o’zaro munosabatlarning xususiyatlari. Garchi kichik maktab yoshidagi davr shaxsning taraqqiyotida xal qiluvchi siljishlar davri bo’lmasa ham bizning fikrimizcha bunday davr o’smirlik davridir, shunga qaramay, bu davrda shaxsning tarkib topishi yetarli darajada sezilarli yuz beradi. Yuqorida qayd qilib o’tilganidek, maktabga kirish bolaning hayotida burilish momenti hisoblanadi. Kattalar (o’qituvchilar) va tengdoshlari (sinfdoshlari) bilan yangi munosabatlar maydonga keladi. Bolaga butun bir jamoaviylar sistemasiga (umum maktab, sinf) qo’shiladi. O’qituvchi o’z oldiga bir qator jiddiy talablarni qo’ygan o’qishga yangi faoliyat turiga qo’shilish o’quvchining o’z hayotini qatxiy tarzda tashqil qilishga, qoida va rejimga bo’ysunishga majbur qiladi. Bo’larning barchasi tevarak-atrofdagi voqeylikka, boshqa kishilarga, jamoaviyga ta’limga va uning bilan bog’liq bo’lgan majburiyatlarga nisbatan yangi munosabatlar sistemasining tarkib toptirishga va mustahkamlashga qatxiy ravishda ta’sir qiladi harakterni irodani tarkib toptiradi. qiziqishlar doirasini kengaytiradi, qobiliyatlar taraqqiyotini belgilaydi.Axloqiy normalar va xatti-haraktlar qoidalarini o’zlashtirish kichik maktab yoshidagi davrda axloqiy xati-harakat poydevori qo’yiladi, axloqiy normalar va xatti-harakat qoidalari o’zlashtiriladi. SHaxsning ijtimoiy yo’nalishi tarkib topa boshlaydi. Kichik maktab yoshidagi o’quvchilarninng axloqiy onglari 1-sinfdan 4-sinfgacha bo’lgan davr mobaynida muhim o’zgarishlarga uchraydi. Bu yoshning oxirgi davrlariga kelib axloqiy bilimlar tasavvurlar va muloxazalari sezilarli darajada boyiydi, ancha anglangan bo’ladi, turli tushunchalarga ega bo’ladi, umumlashadi- 1 va 2 sinf o’quvchilarining axloqiy muloxazalari o’z xatti-harakatlari tajribasida va o’qituvchilar hamda ota-onalarning konkret ko’rsatmalri va tushuntirishlariga asoslanadi. 3-4 sinf o’quvchilari esa axloqiy muloxazalarida o’z xatti-harakatlari tajribasiga va kattalarning ko’rsatmalariga asoslanish bilan boshqa kishilarning tajribalarini ham analiz qilishga intiladilar bunday adabiyotlarni o’qishda bolalar uchun chiqarilgan kinofilg’mlarni ko’rish ancha katta ahamiyat kasb etadi. Axloqiy xatti-harakatlar ham xuddi shunday tarkib topadi. 7-8 yoshdagi bolalar to’g’ridan-to’g’ri o’qituvchining ko’rsatmalari bilan ijobiy bo’ladigan ko’rsatmani kutib o’tirmay, bunday ijobiy axloqiy ishlarining boshidan qanchasini tashabbuslari bilan amalga oshiradilar. Xarakter. Kichik maktab yoshdagi bolalarda namayon bo’lgan harakterolg’g’ogik xatti-harakatlarni hamma vaqt ham munosabatlar amalga oshiriladigan barqaror va mustahkam xatti-harakat formalari deb bo’lavermaydi. Kichik maktab yoshidagi bolalarda harakter jiddiygina tarkib topa boshlaydi. Kichik maktab yoshidagi bolalar harakteri, xatti-harakatlari o’zining beqarorligi va qarama-qarshiligi bilan farq qilishi mumkin. SHu munosabat bilan ba’zan ulardagi o’tkinchi psixik xolatllarni xato rivishda hislatiga qo’shib yuborish mumkin. N.D.Letovitov bu xatoga shunday bir misol keltiradi. 1-sinf o’qituvchisi o’z o’quvchi qizlaridan birini har qanday ishni oxirigacha yetkaza oladigan, qiyinchiliklarni yenga oladigan matonatli qiz deb hisoblar edi. Biroq tajribali psixolog tomonidan o’tkazilgan kuzatishdan bu hususiyat ma’lum sharoitdagina maydonga keladigan vaqtinchalik, ya’ni o’tkinchi psixik xolat ekanligi ma’lum bo’ldi. O’quvchi qizdagi xatti-harakatni ko’rganda va dugonasining faoliyati muvaffaqiyatli bo’lganda namayon bo’lgan muvaffaqiyatsizlik qizchani izdan chiqarib qo’ygan. Maktab ta’limining dastlabki yillarida qiziqishlar, xususan bilishga bo’lgan qiziqish, tevarak-atrofdagi olamni bilishga bo’lgan qiziqish ko’proq bilimga bo’lgan tashnalik va intellektual qiziquvchanlik juda sezilarli ravishda rivojlanadi. Psixologlarning tahkidlalariga qaraganda dastavval ayrim faktlarga, boshqa narsalardan ajratib olingan yolg’iz xodisalarga nisbatan qiziqishlar bo’ladi. Undan keyin esa sabablarini, qonuniyatlarini, xodisalar o’rtasidagi aloqa va o’zaro bog’liqliklarni bilib olish uchun bo’lgan qiziqishlar rivojlanadi. Agar 1-2 sinf o’quvchilarini «bu nima?» degen savol qiziqtirsa birmuncha kattaroq yoshdagi bolalar uchun «nima sababdan», «qanday qilib?» degan savollar tashqil bo’lib qoladit. O’qish malakasini rivojlanishi bilan kitob o’qishga, qiziqarli bo’lgan ertaklarni o’qishga, bundan ham so’ngroq qiyin bo’lmagan ilmiy fantastik va sargo’zashtlar xaqidagi kitoblarni o’qishga qiziqish paydo bo’ladi. Texnikaga ayniqsa, xozirgi zamon texnikasiga, raketalarga, oy stantsiyalariga, lunaxodlarga, eng yangi tipdagi avtomobil va samolyotlarga bo’lgan qiziqish tez tarkib topadi. Qishloq maktablarining 3- 4- sinf o’quvchilari qishloq xo’jaligiga nisbatan sezilarli darajada o’z qiziqishlarini namayon qila boshlaydilar. SHuning uchun o’qituvchi kichik maktab yoshidagi o’quvchilarga nisbatan munosabatlarida qiziqishlar rivojlanishining qonuniyatlarini nazarda tutish zarurdir. Yuqorida aytib o’tilgandek xususan o’qituvchining tegishli baxosi bilan aniqlanadigan bolaning o’qishidagi o’z muvaffaqiyatlarini, qo’lga kiritgan yutuqlarini ichdan his qilish katta hususiyatga egadir. Bu davrdagi tadqiqotlarga to’xtaladigan bo’lsak, ayniqsa E.Erikson, Z.Freyd, G.A Sukerman va V.V.Rubsovlar, K.S.Vigotskiy va D.B.Elkoninlarning tadqiqot va g’oyalarini alohida ta’kidlab o’tishimiz kerak. Ular bolalarning psixik hamda shaxs sifatida rivojlanishiga ularning atrofidagi odamlar, sinf jamoasi, o’qituvchi, ota-onasi bilan bo’ladigan munosabati orqali erishish mumkinligini ta’kidlab o’tishgan. Ularning yuqoridagi bu g’oyalariga hali to’xtalib o’tamiz. 3-4 sinflarga borib bola uchun uning o’rtoqlari bilan munosabatning ham ahamiyati ortadi. Bu munosabatlardan kattalar ta’lim-tarbiya maqsadlarida foydalanishlari mumkin. Bu yoshdagi bolalar soatlab yolg’iz qolgan holda sevimli mashg’ulotlari bilan shug’ullanishlari mumkin va shu asosda ularda mehnatsevarlik va mustaqillik fazilatlari shakllanadi. Shaxs shakllanishi nazaryalari va bosqichlariga nazar soladigan bo’lsak, Erikson: “Maktab yoshi: mehnatsevarlik o’z-o’zidan qoniqmaslik. To’rtinchi ijtimoiy –psixologik davr Z.Freyd nazariyasida yashirin latent davrga mos keladi. O’z jinsidan ota- ona bilan raqiblikdan bartaraf etilgan bo’ladi. 6 yoshdan 12 yoshgacha bolani oila chegarasidan chiqishi sodir bo’ladi va tizimli ta`lim xususan madaniyatning texnologik tomonlariga qo’shilishi boshlanadi. E.Eriksonning kontseptsiyasida ushbu madaniyat doirasida ahamiyati bo’lgan qurol – aslahalar, hosiblik faxriy va ilmiy unvonlar bilan munosabatda bo’lishini bilish nimanidir o’rganishga aynan intilish va tez o’zlashtirishi universal deb tan olingan. Mehnatsevarlik, ishdan zavqlanish atamalari bu davrning asosiy mavzularni ifodalaydi bu davrda bolalar nimadan nima hosil bo’lishini va u qanday ishlashini bilishga intilishi bilan band bo’ladilar. Bolaning “Ego” muvofiqligi endi bunday ifodalanadi: “Men” – men nimaga o’rgangan bo’lsam. Bolalar maktabda o’qib, faol ishtirok anglangan tartib – intizom qoidalariga qo’shiladi. Maktab tartib-qoidalari bilan bog`liq bo’lgan odam mukammal ijrochidir. Bu davrning qaltisligi shundaki, o’z-o’zidan qoniqmaslik hissini, o’z qobiliyatlari yoki tengdoshlari orasidagi mavqeidan shubhalanish tajribasizlikni namoyon qilishdan iborat.” Z. Freyd boyicha bu yosh davri:Latent bosqich –jinsiy sokinlik 6-7 yoshdan 12 yoshgacha o’smirlik yoshi boshlangungacha davom etadi. Asosiy energiya kuchi o’qish, sport, bilishga intilish asosan o’zini jinsidagi tengdoshlari bilan do’stlashishga yo’naltiriladi. Freydning odamni jinsiy shakllanishidagi bu uzilishining ahamiyatini oliy insoniy madaniyatni rivojlanishi uchun sharoit sifatida alohida ta`kidlaydi. O’quv faoliyati kichik maktab yoshidagi o’quvchi uchun nafaqat bilish jarayonlarining yuqori darajada rivojlanishi, balki shaxsiy xususiyatlarining rivojlanishi uchun ham imkoniyat yaratadi. O’quvchining ushbu yosh davrida o’qtuvchining har bir aytgan so’zi, xar bir xatti- harakati, ta’sir o’tkazish uslubi uning uchun haqiqat mezoni bo’lib qoladi. Chunki o’quvchilar o’z o’qtuvchilariga juda qattiq ishonadilar, ularning fikr va mulohazalariga quloq soladilar, pedagogik taktdan o’ta ta’sirlanadilar, qo’ygan talablariga qat’iy amal qiladilar. Ana shu tomondan pedagog bergan barcha vazifalarni, yaratilgan muammoli vaziyatlarni hal qilishga intiladilar, ularni o’z vaqtida ado etishga intikladilar. O’quv faoliyatini qanday tashkil etilganlik sharoitiga qarab bolalarning emotsiyalari o’zgaradi. Shu tariqa kichik maktab yoshidagi o’quvchilarda emotsiyalarni jilovlash va emotsional barqarorlik kuztiladi. Ular bu davrga kelib o’z his-tuy’g’ularini kayfiyatini boshqara oladilar. Chunki ular maktabgacha tarbiya yoshidagi va o’smir yoshdagilarga qaraganda his-tuyg’ulari osoyishta chuqur va muvozanatlashgan bo’ladi. Ularga uzoq muddatli pozitiv emotsiyalar, hushchaqchaqlik, ruhiy tetik kayfiyat hosdir. Bolalar maktabga birinchi bor kelganda, yangi munosabatlar tizimi va muloqot doirasi shakllanadi. Maktab davrining ilk kunlaridanoq o’quvchilar bir – birlariga e’tibor bermaydilar, hamda tengdoshlarining yutuqlari bilan qiziqmaydilar, muloqotga kam kirishadilar. Lekin vaqt o’tishi bilan o’quvchilar asta- sekinlik bilan bir birlarini kuzatishni boshlaydilar, muloqotga nisbatan ehtiyoj sezadilar va tengdoshlari bilan do’stlasha boshlaydilar. boshlang'ich ta'lim ’oxiriga kelib esa o’quvchilarda tengdoshlari orasida alohida o’ziga hos o’rinni egallashga ehtiyoj shakllana boshlaydi. Tengdoshlarining ta’limiy yutuqlariga qiziqish orta boshlaydi va ulardan ajralib turishga bo’lgan ishtiyoq hulq – atvorning asosiy motiviga aylanadi. Ularning shaxs sifatlarining shakllanishi o’quv faoliyatidagi hamkorlikka ham bog’liq III. ILOVA Blankda har birining balandligi 100 mm (10sm) ga teng 7 ta vertikal chiziq bo’lib, ushbu chiziqlarning yuqori va pastki nuqtalari chegaralovchi chiziqlar bilan shkala o’rtasi esa bilinar bilinmas nuqta bilan belgilangan bo’ladi. Metodikani butun sinfda yoppasiga (frontal) yoki individual tarzda o’tkazish mumkin. Metodikа frontal o’tkazilganida har bir o’quvchi shkalani qanday belgilanganini tekshirish kerak. Bunda (-) va iks (х) belgilarini qanday ishlatayotganiga e’tibor berish lozim. Ushbu metodikani o’tkazishga, ko’rsatmani o’qish bilan bilan birga ajratiladigan vaqt 10-12 daqiqani tashkil etadi. IV. XULOSA O`quvchi mustaqil fikr yuritishi, vazifalarni mustakil bajarishi lozim. Bu xususiyat hamma bolalarda ham birdek rivojlanmagan. Bola o`z burchini anglagan bulishi, yaxshi o`qish va yaxshi intizomga ega bo`lishi, intizom qoidalariga rioya qilishi, uyga berilgan vazifalarni bajarishi uning burchi ekanligi xis qilishi kerak. Diqqat e’tiborni o`qituvchi aytganlariga qaratish, uni idrok qilib esda olib qolish va kerak vaqtda ularni boshqara olish qobiliyatiga ega bo`lmogi talab qilinadi. Bunday talablarga javob qaytarish so`zsiz o`quvchiga qiyindir. Bunday qiyinchiliklarni mustaqil ravishda yenga bilish asta-sekin va muntazam o`qish jarayonida materialni osondan-qiyinga oddiydan murakkabga tushuntirish, bolalarni o`qish faoliyatiga qiziqtirish, darslarni qiziqarli, emotsional va obrazli bayon qilish orqali bartaraf qilinadi. Boshlang’ich sinflarda dars ta’limi va tarbiya ishlarining markaziy qismi hisoblanib, o’quvchilarni bilim, ko’nikma,malakalar bilan qurollantirishda, milliy qadriyatlarimiz haqida tushunchaga ega bo’lishida,axloqiy sifatlarni hosil qilishda muxim ahamiyatga ega. Ma’lumki boshlang’ich sinflarda o’qitiladigan “O’qish” darslari ham umumiy didaktik talablarga javob berishi,jumladan,darsda mavzuning xarakteridan kelib chiqib, xalqimizning boy pedagogik merosiga tayanish,shoir va ijodkorlarimizning asarlaridagi tarbiyaviy g’oyalardan foydalanish imkoniyatlarini izlash lozim. Dars jarayonida boshlang’ich sinf o’quvchilarining dunyoqarqshi shakllana boradi, mustaqil fikrlashga o’rganadi, dunyoviy bilimlar bilan tanishadi va ularning uzluksizligi rivojlanib boradi. Xar bir darsning muvaffaqiyati uning oldiga qo’ygan maqsadiga bog’liqdir. Qachonki,maqsad aniq va puxta ,o’quvchini xar bir taraflama rivojlantirishga qaratilgan bo’lsa ,darsning samaradorligi ta’minlanadi. V. FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR. 1. I.A.Karimov “Yuksak ma’naviyat yengilmas kuch” Toshkent “Ma’naviyat” 2008 y 2. Asosiy vazifamiz –Vatanimiz taraqqiyoti va xalqimiz faravonligini yana yuksaltirishdir” Toshkent “Oʻzbekiston” 2010 yi 3. I.A.Karimov “Mamlakatni madernisiya qilish va iqtisodiyotimizni barqaror rivojlantirish yoʻlida” .Oʻzbekiston NMIU 2008y 4. Karimov I.A. “Barkamol avlod –Oʻzbekiston taraqqiyotining poydevori”. T., Sharq 1997y 5. Oʻzbekiston Respublikasining “Ta’lim toʻgʻrisida”gi qonuni “Marifat” gazetasi. 1997 yil 1 oktyabr 6. Maktabgacha yoshdagi bolalar ta’lim –tarbiyasiga qoʻyiladigan davlat talablari. T., Oʻz.PFITI, 2000y. Tuzuvchilar M.Rasulova, X.Abduraxmonova va boshqalar. 7. Bolalarni maktabga oʻqishga tayyorlash. T.: Oʻz.PFITI. 1997y 8. Maktabgacha ta’lim davlat standarti Oʻz.PFITI., T.: 1995y 9. “Bolajon” tayanch dasturi. T.: 2010 y 10. Oʻzbekiston Respublikasi maktabgacha ta’limga qoʻyilgan Davlat talblari. T.: 2000y 11. P.Yusupova. Maktabgacha tarbiya pedagogikasi. Oʻqit.:T. -1993y 12. O.U.Xasanboyeva. Oila pedagogikasi. T., 2007y 13. Maktabgacha ta’lim jurnali. 2006y 3 –soni 14. Ye.T.Nedopekina, A.V.Nikolskaya. Maktab boʻsagʻasida. Oʻqituvchi. T.: 1971y 15. A.V.Semenova. Uzbekskiye narad nыye podvijnыye igrы. T.: 1995y 16. M.Rasulova, D.Abdullayeva. Bolalarni maktabga psixologik tayyorgarligi. T.:2004y 17. M.Daminov, T.Adambekova. Oʻyin mashgʻulotlari. Oʻqituvchi. T.: 1993y 18. Oʻ.Egamov, Z.Bobomurodov. 80 gʻozlar bilan ishlash. T.: 1993y Yüklə 31,42 Kb. Dostları ilə paylaş:
|