15
Kiçik, heyranedici, qədim alman şəhəri.
Gecəyarısı bizim nüma yən də heyəti şə -
hərin küçələri ilə hotelə sarı gedir.
Hər -
çənd işıqforun qırmızı işığı yanır, amma
biz küçəni keçi rik, ona görə ki yaxınlıqda
bir dənə də avtomobil görünmür.
Elə bu zaman qarşı səkidə da yanan bir
neçə almanın narazı don qultusunu eşidi -
rəm. Bizdən fərqli olaraq onlar işıqforun
yaşıl işığını gözləyirlər. Kü çələrdə bir dənə
də maşın yoxdur. Onlar isə dayanıb
gözləyirlər: nə var-nə var, işıqfor qırmızı
göstərir.
Mən fikirləşdim ki, bəlkə, demokratiya
dedikləri elə budur? Şüurda de mok ratiya,
bəlkə də, dövlətlə vətəndaş arasında ya -
zıl mamış ictimai razı laşmadır. Elə şeylər
var ki, vətəndaş ona nəzarət edə bilmir,
lakin dövlət ona əməl etməlidir. Elə
şeylər də var ki, dövlət ona nəzarət edə bilmir, lakin vətən daş yerinə
yetirməlidir.
Yediyi konfetin kağızını zibil yeşiyinə atmaq vətəndaşın borcudur. Dövlətin
borcu isə zibil yeşiyinə gedən yolu mümkün qədər qısaltmaqdır. Demokratik
dövlətin vətəndaşı başa düşür ki, polisin gəlişinə ehtiyac yaratmadan konfet
kağızını zibil yeşiyinə atmaq şəxsi ləyaqət məsələsidir. Demokratik dövlət isə
küçələrdə zibil yeşiklərinin sayını ço xaltmalıdır ki, çoxlu polis saxlamağa
ehtiyac olmasın. Hər iki tərəf üçün faydalı olan qarşılıqlı demokratiya prak -
tikası elə bundan ibarətdir. Onda vətəndaş dövlətə baxaraq deyir: “Ona bax
ha! Konfet də verir, zibil yeşiyi də qoyub. Başqa əlac yoxdur: gərək konfet
kağızını zibil yeşiyinə çatdırım”.
Fazil İsgəndərin “İşıqfor” hekayəsi
əsasında işlənmişdir.
İŞIQFOR VƏ KONFET KAĞIZI
Oxu
1. Mətnin başlığına diqqət yetirin. Sizcə, işıqforla konfet kağızının nə
əlaqəsi ola bilər?
2
2
2. Mətndəki əsas fikri müəyyənləşdirin. Fərqləndirilmiş cümlələrdəki
fikirlərlə bağlı həyatdan misallar gətirin.
3. Müəllif işıqforu və konfet kağızını nəyin rəmzi kimi təqdim edib?
4. Hansı kəlamlar mətndəki fikirlərlə səsləşir?
l
Demokratiya, ilk növbədə, şüurlarda olmalıdır.
l
Cəmiyyət əxlaqlı olsa, qanunları daha asan tətbiq etmək olar.
(J.B.Molyer)
l
Biz azad olmaq üçün, ilk növbədə, qanunun qulu olmalıyıq.
(Seneka)
l
Ədalətsiz qaydaların tətbiqi xalqa edilən ən böyük zülmdür.
(F.Volter)
l
Azadlıq ürəyimiz istəyəni yox, haqqımız çatanı etmək deməkdir.
(F.Volter)
l
Hüquqlar və azadlıqlar hər kəsin cəmiyyət və başqa şəxslər qarşı -
sında məsuliyyətini və vəzifələrini də əhatə edir.
(Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyasından)
*
5. Qruplarla iş. Aşağıdakı aforizmləri şərh edin və öz fikirlərinizlə
genişləndirin.
6. Mətnin 1-ci cümləsi:
A) müxtəsər cümlədir.
B) adlıq cümlədir.
C) qeyri-müəyyən şəxsli cümlədir.
D) ümumi şəxsli cümlədir.
Ø Adlıq cümlə həm də geniş cümlə ola bilərmi?
7. Mətnin 2-ci cümləsini sintaktik təhlil edin. Cümlə üzvlərinin ifadə
vasitələrini müəyyənləşdirin.
Əgər millət eyni zamanda həm azad, həm də nadan olmağı
mümkün hesab edirsə, böyük yanlışlığa yol verir. (T.Cefferson)
I qrup:
Demokratiya insanların şüurunda dəyişiklik deməkdir. Bu də yi şik -
lik inqilabla olmur, təkamül yolu ilə tədricən olur. (H.Əliyev)
II qrup:
Əvvəlcə pis vətəndaş olmaq lazımdır ki, sonra yaxşı kölə olasan.
(Ş.Monteskyö)
III qrup:
Demokratiya əksəriyyətin hakimiyyəti deyil, qanunun aliliyidir.
(A.Kamyu)
IV qrup:
16
Dinlämä vä danışma
Dil qaydaları
8. Mətndə göy rənglə verilmiş cümlənin neçə qrammatik əsası var?
Cümlənin 1-ci iki hissəsini saxlamaqla qalan hissələrini elə dəyişin ki,
cüm lələr arasında məna əlaqəsi olsun, lakin başqa bir fikir ifadə edilsin.
9. Cümlələrin quruluşca növünü müəyyənləşdirin.
1. Elə əsər yazmaq lazımdır ki, oxucu ondan zövq alsın.
2. Məşhur alman riyaziyyatçısı Karl Qauss fizika və astro nomiya ilə
də məşğul olur, bir çox dillərdə sərbəst danışırdı.
3. Vasko da Qama Hindistanın vitse-kralı təyin olunsa da, ölümü
gələcək müstəmləkə planlarını həyata keçirməyə mane oldu.
4. Misir heroqliflərinin sirrinin açılması qədim dünya tarixinin öyrə -
nilməsində böyük rol oynadı.
5. Qaliley deyirdi ki, əsl həqiqət həmişə gözlərimiz qarşısında olan
böyük bir kitabda – kainatın özündə yazılmışdır.
10. Uyğunluğu müəyyən edin. Məna və qrammatik əlaqəni nəzərə alaraq
mü rək kəb cümlələr yaradın.
İki və daha artıq sadə cümlənin birləşməsindən yaranan cümlələrə
mürəkkəb cümlə deyilir; məsələn:
O yollar mənim üçün çətin deyil, o yollara alış mışam.
Mürəkkəb cümlənin yaranmasında onun komponent lə rinin – tərki -
bindəki sadə cümlələrin məna və qrammatik cəhətdən əlaqələnməsi
vacibdir:
Həyatda elə yaxşılıqlar olur ki, əvəzinə “sağ ol” demək azdır.
QRAMMATİKA
MÜRƏKKƏB CÜMLƏ
lakin ondan yüz dəfə ağır ağac
gövdəsi suda batmır.
A
Son tədqiqatlar göstərir ki,
1
o, suda batır.
B
Amerikanı Kolumb kəşf etsə də,
2
hələ XIII əsrdə narkozla cərrahi
əməliyyatlar aparılırdı.
C
Bircə onu bilirəm ki,
3
“Yeni dünya” Ameriqo Vespuççinin
adı ilə adlandırıldı.
D
Kiçik daş parçasını suya atan kimi
dibinə gedir,
4
heç nə bilmirəm.
E
Əgər cisim sıxışdırdığı sudan ağır -
dırsa,
5
17
11. Verilmiş mürəkkəb cümlələrin tərkibindəki sadə cümlələri müəyyən
edin. Hər bir komponentin qrammatik əsasını göstərin.
1. Qədim yunanların inancına görə, tanrılar əlçatmaz Olimp dağında
yaşayır, onlara və bütün dünyaya isə baş tanrı Zevs hökmranlıq
edirdi.
2. Vaxtilə Təbrizdə karvansaraların sayı həddən artıq çox idi, çünki
şəhər İpək yolunun üstündə yerləşirdi.
3. Dünyada ən po pul yar kino qəhrəmanı Tarzandır: onun haqqında 88
bədii film çəkilib.
4. Dan ulduzuna “Karvanqıran” adı təsadüfən verilməyib: onu səmada
görən karvanlar vaxtı səhv salıb qaranlıqda yolu azırdı.
12. Hər bir cümlədəki fikri mürəkkəb cümlə şəklində ifadə edin.
1. Azərbaycanda bolşevik hakimiyyəti qurular-qurulmaz ölkəni rep -
ressiya dalğası bürüdü.
2. Uşaqlıqda yalan danışana böyüyəndə heç kim inanmaz.
3. Torpaqlarımız işğal olunan gündən babamı gülərüzlü görməmişəm.
4. Anam bizə ehtiyatlı olmağı tapşırdı.
13. Hansı cümlələr birləşərək mürəkkəb cümlə yarada bilər? Səbəbini
izah edin.
1. Xaliq kitab oxuyur. Hava isti idi.
2. Bazar günü rayona getməyi planlaşdırırdıq. Maşınımız xarab oldu.
3. Qırğızıstan, Özbəkistan kimi ölkələrin qışı sərt keçir. Orta Asiyada
kontinental iqlim hökm sürür.
4. Yazıçı həqiqəti yazmalıdır. Antik ədəbiyyat dünya ədəbi fikrinin
beşiyi sayılır.
5. Qiymətlərim pis deyil. Öz üzərimdə bir az da çalışmalıyam.
14. Cümlələrin əvvəlinə hansı variant artırılsa, mürəkkəb cümlə yaranar?
Hədəfi vuranda
Hədəfi vurmaq istəyirsənsə,
Hədəfi vurmaq üçün
İcra olunan hər bir işdə
... qüsurlar da ola bilər.
Bir iş görəndə
Dediyin əsəri oxumuşam.
Hansı əsəri demişdin, o əsəri oxumuşam.
Nümunə
İnsan nə isə yaradırsa,
18
… əllərin titrəməməlidir.
Dostları ilə paylaş: |