Kimya problemləRİ №2 2015 191
Yüklə 63,51 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- KİMYA PROBLEMLƏRİ № 2 2015
- – ALDER REAKSİYASINDA SİS- VƏ TRANS KONFİQURASİYALARIN İZAHI VƏ TETRAEDRİK MOLEKUL MODELLƏRLƏ VİZUALLAŞMASI A.A.Nağıyeva
- Açar sözlər
- 192 A.A.NAĞIYEVA və b.
- DİLS – ALDER REAKSİYASINDA SİS- VƏ TRANS 193
- 194 A.A.NAĞIYEVA və b.
- DİLS – ALDER REAKSİYASINDA SİS- VƏ TRANS 195
- EXPLANATION AND VISUALIZATION OF SIS-AND TRANS- CONFIGURATIONS IN THE REACTION OF DIELS ALDER BY TETRAHEDRAL MODELS
| KİMYA PROBLEMLƏRİ № 2 2015 191
KİMYA PROBLEMLƏRİ № 2 2015
UOT 547.022.12 DİLS – ALDER REAKSİYASINDA SİS- VƏ TRANS KONFİQURASİYALARIN İZAHI VƏ TETRAEDRİK MOLEKUL MODELLƏRLƏ VİZUALLAŞMASI A.A.Nağıyeva 1 , V.M.Həsənova 2 , F.Ə.Mustafayeva 2 , M.S.Salahov 2 Bakı Dövlət Universiteti 1 AZ 1148 Bakı, Z.Xəlilov küç., 23; e-mail: adela.nagıyeva@mail.ru Polimer Materiallar İnstitutu 2 AZ 5004 Sumqayıt, S.Vurğun küç., 124; e-mail:ipoma@science.az Fundamental fəzavi quruluşa ən çox tabe olan Dils-Alder reaksiyasıdır ki, bu reaksiya dien və dienofillər arasında qapalı quruluşlu birləşmə reaksiyası olub, başlangıc molekulların ilkin konfiqurasiyalarını saxlamaqla başa çatır. Buna əsaslanaraq işdə biz butadienlə sis-buten-2 nin Dils-Alder reaksiyası nəticəsində alınan sis-4,5 dimetil tsikloheksenin, trans-buten-2 ilə isə transtsikloheksenin yaranmasını daha əyani şəkildə göstərilməsinə nail olmaq məqsədi ilə tetraedrik modellərlə vizuallaşdırmışıq. Açar sözlər: sis- və trans- konfiqurasiyalar, sərt rabitəli birləşmə, hərəki rabitəli birləşmə, aralıq komplekslər, tetraedrik modellərlə vizuallaşma .
Fəzavi kimya elmində coxsaylı sözönü şəkilçilərdən istifadə olunmasının azərbaycan dilində semantik izahı 2006-cı ildə kitab halında verilmişdir [1]. Bunlar icərisində dərsliklərdə geniş istifadə olunan və
molekulların konfiqurasiyalarını ifadə edən sis- və trans- fəzavi sözönü şəkilçilərin molekul modellərlə şərhi fəzavi kimya kursunun əyani şəkildə dərk olunması üçün böyuk əhəmiyyət kəsb edir. Məlumdur ki, sis-
və trans-
konfiqurasiyalarının realizə olunması ilk növbədə molekulun sərt, gövdəli quruluşunda əvəzedicilərin fəzada eyni və əks istiqamətli düzülüşünü göstərir. Bu tipə mənsub olan sis- və trans- konfiqurasiyalı molekullar eyni tərkibli olmaqla, fərqli fiziki və kimyəvi xassələr daşıyırlar. Bu xassələrin fərqlənməsi bəzən hətta molekulların adlarında sərbəst kimyəvi ifadələrlə əks olunurlar: məsələn malein və fumar turşuları fərqli fiziki-kimyəvi xassələrə görə belə sərbəst adları almışlar. Fəza səciyyəli bu tip xassələr bir çox molekulların hibrid orbitallarında da öz ifadəsini tapır və fəzavi kimya sahəsində tetraedrik modellərdə molekulun xassələrini birmənalı izah edir [2,3]. Qeyd etmək lazımdır ki, kimyəvi reaksiyalar içərisində fundamental fəzavi quruluşa ən çox tabe olan Dils-Alder reaksiyasıdır [4]. Bu reaksiya dien(a) və dienofillər(b) arasında qapalı
quruluşlu birləşmə reaksiyası olub
başlanğıc molekulların əsasən ilkin konfiqurasiyalarını saxlamaqla başa çatır.
dienofil(b)
Alifatik sıra dien və dienofillərin Dils-Alder reaksiyasının tetraedrik modellərlə vizuallaşması sis- və trans- adduktların fəzavi quruluşlarının mənimsənilməsi üçün daha münasibdir, çünki ikiqat rabitə () tetraedrin tillərlə sərt birləşməsini, birqat rabitələr () isə tetraedrlərin təpələrlə fırlanma hərəkətli birləşməsini əyani şəkildə göstərir: 192 A.A.NAĞIYEVA və b.
KİMYA PROBLEMLƏRİ № 2 2015
ñÿðò ðàáèòÿëè áèðëÿøì ÿ ùÿðÿêè ðàáèòÿëè áèðëÿøì ÿ
Qeyd etmək lazımdır ki, bu tip hərəki
rabitə ətrafında fırlanma nəticəsində molekullar müxtəlif konformasiyalar halında mövcud ola bilirlər [5]. Belə ki, butadien-1,3 molekulunda olan sərt birləşmiş iki rabitəli karbon fraqmentləri bir-biri ilə təpələrlə birləşmiş iki tetraedrlərin yaratdığı rabitələr ətrafında fırlanaraq müstəvi şəkilli daha dayanıqlı sisoid-planar və transoid-planar konformasiyalarda mövcud ola bilirlər ki, bunlardan yalnız sisoid konformasiya Dils- Alder reaksiyasına daxil olur.
transoid konformasiya sisoid konformasiya
Äèëñ-Àëäåð ðåàêñèéàñûí äà ï ëàí àð äèåí âÿ äèåí î ôèë addendlÿri àðàëûã î ðèåí òàñèéàäà
DİLS – ALDER REAKSİYASINDA SİS- VƏ TRANS 193
KİMYA PROBLEMLƏRİ № 2 2015
Bizim verdiyimiz tetraedrik modellərlə bu planar konformasiyaların daha dayanıqlı olduğu asanlıqla müşahidə olunur.
t r a n s o i d k o n f o r m a s i y a
Alifatik dienlər sırasında metil əvəzli sisoid konformasiyalı planar piperilen fraqmentləri sis- və trans- quruluşların bu tetraedrik modellərlə vizuallaşmasını aşağıdakı planar formalarda təsvir etmişik:
s i s - p ip e r ile n tr a n s - p ip e r ile n
Bunlardan trans-piperilen dien sintezinə daxil ola bildiyi halda sis- piperilen tetraedrik metil qrupunun fəzavi maneəsi nəticəsində dienlə- dienofil arasında aralıq kompleks yarada bilmədiyindən addukta çevrilə bilmir. Eləcə də sis-sis-1,4-dimetil butadien-1,3 hər iki metil qruplarının fəzavi maneəsi nəticəsində Dils- Alder adduktları yaratmır, halbuki trans-trans 1,4-dimetil butadien bu reaksiyada aktiv iştirak edir.
sis-sis -1,4 dimetilbutadien-1,3 trans trans-1,4 dimetilbutadien-1,3 194 A.A.NAĞIYEVA və b.
KİMYA PROBLEMLƏRİ № 2 2015
Bunlardan fərqli olaraq izopren və 2,3- dimetil
butadien molekulları müxtəlif dienofillərlə asanlıqla adduktlar yaradırlar, çünki aralıq kompleksin əmələ gəlməsində metil qruplarının fəza maneələri yoxdur. Bu faktların tetraedrik modellərlə əyani
vizuallaşmasını biz
aşağıdakı qrafiki
təsvirlərdə vermişik. izopren 2,3-dimetil butadien-1,3
Sis- və trans-konfiqurasiyalı dienofillər götürüldükdə də ilkin
konfiqurasiyaları saxlamaqla adduktlar alınırlar. Belə ki, butadienlə sis-buten-2 Dils-Alder reaksiyası nəticəsində yalnız sis- 4,5-dimetil tsikloheksen yaradır. Bunların verdiyimiz tetraedrik modellərlə ifadəsi alınan birləşmələrin fəza quruluşunu daha aydın göstərir.
+ trans-2,3-dimetilbuten-2 trans-4,5-dimetil tsikloheksen-2 +
tra ns-4,5 -d im etil tsikloh eksen -2 DİLS – ALDER REAKSİYASINDA SİS- VƏ TRANS 195
KİMYA PROBLEMLƏRİ № 2 2015
ƏDƏBİYYAT 1.Salahov M.S., Əfəndiyev A.A., Məhərrəmov A.M., Salahova R.S. İzahlı fəzavi kimya terminləri. Bakı.
“Elm”–2006, 164
s. 2.Salahov M.S., Bağmanov B.T., Yusifova N.İ., Bağmanlı L.B. Fəza səciyyəli kimyəvi terminlər və onların izahı. 16. Dinamiki molekul modellər // “Kimya məktəbdə” jurnalı, 2006, 1(13), s.64-71. 3. Salahov M.S., Abbasov V.M., Bağmanov B.T. və b. C n – karbohidrogenləri, onların quruluşu, qrafiki təsvirləri və nomenklaturası. 5. C 3 –C 4 tərkibli karbohidrogenlərdə izomerlik. // “Kimya məktəbdə” jurnalı, 2006, 3(15), s.3-18. 4. Онищенко А.С. Диеновый синтез. Изда- тельство Академия Наук СССР, Москва, 1963,566c. 5. Салахов М.С., Пашаев Ф.Г., Гасанов А.Г., Багманов Б.Т. Квантовохимические расчеты электронной структуры молекулы гексахлор- бутадиена. // Azərbaycan kimya jurnalı, №4, 2007, s.53-57. (Salahov M.S., Pashaev F.G., Gasanov A.G., Bagmanov B.T. Kvantovohimicheskie raschety jelektronnoj struktury molekuly geksahlor- butadiena. // Azərbaycan kimya jurnalı, №4, 2007, s.53-57). ОПИСАНИЕ И ВИЗУАЛИЗАЦИЯ ТЕТРАЭДРИЧЕСКИМИ МОДЕЛЯМИ ЦИС- И ТРАНС- КОНФИГУРАЦИЙ В РЕАКЦИИ ДИЛЬСА -АЛЬДЕРА А.А.Нагиева 1 , В.М.Гасанова 2 , Ф.А.Мустафаева 2 , М.С.Салахов 2 1 Бакинский государственный университет AZ 1148 Баку, ул. З.Халилова, 23; e-mail: adela.nagıyeva@mail.ru Институт полимерных материалов Национальной АН Азербайджана AZ 5004 Сумгайыт, ул С. Вургуна, 124; e-mail:ipoma@science.az Реакция Дильса-Альдера является фундаментальной реакцией с точки зрения структурного строения, так как конечный продукт реакции сохраняет структуру исходных диенов и диенофилов. Исходя из этого, в данной работе мы провели более доступную визуализацию с помощью тетраэдрических моделей цис-4,5-диметилциклогексена, полученного по реакции Дильса-Альдера из цис-бутена-2 и бутадиена и соответственно, транс-4,5-диметилциклогексена из транс-бутенa-2. Ключевые слова: цис - и транс- конфигурации, соединение с жесткой связью, соединение с подвижной связью, промежуточный комплекс, визуализация тетраэдрическими моделями. EXPLANATION AND VISUALIZATION OF SIS-AND TRANS- CONFIGURATIONS IN THE REACTION OF DIELS ALDER BY TETRAHEDRAL MODELS A.A.NAGIYEVA, V.M.HASANOVA, F.A.MUSTAFAYEVA, M.S.SALAHOV Baku State University AZ 1148 Baku, Z.Khalilov str., 23;E-mail: adela.nagıyeva@mail.ru Institute of Polymer Materials of the National AScademy of Sciences of Azerbaijan AZ 5004 Sumgait, S.Vurgun str., 124, E-mail:ipoma@science.az Diels-Alder reaction is a fundamental reaction from structural composition standpoint since a finisdhed product preserves a structure of initial dienes and dienophyles.Hence,the work providesmore accessible visualization with the help of tetrahedral models of sis-4,5-dimethyl cyclohexene obtained from the Diels- Alder reaction of butadiene and sis-butadiene-2 and trans 4,5 dimethilcyclohexene from trans-buten-2. Keywords: sis- and trans- configurations, strong comminication compound, intermediate complexes, visualization by tetrahedral models. Redaksiyaya daxil olub 13.02.2015. Yüklə 63,51 Kb. Dostları ilə paylaş:
|