Kimya məktəbdə
23
KIMYANIN TƏDRISINDƏ ŞAGIRDLƏRIN MÜSTƏQIL IŞLƏRININ
PROBLEMLI YANAŞMA ILƏ ƏLAQƏLƏNDIRILMƏSINDƏ MÜASIR
EFFEKTIV TEXNOLOGIYALARDAN ISTIFADƏ
T.İ. Tağıyev
Cəncə Dövlət Universitetinin professoru, p.e.d.
A.V. Zülfüqarova
Bakı Dövlət-İqtisadiyyat Humanitar kolleci
Təlim prosesində şagirdlərin müstəqil işlərindən istifadə edilməsi onları
bilik əldə etməyə həvəsləndirir, mənimsənilmiş bilikləri tətbiq etmək bacarığı
yaradılır , əqli fəaliyyəti səfərbər edir, tədqiqatçılıq qabliyyətləri inkişaf etdirilir.
Problemli təlimdən istifadə etməklə , məlum biliklərlə yeni bilik arasında
ziddiyyət yaradılır, beləliklə də şagirdlərdə yeni materialı mənimsəmək üçün
onlarda idraki tələbat formalaşdırılır.
Müasir effektiv təlim texnologiyalarından istifadə etməklə təlim alanların
hamısının diqqətini bu prosesə cəlb etmək, onlar üçün maraqlı etmək , ən effektiv
nəticələr əldə etmək mümkün olur.
Bu cür texnologiyadan istifadə etməklə ən mürəkkəb məsələlərin həllini
cütlərlə, kiçik qruplarla və ya sinifin bütün şagirdləri ilə birlikdə həyata keçirmək
mümkündür.
Müasir təlimin qarşısında qoyulan tələblərin təmin edilməsində bu
metodlardan kompleks istifadə etmək lzımdır.
Şagirdlərin müstəqil işlərinin problemli təlimlə əlaqələndirilməsində müasir
metodlardan və effektiv texnologiyalardan istifadəyə aid bir dərs nümunəsini
nəzərdən keçirək.
Aldehidlər və ketonlar mövzusunun tədrisi
Bu mövzunu tədris etməkdə məqsəd:
1. Aldehidlər və ketonlar haqqında ilk anlayış vermək;
2. Aldehidlərin quruluşu, adlandırılması, xassələri, alınması, tətbiqi ilə
şagirdləri tanış etmək;
3. Molekulada atomların qarşılıqlı təsiri və maddənin xassəsinin onun
quruluşundan asılılığı ideyasını inkişaf etdirmək;
Resureslar: dərslik, aldehidlərin və ketonların quruluş formuluna və
homoloqlarına aid cədvəllər.
İş forması: ümumi siniflə, kiçik qruplarla və cütlərlə iş.
1(49)2015
24
Təlim üsulları: interaktiv təlim metodları, problemli təlimlə şagirdlərin
müstəqil işlərinin əlaqələndirilməsi.
Dərsin gedişi:
I mərhələ:
Motivasiya. Problemin qoyuluşu.
Aldehidlər haqqında ilk anlayış verdikdən sonra onların ümumi
formulunu, aldehidlərin homoloji sırasını yazmaqla onların üzərində müsahibə
təşkil edilir.
Müsahibə zamanı aşağıdakı problemli sual qarşıya qoyulur:
Aldehidlərin homoloji sırası ilə spirtlərin homoloji sırasının
müqayisəsindən belə bir sual yaranır.
Aldehidlərin ilk nümayəndəsi olan CH
2
O formaldehid adi şəraitdə qaz
halındadır, lakin spirtlərin ilk nümayəndəsi metil spirti isə mayedir.
CH
3
– CHO Asetaldehid isə 21
0
C-də qaz halına keçir. Bunun səbəbi nədən
ibarətdir?
Şagirdlər müxtəlif fərziyyələr irəli sürürlər. Spirt molekulaları arasında
hidrogen rabitəsinin mövcudluğu ideyası irəli sürülür. Onda yeni bir problem
ortaya çıxır.
Nə üçün aldehidlər üçün hidrogen rabitəsi xarakterik deyildir?
Müəllim hidrogen rabitəsinin yaranması şərtini onlara xatırladır. Şagirdlər
düşündürücü fəaliyyətə cəlb olunduqdan sonra müəllim izah edir ki, aldehidlərdə
bölünməmiş elektron cütünə malik oksigen atomunun və həmçinin hidrogen
atomunun olmasına baxmayaraq spirtlərdə oksigenlə birləşmiş hidrogen
rabitəsinin polyarlığı aldehidlərdəki karbonil qrupuna birləşən C–H rabitəsinin
polyarlığından çoxdur.
Yəni hidrogen rabitəsinin yaranması üçün yüksək elektromənfiliyə malik
atomun olması ilə yanaşı protonlaşa bilən hidrogen atomunun da olması tələb
olunur.
Aldehidlərdə isə karbonil
H
C
O
qrupundakı hidrogen atomu protonlaşma qabi-
liyyətinə malik deyil.
Lakin aldehidlərin karbonil qrupunda olan oksigen atomu başqa molekulun
hidrogen atomu ilə hidrogen rabitəsi yarada bilər. Məsələn: formaldehidin
oksigeni su molekulunun hidrogeni ilə hidrogen rabitəsi əmələ gətirir. Bunun
nəticəsi olaraq formaldehid suda asan həll olur.
Bu izahatdan sonra yeni bir problemli vəziyyət yaratmaq mümkündür.
Bu məqsədlə aldehidlərdə
C
O
H
funksional qrupda yerləşən C = O
Kimya məktəbdə
25
karbon ilə oksigen arasında olan iki qat rabitə doymamış karbohidrogenlərdə olan
ikiqat rabitədən nə ilə fərqlənir?
Şagirdlər müxtəlif fərziyyələr irəli sürür. Müəllim ikiqat rabitəyə qoşulmuş
atomların elektromənfiliklərinin müxtəlifliyini onlara xatırladaraq belə nəticəyə
gətirir ki, aldehidlərdə olan ikiqat rabitə doymamış karbohidrogenlərdəki iki qat
rabitəyə nisbətən polyardır. Çünki müxtəlif atomlar arasında yaranır. Doymamış
karbohidrogenlərdə isə ikiqat rabitə eyni atomlar arasında yaranır.
Daha sonra yeni bir problemli vəziyyət yaradılır. Karbonil qrupunda olan
ikiqat rabitə qonşu karbona birləşmiş C – H rabitəsinə təsir göstərə bilirmi?
Molekulada elektronların yerdəyişməsi qaydasına istinad edərək belə
nəticə çıxarılır ki, karbonil qrupuna birləşən karbon yanındakı hidrogen (α -
hidrogen) daha çox mütəhərrik olur. Ona görə ki, karbonil oksigeni molekulda
elektron sıxlığını özünə tərəf cəzb etdiyindən ,karbonil qrupuna qonşu karbona
birləşmiş hidrogen atomları mütəhərrikləşir. Aldehidlərin oksidləşməsi zamanı
ona görə də ilk növbədə α-hidrogenlər oksidləşir. Bu izahatla molekulada
atomların qarşılıqlı təsiri ideyası bir daha inkişaf etdirilir. Bu əsasda aldehidlərin
xassələri dərk etdirilir.
II mərhələ:
Tədqiqatın aparılması.
Bu mərhələdə aldehidlərin adlandırılması, xassələri və tətbiqinə aid
materialın müstəqil öyrənilməsi şagirdlər üçün çətinlik törətmədiyi üçün onlara
kitab üzrə müstəqil iş verilir.
Bu məqsədlə şagirdlər əvvəlcə qruplaşdırılır. Sonra suallar yazılmış
tapşırıq vərəqələri onlara paylanılır.
Şagirdlər dərslikdəki materialı oxuyur və həmin suallara cavab
hazırlayırlar.
Tapşırıq 1.
Dərslikdəki materialı oxuyun aşağıdakı suallara cavab hazırlayın.
1.
Aldehidlərin adlandırılması qaydasını izah edin.
2.
Aldehidlərin fiziki xassələrini söyləyin.
3.Aldehidlərin alınması hansı üsullarla mümkündür.
Tapşırıq 2.
1. Aldehidlər hansı kimyəvi reaksiyalara daxil olur? Misal göstərin.
2. Ketonlar hansı birləşmələrə deyilir.
3. Ketonları hansı kimyəvi üsullarla almaq olar?
Tapşırıq 3.
1. Ketonlar necə adlandırılır?
1(49)2015
26
2. Nə üçün ikili spirtlərin oksidləşməsindən keton almaq olur?
3. Ketonlar hansı kimyəvi reaksiyalara daxil olur?
III mərhələ:
Tədqiqatın aparılması.
Şagirdlər yuxarıda verilən suallara cavab hazırlamaq üçün dərslikdən
istifadə edərək müstəqil işi qruplarla yerinə yetirirlər.
IV mərhələ:
İnformasiya mübadiləsi.
Şagirdlər hazırladıqları cavabları qrup daxilində müzakirə edir, sonra hər
qrupun nümayəndəsi lövhədə cavabları ümumi sinifə təqdim edirlər.
V mərhələ:
Bu mərhələdə cavabların ümumiləşdirilməsi və dəqiqləşdirilməsi yerinə
yetirilir.
Müəllim şagirdlərin cavablarındakı qeyri-dəqiqliyi və natamamlığı
dəqiqləşdirir və tamamlayır.
VI mərhələ:
Nəticələrin ümumiləşdirilməsi.
Yeni mövzuya aid öyrənilən biliklər aşağıdakı müddəalarla
ümumiləşdirilir.
1. Aldehid qrupu
C
O
H
aldehidlər üçün funksional qrup hesab olunur.
2. Aldehidlərin adının sonuna “al” şəkilçisi əlavə olunur.
3. Aldehidlərdə izomerlik ona qoşulmuş radikalın izomerliyi ilə müəyyən
edilir.
4. Aldehidlərdə karbonil qrupuna birləşən hidrogen atomununu
protonlaşma qabiliyyəti az olduğundan onlar arasında hidrogen rabitəsi yaranmır.
Buna görə də aldehidlər onlara müvafiq spirtlərlə müqayisədə aşağı temperaturda
qaynayır.
5. Aldehidlər üçün xarakterik reaksiya gümüş-güzgü reaksiyasıdır.
6. Aldehidlərin öz aralarında gedən reaksiya aldol reaksiyası adlanır.
7. Ketonların adının sonuna “on” şəkilçisi əlavə olunur.
8. Ketonlar gümüş-güzgü reaksiyası vermir və polimerləşirlər.
VII mərhələ:
Yaradıcı tətbiq etmə.
Bu mərhələdə qruplara aşağıdakı məsələ və çalışmaları həll etmək
tapşırılır.
1.
Aşağıdakı sxemə aid reaksiya tənlikləri yazın.
Kimya məktəbdə
27
CnH
2n+2
→ CnH
2n+1
OH → C
n
H
2n+1
CHO →
2.
Aşağıda formulları verilən birləşmələrdə C-nun oksidləşmə dərəcəsini
göstərin.
CH
4
, CH
3
OH, CH
2
O, HCOOH, CO
2
3. Aldol reaksiyasına aid bir reaksiyanın tənliyini yazın.
Qruplardan yuxarıdakı sual və çalışmalara cavab aldıqdan sonra, cavablar
qiymətləndirilir.
Meyarlar
Qruplar
Suallara
verilən
cavabların
düzgünlüyü
Qrupların
fəallığı
Qruplarda
mehriban
əməkdaşlıq
Əlavə
materialdan
istifadə
Analiz
sintez
ümumiləş
dirmə bacarığı
Nəticənin
təqdim
edilməsi
I
II
III
IV
Meyar cədvəli lövhədən asılır vəqiymətləndirmə həmin cədvəldə qeyd edilir.
Ev tapşırığı: Dərslikdən aldehidlər və ketonlar mövzusunu öyrənmək.
Tapşırığı yerinə yetirmək: Aldehidlərin tətbiqi sahələrini şaxələndirmə
priyomundan istifadə etməklə göstərin.
İstifadə edilmiş ədəbiyyat:
1.
Abbasov V.M., Abbasov M.M. və
başqaları.
“Kimya”.
Ümumtəhsil
məktəblərinin 11-ci sinfi üçün dərslik.
2.
Tağıyev T.İ. Üzvi kimyanın tədrisi
metodikası.(ali
məktəblər
üçün
dərslik). Bakı,”Elm”.2015,224səh.
1(49)2015
28
T.И. Тагиев
д.п.н. ,профессор кафедры Химия, Гянджинского Государственного
Университета
А.В.Зулфигарова
Бакинский Государственный Экономический и Гуманитарный колледж
Сочетании самостоятельной работы учащихся с проблемного подхода
использование современных эффективных технологий при изучении химии
АННОТАЦИЯ
Статья посвящена методике сочетании самостоятельной работы учащихся с
проблемного подхода использование современных эффективных технологий при
изучении химии.
T.I. Tağıyev, A.V. Zulfiqarova
Approach to the problem of coordinating the teaching of chemistry students of
modern learning technologies
ANNOTATION
The article is an independent work of students in the teaching of chemistry
problematic approach is the method of co-ordination of modern learning technologies.
Açar sözlər: müstəqil işlər, problemli təlim, effektiv texnologiyalar, metodika.
Ключевые слова: самостоятельное работы, проблемные обучение, эффективные
технологии, методике
Key words: ndependent studies, the problem of training, effective technologies, methods
Dostları ilə paylaş: |