Kirish I. Bob. Iqtidorli bolalarni aniqlash va ularning qobiliyatini rivojlantirish 1

II.Bob. O’quvchilarni o’quv faoliyati natijalarini hisobga olish turlari,shakllari va me’todlari

2.2 Iqtidorli o’quvchilarni rivojlantirish metodikalari

Oquv jarayonida nazorat va hisobga olish funktsiyalari. Ta’lim jarayonining muhim tarkibiy qismlaridan biri nazorat va hisobga olishdir. Bu tushunchalar oziga xos mohiyat va xususiyatlarga ega. Oqituvchi nazorat va hisobga olishni togri tashkil etsa, ta’lim jarayonining samaradorligi ortadi. Buning uchun oqituvchi oquvchining oquv materiallarini ozlashtirish darajasini aniqlab borishi lozim.

Nazorat (ta’lim jarayonida) ta’lim oluvchining bilim, konikma va malakalari darajasini aniqlash, olchash va baholash jarayonini anglatadi. Aniqlash va olchash esa tekshirish deb ataladi.

Tekshirish nazoratning tarkibiy qismi bolib, uning asosiy didaktik vazifasi oqituvchi va oquvchilar ortasida aks aloqani taminlash, pedagog tomonidan oquv materialini ozlashtirish haqida obyektiv axborot olinishi hamda bilimlardagi kamchilik va nuqsonlarni oz vaqtida aniqlashdir. Tekshirishning maqsadi nafaqat oquvchining bilim darajasi, sifati, balki uning oquv mehnati hajmini ham aniqlashdan iborat. Oquvchilarning bilim va malakalarini tekshirish quyida korsatilgan mantiqiy ketma-ketlikda olib borilishi kerak:

Tekshirish tizimidagi birinchi bogin ta’lim oluvchilarning bilim darajasini oldindan aniqlash hisoblanadi. Odatda, u oquv yili boshida oquvchilar tomonidan avvalgi oquv yilida ozlashtirilgan bilimlari darajasini aniqlash maqsadida otkaziladi. Bu kabi tekshirish, shuningdek, oquv yilining ortasida yangi bolim (kurs)ni organishga kirishilganda ham otkazilishi mumkin va orinli boladi.

14

Bilimlarni tekshirishning ikkinchi bogini har bir mavzuni ozlashtirish jarayonidagi joriy tekshirishdir. Joriy tekshirish ta’lim oluvchilar tomonidan oquv dasturida belgilangan ayrim alohida elementlarni ozlashtirish darajasini tashxislash imkonini beradi. Mazkur tekshirishning asosiy vazifasi orgatishdir. Bunday tekshirishning shakl va metodlari turlicha bolib, ular oquv materiali mazmuni, murakkabligi, oquvchilarning yoshi va tayyorgarligi, ta’lim bosqichi va maqsadlari, muayyan pedagogik sharoitlarga bogliq boladi.

Takroriy tekshirish bilim, konikma va malakalarni tekshirishning uchinchi bogini sanalib, joriy tekshirish kabi mavzuli bolishi mumkin. Yangi mavzuni organish bilan birga oquvchilar avval organilganlarni takrorlaydilar. Takroriy tekshirish bilimlarni mustahkamlashga komaklashadi, biroq oquv ishlari bosqichini tavsiflash, bilimlarni ozlashtirish mustahkamligi darajasini tashxislash imkonini bermaydi. Ushbu tekshirish tashxisning boshqa turlari va metodlari bilan birga qollanilsagina kutilgan samarani beradi.

Tizimning tortinchi bogini oquvchilarning bilim, konikma va malakalarini yaxlit bolim yoki kursning alohida mavzusi boyicha davriy tekshirish hisoblanadi. Mazkur tekshirishning maqsadi kursning turli qismlarida organilgan oquv materialining strukturaviy elementlari ortasidagi ozaro aloqalarni ozlashtirish sifatini tashxislash. Davriy tekshirishning asosiy vazifasi tizimlashtirish va umumlashtirish.

Tekshirishni tashkil etishda beshinchi bogin ta’lim oluvchilarning, ta’lim jarayonining barcha bosqichlarida egallangan bilim, konikma va malakalarini yakuniy tekshirish va hisobga olishdir. Ozlashtirishning yakuniy hisobi har bir chorak va oquv yili oxirida otkaziladi. U olingan baholarni qoshib, ortacha arifmetik ballni mexanik tarzda chiqarishdangina iborat

15

bolmasligi lozim. Bu, avvalo, mazkur bosqichda belgilangan maqsadga muvofiq tarzda amaldagi ta’lim olganlik darajasi (sifati)ni tashxislashdir.

Talabalar bilimini baholash 5 baholik tizimda amalga oshiriladi.

Oraliq nazorat turini otkazish va mazkur nazorat turi boyicha talabaning bilimini baholash tegishli fan boyicha oquv mashgulotlarini olib borgan professor-oqituvchi tomonidan amalga oshiriladi.

Yakuniy nazorat turini otkazish va mazkur nazorat turi boyicha talabaning bilimini baholash oquv mashgulotlarini olib bormagan professor-oqituvchi tomonidan amalga oshiriladi.

Tegishli fan boyicha oquv mashgulotlarini olib borgan professor-oqituvchi yakuniy nazorat turini otkazishda ishtirok etishi taqiqlanadi.Yakuniy nazorat turini otkazishda kelishuv asosida boshqa oliy ta’lim muassasalarining tegishli fan boyicha professor-oqituvchilari jalb qilinishi mumkin.Tibbiyot oliy ta’lim muassasalarida oraliq va yakuniy nazorat turlarini otkazish, shuningdek talabalarning bilimini baholash tegishli kafedra mudiri tomonidan tashkil etiladigan komissiya tomonidan amalga oshiriladi.Komissiya tarkibi tegishli fan professor-oqituvchilari va soha mutaxassislari orasidan shakllantiriladi.Komissiya tarkibiga kelishuv asosida boshqa tashkilotlarning soha mutaxassislari ham jalb qilinishi mumkin. Oliy ta’lim muassasasida nazorat turlarini otkazilishi tegishli oliy ta’lim muassasasining ta’lim sifatini nazorat qilish bolimi tomonidan doimiy ravishda organib boriladi. Bunda nazorat turlarini otkazilish tartibi buzilganligi aniqlangan hollarda, otkazilgan nazorat turlarining natijalari bekor qilinishi hamda tegishli nazorat turi qaytadan otkazilishi mumkin.Talaba tegishli fan boyicha yakuniy nazorat turi otkaziladigan muddatga qadar oraliq nazorat turini topshirgan bolishlari shart.

16

Oraliq nazorat turini topshirmagan, shuningdek ushbu nazorat turi boyicha 2 (qoniqarsiz) baho bilan baholangan talaba yakuniy nazorat turiga kiritilmaydi.

Yakuniy nazorat turiga kirmagan yoki kiritilmagan, shuningdek ushbu nazorat turi boyicha 2 (qoniqarsiz) baho bilan baholangan talaba akademik qarzdor hisoblanadi.

Talaba uzrli sabablarga kora oraliq va (yoki) yakuniy nazorat turiga kirmagan taqtsirda ushbu talabaga tegishli nazorat turini qayta topshirishga fakultet dekanining farmoyishi asosida ruxsat beriladi.Bir kunda 1 tadan ortiq fan boyicha yakuniy nazorat turi otkazilishiga yol qoyilmaydi. Yakuniy nazorat turlarini otkazish kamida 2 kun oraligida belgilanishi lozim.

Bitiruvchi kurs bolmagan talabalar kuzgi semestr natijalari boyicha 3 tagacha fandan (fanlardan) akademik qarzdorligi bolgan hollarda talabaga bir oygacha, bahorgi semestr natijalari boyicha 3 tagacha fandan (fanlardan) akademik qarzdorligi bolgan talabaga tegishli fan (fanlar) boyicha oraliq va (yoki) yakuniy nazorat turlarini yangi oquv yili boshidan qayta totpirish uchun 1 oy mudtsat beriladi.

Bitiruvchi kurs talabalariga bahorgi semestr natijalari boyicha ozlashtirmagan fandan (fanlardan) qayta topshirish uchun yakuniy davlat attestatsiyasi boshlangunga qadar ruxsat beriladi.Fanlardan akademik qarzdorligi 4 ta va undan kop bolgan talabalarga qayta topshirishga ruxsat berilmaydi va ular oliy ta’lim muassasasi rektorining (boshligining, filial direktorining) buyrugi bilan kursdan qoldiriladi.

Talabaga oraliq va (yoki) yakuniy nazorat turini qayta topshirish uchun

17

berilgan muddat davomida talaba tomonidan qayta topshirishlar soni 2 martadan kop bolmasligi kerak.

Talaba oraliq va (yoki) yakuniy nazorat turini birinchi marta qayta topshirishdan ota olmagan takdirda, fakultet dekani tomonidan komissiya tuziladi. Komissiya tarkibi tegishli fan boyicha professor-oqituvchi va soha mutaxassislari orasidan shakllantiriladi. Ikkinchi marta oraliq va (yoki) yakuniy nazorat turini otkazish va talabani baholash mazkur komissiya tomonidan amalga oshiriladi.

Berilgan muddat davomida mavjud bolgan qarzdorlikni topshira olmagan talaba boyicha fakultet dekani bildirgi bilan oliy ta’lim muassasasi rektorini (boshligini, filial direktorini) xabardor qiladi va ushbu talaba rektor (boshliq, filial direktori) buyrugi asosida kursdan qoldiriladi.Talaba uzrli sabablarsiz malakaviy amaliyotga qatnashmagan, shuningdek malakaviy amaliyot yakunlari boyicha 2 (qoniqarsiz) baho bilan baholangan hollarda, u akademik qarzdor hisoblanadi va kursdan qoldiriladi.

Kursda qoldirilgan talaba fanni (fanlarni) ozlashtirmagan semestr boshidan tolov-kontrakt asosida mazkur oquv yiliniig tegishli semestri uchun tasdiqlangan oquv rejaga muvofiq oqishni davom ettiradi.Baholash natijasidan norozi bolgan talabalar fakultet dekani tomonidan tashkil etiladigan Apellyatsiya komissiyasiga apellyatsiya berish huquqiga ega. Apellyatsiya komissiyasi tarkibiga talabani baholashda ishtirok etmagan tegishli fan professor-oqituvchilari orasidan komissiya raisi va kamida tort nafar a’zo kiritiladi.Talaba baholash natijasidan norozi bolgan takdirda, baholash natijasi e’lon qilingan vaqtdan boshlab 24 soat davomida apellyatsiya berishi mumkin. Talaba tomonidan berilgan apellyatsiya Apellyatsiya komissiyasi tomonidan 2 kun ichida korib chiqilishi lozim.

18

Talabalar bilimini baholash 5 baholik tizimda amalga oshiriladi.Oraliq nazorat turini otkazish va mazkur nazorat turi boyicha talabaning bilimini baholash tegishli fan boyicha oquv mashgulotlarini olib borgan professor-oqituvchi tomonidan amalga oshiriladi. Yakuniy nazorat turini otkazish va mazkur nazorat turi boyicha talabaning bilimini baholash oquv mashgulotlarini olib bormagan professor-oqituvchi tomonidan amalga oshiriladi. Tegishli fan boyicha oquv mashgulotlarini olib borgan professor-oqituvchi yakuniy nazorat turini otkazishda ishtirok etishi taqiqlanadi.Yakuniy nazorat turini otkazishda kelishuv asosida boshqa oliy ta’lim muassasalarining tegishli fan boyicha professor-oqituvchilari jalb qilinishi mumkin.Tibbiyot oliy ta’lim muassasalarida oraliq va yakuniy nazorat turlarini otkazish, shuningdek talabalarning bilimini baholash tegishli kafedra mudiri tomonidan tashkil etiladigan komissiya tomonidan amalga oshiriladi.Komissiya tarkibi tegishli fan professor-oqituvchilari va soha mutaxassislari orasidan shakllantiriladi. Komissiya tarkibiga kelishuv asosida boshqa tashkilotlarning soha mutaxassislari ham jalb qilinishi mumkin.

Demak, ozlashtirishni nazorat qilish va hisobga olish nazorat, oqitish, tarbiyalash va rivojlantirish vazifalarini bajaradi.

Nazorat qilish vazifasi oquvchilarning bilim, konikma va malakalari darajasini aniqlash va baholashdan iborat. Bu oquv materiallarini organishning keyingi bosqichiga otish imkoniyatlarini aniqlashtiradi hamda oqituvchining oquv metodlarini va usullarini togri tanlaganini nazorat qiladi. Nazorat qilish vazifasi oquv materiallarini organishning maqbul yollarini topish bilan bogliqdir.

Oqitish vazifasi oquvchilarning bilimini tekshirishda aniq korinadi. Yangi

19

mavzuni mustahkamlash jarayonida yoki uy vazifalarini tekshirishda oquvchilarning otilgan mavzuni takrorlashga, ular uchun tushunarsiz bolgan ma’lumotlarni bilib olishlariga imkon tugiladi. Chunki guruhdagi boshqa oquvchilar javob bera yotgan oquvchining fikrlarini diqqat bilan tinglashadi va avval egallangan bilimlarni mustahkamlab, qoshimcha ma’lumotlar bilan boyitishadi. Ortoqlarining javoblariga qoshimcha qilishga yoki yechilmay qolgan savollarga javob berishga shaylanish orqali organilgan mavzuni aniqlashtirishga harakat qiladi.

Nazoratning tarbiyalash vazifasi shundan iboratki, oquvchilar tekshirishga tayyor bolish uchun darslarni oz vaqtida tayyorlaydilar, bosh vaqtlaridan unumli foydalanishga harakat qiladilar, intizomga organadilar.

Shuningdek, tekshirish va baholash oquvchining oz bilimlari va qobiliyatlarini ozi mustaqil aniqlashiga ham yordam beradi. Ozidagi kamchiliklarni kora olishga va uni tugatish yollarini izlashga komaklashadi. Lekin oquvchining bilimini baholashda oqituvchi nohaqlikka yol qoysa, oquvchi bilan oqituvchi ortasida ziddiyat kelib chiqadi. Uy vazifalarining esa haddan ziyod kop bolishi ham oquvchilarning yuzaki dars tayyorlashiga olib keladi.

Eng asosiysi, ozlashtirishni hisobga olish, shaxsning ijobiy fazilatlarini shakllantirish, yaxshi oqishga xohish uygotish, oquv ishlariga vijdonan yondashish, javob berishga tayyorlanishda mustaqil bolish hamda bilish faoliyatini chuqurlashtirishga qaratilmogi lozim. Agar nazoratning oqitish va tarbiyalash vazifalari togri amalga oshirilsa, shaxsning tafakkurini rivojlantirishga, xis-tuygulari va axloqiy sifatlarini tarbiyalashga imkon tugiladi. Bu esa oz-ozidan nazoratning rivojlantiruvchi vazifasi sanaladi.

Iqtidorli bolalar bilan ishlashda AKT

20

Iqtidorli bola — bu u yoki bu faoliyatda yorqin, oshkora, ba’zi­da mashhur yutuqlari (yoki bu kabi yutuqlar uchun ichki asosga egaligi) bilan ajralib turuvchi boladir. Bugungi kunda ko‘pchilik psixologlar tan olishlaricha, iqtidorning sifat jihatdan o‘ziga xosligi va rivojlanish xususiyati darajasi — bu doim irsiyat va bolaning faoliyati bilan bog‘liq bo‘lgan (o‘yin, ta’lim, mehnat) ijtimoiy muhitning murakkab o‘zaro ta’siri natijasidir.

Bunda bolaning shaxsiy faolligi, shuningdek, asosida individual iste’dodni shakllantirish va amalga oshirish yotuvchi shaxsning o‘z-o‘zini rivojlantirish psixologik mexanizmlari muhim ahamiyatga ega. Axborot-kommunikatsiya texnologiyalari(AKT)dan foydalanish o‘quvchilarga ularni qiziqtirgan savollarga javob topishlariga yordam beradi, ular uchun mohiyati noma’lum bo‘lib, ammo qiziq bo‘lgan hodi­salar to‘g‘risida o‘ylanishga undaydi. Muammoni o‘ylash jarayonida bahs-munozaralar, turli-tuman fikr-mulohazalar yuzaga keladi. A. Maslou, N. A. Bernshteyn va boshqa mashhur olimlarning fikrlariga tayangan holda, psixolog V.S. Yurkevich tomonidan yuksak qobi­liyatlar rivojlanishining (iqtidorning) uch qonuni ajratib berilgan:

Bola ijobiy hissiyotlari yuzaga keladigan faoliyatdagina qobi­liyatlarning rivojlanishi yuz beradi.

Qobiliyatlarning rivojlanishi uchun bolaning asosiy faoliyati (ta’lim va darsdan tashqari faoliyat) murakkablik darajasini doimiy oshirib borish zarur.

Faoliyat rivojlantiruvchi bo‘lishi uchun (ham qobiliyati hamda bolaning shaxsi) bola uchun (ichki motivatsiyasi bo‘yicha) ahamiyatga ega bo‘lishi zarur.

21

Maktab faoliyatining vazifasi o‘quvchilarning qobiliyatlari va shax­siy-individual sifatlarini rivojlanirish uchun sharoitlar yaratish hi­soblanadi va bu bozor iqtisodiyoti sharoitida o‘quvchini uzluksiz ta’limga tayyorlaydi, bo‘lajak bitiruvchini mehnat bozorida raqobatbardoshligini ta’minlaydi. Pedagog va o‘quvchilarning hamkorlikdagi ilmiy-tadqiqot ishlarining maqsadi — AKT — kompetentlikni oshirish, pedagogika fanining yutuqlarini o‘rganish va innovatsion faoliyatda uni sinovdan o‘tkazish, jamiyatga moslashuv, shaxsning ijodiy o‘z-o‘zini rivojlantirishida AKTdan foydalanish hisoblanadi. Ilmiy-tadqiqot faoliyati — bu o‘qituvchi va o‘quvchining o‘zaro ta’siri vositasidir. An’anaviy ta’limiy dasturlarda odatda kreativlik va kommunikativ qobiliyatlarni rivojlantirish muhim hi­soblanmaydi. U faqatgina zarur bilim, ko‘nikma va malakalarni egallashga imkoniyat yaratadi.Iqtidorli bolalarning ta’lim olishlarida yangicha yondashuv, kompyuter orqali ta’limiy va rivojlantiruvchi dasturlar, AKTdan foydalanuvchi ish metodlari va shakllari zarurdir. O‘quvchilar bilan ishlash jarayonida vazifani imkon qadar yaxshiroq bajarib o‘qituvchining maqtoviga sazovor bo‘lishga intiladigan, bir-birlari bilan raqobatlashuvchi o‘quvchilar guruhi shakllanadi. Maktab pedagoglari oldida asosiy uch vazifa turadi:

Iqtidorli bolalar bilan ishlashning nazariy, amaliy-yo‘naltirilgan tizimini ishlab chiqish.

Maktabda o‘quvchilar iqtidorlarini barvarq aniqlash diagnostikasi va monitoringini o‘tkazish hamda elektron ma’lumotlar bazasini yaratish.

Olingan ma’lumotlarni sinf rahbarlarining kasbga yo‘naltirish hamda psixologning kundalik mashaqqatli ish jarayonlarida qo‘llash.

Qo‘yilgan maqsad va vazifalarni amalga oshirish ta’lim jara­yonining yaxlitligi sharoitidagina, o‘quvchilarning dars va darsdan tashqari

22

faoliyatlaridan ko‘proq foydalanishdagina amalga oshishi mumkin. O‘quvchilarning yosh xususiyatlarini hisobga olgan holda, shuningdek, o‘quvchilarning ta’lim va tarbiya mazmunining har bir bosqichlari uchun vazifalar belgilanadi: Ta’limning birinchi bosqichi: kichik maktab yoshidagi o‘quvchilarning ijodiy imkoniyatlarini aniqlash va rivojlantirish; o‘quv faoliyatiga barqaror qiziqishni shakllantirish; tadqiqotchilik faoliyatiga qiziqishni shakllantirish; mustaqil faoliyat elementlarini shakllantirish; ijodiy faoliyat asosi sifatida obrazli idrok va xayol elementlarini rivojlantirish; o‘ziga, insonlarga ijobiy munosabatni shakllantirish; olam, hayot, jamiyatga qadriyatli munosabatni shakllantirishdan iborat. Ta’limning ik­kinchi bosqichida: o‘quvchilarning intellektual va ijodiy imkoniyatlarini rivojlantirish; o‘quv va ijodiy faoliyatga bo‘lgan barqaror motivni shakllantirish; tadqiqotchilik faoliyati elementlarini o‘zlashtirish; mustaqil faoliyat asoslarini shakllantirish; tasavvurni rivojlantirish; shaxs sifatida o‘ziga, insonlar shaxsiga qadriyatli munosabatni shakllantirish; olam, hayot, jamiyatga qadriyatli mu­nosabatni shakllantirish.

Ta’lim uchinchi bosqichi vazifalari: katta sinf o‘quvchilarining aqliy va ijodiy faolliklarini rivojlantirish; o‘quv va ijodiy faoliyatga barqaror motivatsiyani shakllantirish; mustaqil ta’lim olishga ehti­yojni shakllantirish; tadqiqotchilik faoliyati metodlarini egallash; mustaqil intellektual va ijodiy faoliyatni rivojlantirish; obrazli idrok va xayolga oid qobiliyatlarini amalga oshirish; shaxs sifatida o‘ziga va inson shaxsiga qadriyatli munosabat xulqini amalga oshirish; hayotiy vaziyatlarni va ularning yechimini to‘g‘ri idrok eta olish qobiliyati. Iqtidorli o‘quvchilar bilan ish quyidagi yo‘nalishlarda amalga oshiriladi: o‘quvchilarning sinfdan tashqari va maktabdan tashqari ijodiy faoliyatlarini tashkil etishda maktabning intellektual, moddiy-texnik imkoniyatlaridan ko‘proq foydalanish: fan

23

to‘garaklari va qiziqishlar bo‘yicha to‘garaklar; sport seksiyalari, kompyuter ijodkorligi to‘garaklari; ijodiy guruhlar; teatr studiyalari; tadqiqotchilik ishlari; olimpiada ishtirokchilarining tayyorgarliklari; individual mashg‘ulotlar; Bolalar va o‘smirlar iqtidorlari diagnostikasi; O‘quvchilarning ilmiy-tadqiqotchilik faoliyatiga qiziqish va moyilliklarini barvaqt uyg‘otish, bu jarayonga jiddiy tayyorlash; Faol fuqarolik pozitsiyasini, yuksak axloqiy sifatlar va ma’naviy madaniyatni tarbiyalash