Kirish I bob. Nazariy ma’lumotlar
Yüklə 184,44 Kb.
|
| Yangi mavzu bayoni.
Agar tunda ma’lum bir joydan turib yulduzlar bir necha soat davomida tinimsiz kuzatilsa, butun osmon sferasining yulduzlari, kuzatuvchidan oʻtuvchi faraziy oʻq - Olam o ‘qi atrofida aylanishini koʻrish mumkin. Bunday aylanish davomida ixtiyoriy yoritgich oʻz vaziyatini gorizont tomonlariga nisbatan oʻzgartirib boradi. Yulduzlar osmonining bunday koʻrinma aylanish davri bir 67
chapdan oʻngga, ya’ni soat strelkasi yoʻnalishida harakatlanayotgandek koʻrinadi. Bunda ma’lum yoritgich, sharq tomonda har doim ma’lum nuqtadan koʻtarilib, gʻarbda ham aniq bir nuqtada botadi. Uning gorizontdan maksimal balandligi ham (janub tomon yoʻnalishida) kunlar oʻtishi bilan bu kuzatuvchi uchun oʻzgarmay, har doim bir xil boʻladi. Agar kuzatuvchi shimol tomonga qarasa, bir qism yulduzlar sharqdan chiqib, gʻarbga botgani holda, botmaydiganlari — ma’lum qoʻzgʻalmas nuqta atrofida konsentrik aylanalar (markazi bir nuqtada boʻlgan aylanalar) chizayotganini koʻradi (19- rasm). Bu qoʻzgʻalmas nuqta olamning shimoliy qutbideb yuritiladi. Olamning shimoliy qutbi, Kichik Ayiq yulduz turkumining (Katta Ayiq — «Yetti qaroqchi»ga qoʻshni yulduz turkumi) eng yorugʻ yulduziga (alfasiga) juda yaqin (orasi taxminan 1° boʻlgan) nuqtada yotadi. Shu tufayli Kichik Ayiqning bu yulduzi Qutb yulduzi deb nom olgan. Yulduzlarning sutkalik bunday koʻrinma harakatlari Yerning oʻz oʻqi atrofida aylanishi tufayli sodir boʻladi. Quyosh va Oyning sutkalik harakatlari ham sharqdan gʻarbga tomon kuzatilib, yulduzlardan farqli oʻlaroq, ularning chiqish va botish nuqtalari hamda maksimal balandliklari kun sayin oʻzgarib boradi. Xususan, Quyosh Navroʻzda ( 2 1 - martda) aniq Sharq nuqtasidan koʻtarilib, aniq G ‘arbda botgani holda, keyin uning chiqish va botish nuqtalari shimol tomonga siljib boradi. Bunday hol 22- iyungacha davom etib, soʻngra chiqish va botish nuqtalari aksincha, gorizontning janub tomoniga siljiydi. Bu davrda Quyoshning tush paytdagi balandligi pasaya borib, kunduz qisqaradi, tun esa, aksincha, uzayadi. Sayyoramizning yoʻldoshi Oy ham sutkalik koʻrinma harakatda ishtirok qilib, sharqdan gʻarbga, yulduzlar bilan birga siljib boradi. Biroq bir necha tun davomida kuzatishlardanoq, Oyning yulduzlarga nisbatan haqiqiy harakatlanishini sezish mumkin. Bunday harakat tufayli Oy, yulduzlar fonida gʻarbdan sharqqa tomon har sutkada taxminan 13 gradusdan siljib borib, Yer atrofida 27,32 sutkada bir marta toʻla aylanib chiqadi. 68
kabi yulduzlarga nisbatan gʻarbdan sharqqa siljib borishini ma’lum qiladi. Quyoshning bunday koʻrinma harakati tufayli sutkalik siljishi, Oynikiga nisbatan juda kichik boʻlib, atigi bir gradusga yaqin yoyni tashkil qiladi va bir yilda bir marta toʻla aylanib chiqadi. Quyosh va Oyning osmonni bir toʻla aylanib chiqishlaridagi yuradigan yoʻllarining tekisliklari bir-biriga yaqin. Ular kesib oʻtadigan yulduz turkumlari zodiak yulduz turkumlari (yunoncha «zoon» — hayvonlar degani) deyilib, bu turkumlar sohasi — zodiak soha deyiladi. Juda qadim zamonlardayoq kishilar, zodiak yulduz turkumlari sohasida, tashqi koʻrinishi bilan yulduzlarga oʻxshash, biroq yulduzlardan farq qilib, ularga nisbatan siljib boruvchi 5 ta yoritgichni kuzatdilar. Yulduzlardan farqlanuvchi bunday xususiyatlari evaziga ularga «adashgan yulduzlar» sayyoralar deb nom berdilar. Qadim Rimda adashgan yulduzlar Rim xudolari- ning nomlari bilan Merkuriy, Venera, Mars, Yupiter va Saturn deb atala boshlandi. 69
sayyoralari topildi. Sayyoralarning koʻrinma harakatlari ham zodiak yulduz turkumlari chegaralarida kuzatilib, yulduzlar fonida siljishlari Quyosh va Oyning siljishlari kabi gʻarbdan sharqqa boʻladi. Oʻqituvchining oʻquvchilarga murojati: boshqa sayyoralar ham huddi Yer va Oy singari Quyosh atrofida aylanadilar. Yer oʻz oʻqi atrofida aylanibgina qolmasdan, balki quyosh atrofida ham aylanadi. Oy esa oʻz navbatida ham Yerning, ham Quyoshning atrofida aylanadi. Xoʻsh bunday jarayonda qanday harakat yuzaga keladi? Bu holatni qanday tasavvur qilasizlar? Savollarga javob olingandan keyin oʻquvchilarning fikri qanchalik toʻgʻri ekanigini bilish va bu borada oʻquvchilarga toʻgʻri ma’lumotlar berish maqsadida PhET Interactive Simulations dasturi simulyatsiyasi ochiladi. Simulyatsiyada Yer va Oyning Quyosh atrofidagi harakati namoyish qilinadi. Yer va Oyning harakati davomidagi tezlanishlari yoʻnalishi va harakat traektoriyalari qanday boʻlishi oʻquvchilarga koʻrsatiladi. Oʻquvchilarni qiziqtirgan savollarga javob beriladi. Simulyatsiya va tastur haqida qisqacha ma’lumotlar berib oʻtiladi. |