2
-
r
əqabət – ayrı-ayrı məhsul istehsalçıları və ya əmtəələrin (xidmətlərin)
t
əchizatçıları arasında satışın, kapitalın daha gəlirli bazar seqmentlərinə axını
vasit
əsilə istehsal proseslərinin təbii nizamlanması mexanizminin daha əlverişli şərait
uğrunda iqtisadi rəqabət, nəticədə borcunu ödəyə bilməyən müəssisələr müflisləşir və
bankrot olurlar.
Bazar münasib
ətlərinin tənzimlənməsinin effektliyinə aşağıdakı amillər neqativ
t
əsir göstərə bilər:
-
inhisar (monopoliya) – bir v
ə ya bir sıra müəssisələr tərəfindən
nəzarət edilən
bazar formasıdır; adətən, iri firmalar, korporasiyalar və onların birlikləri öz əllərində
m
əhsulun satışını və istehsalını cəmləşdirirlər, bu da onlara inhisar qiymətlərini
mü
əyyənləşdirməyə və daha çox gəlir əldə etməyə imkan yaradır;
-
kölg
ə iqtisadiyyatı – dövlət tərəfindən idarə edilməyən məhsulların (kənd
t
əsərrüfatı məhsullarının, ərzağın, maddi-texnikiehtiyatların və s.) istehsalı,
paylaşdırılması və istehlakı.
İngilis iqtisadçısı A.Smit hesab edirdi ki, bazar iqtisadiyyatı bir sistem kimi
obyektiv inkişaf qanunlarına tabedir və təsərrüfatçılıq subyektlərinin müxtəlif
maraqlarının yüksək dərəcəli özünü tənzimləmə və özünü nizamlamaya qadirdir
(“görünm
əyən əl” prinsipi). Bir çox iqtisadçılar bu konsepsiyanın tərəfdarıdır və o,
XX
əsrin 30-cu illərinədək üstünlük təşkil edirdi. 20-ci illərin sonlarında – 30-cu
ill
ərin əvvələrində dünya iqtisadiyyatını bürümüş tənəzzül iqtisadiyyatın özünü
nizamlama n
əzərriyəsini məhv etmişdir. Bu nəzəriyyəyə zidd olaraq bazar təkcə
iqtisadiyyatı “özünü tənzimləmirdi”, əksinə məhvedici meylləri daha da gücləndirirdi.
XX
əsrin 30-cu illərində C.M.Keynsın bazar mexanizminə dövlətin müdaxilə
edilm
əsinin zəruriliyini və əhəmiyyətini əsaslandırannəzəriyyəsi yaranmışdır, ilk
növb
ədə tələbatın tənzimlənməsində, investisiya proseslərində, kredit siyasətinin
h
əyata keçirilməsində və əhalinin məşğulluğunda. Bu nəzəriyyənin praktiki olaraq
h
əyata keçirilməsi prosesində müxtəlif ölkələrdə iqtisadiyyatın dövlət tərəfindən
t
ənzimlənməsinin iki üsulu yaranmışdır: mərkəzləşdirilmiş (qanunverici) – hamı üçün
mütl
əq və mərkəzləşdirilməmiş (vasitəli) – qiymətlərə, ticarət qaydalarına, gəlirlərin,
vergil
ərin və s. təsiri vasitəsilə.
Bazar iqtisadiyyatının dövlət tərəfindən tənzimlənməsi üsulları sabitdir, lakin
bazarda yaranan v
əziyyətdən asılı olaraq dəyişə bilər. Bununla yanaşı, həyata
keçiril
ən cəmi tədbirlər aqro-ərzaq iqtisadiyyatının optimal inkişafını təmin etməlidir.
Real şəraitdə aqro-ərzaq iqtisadiyyatının optimallaşdırılması üzrə qərarlar qəbul edən
şəxslər bazar subyektləri arasında mövcud olan bütün əlaqələri izləyib və həyata
keçirm
ək iqtidarında deyillər. Buna əsaslanaraq ya idarəedənlərin sayinı artırmaq
lazımdır, bu da rasional deyil, ya da subyektlər arasında idarəedilən əlaqələrin sayını
azaltmaq, bu da n
əticədə idarəedilən sistemi xaosa gətirəcək (sırf liberal iqtisadiyyat).
Ona gör
ə də optimallaşdırma prosesində bir tərəfdən bazar qanunlarının daha effektif
t
əsirini təmin etmək, digər tərəfdən onun inkişafına neqativ faktorların təsirini
mimimuma endir
ə biləcək əlaqələr seçilib tənzimlənməlidir.
3
Aqro-
ərzaq iqtisadiyyatının əsas dayağı kənd təsərrüfatıdır. 90-cı illər ərzində
ÜDM-d
ə onun payı aşağı düşməsinə, qida və emal sənayesi sahələrindən daha sürətli
templ
ərlə azalmasına baxmayaraq, o ölkə iqtisadiyyatının ən
iri sahəsi olaraq
qalmışdır.
K
ənd təsərrüfatı məhsullarının (xammalın) və ərzaq məhsullarının istehsalı çox
mür
əkkəb sistemdir, onun vəziyyəti və inkişafı bir çox xarici və daxili xarakterli
faktorların kompleks təsirindən asılıdır. Hal-hazırda o ölkə əhalisini yetəri qədər və
tamd
əyərli qida məhsuları ilə təmin edilməsi kimi öz əsas funksiyalarını hələki
ist
ənilən səviyyədə yerinə yetirmir. Bu məqsədə nail olunması birbaşa dövlətin aqrar
siyas
ətinin əsasını təşkil edir.
D
ənli, dənli-paxlalı və yağlı bitkilərin təsnifatı
D
ənli bitkilərin becərilməsi qədim zamanlardan, insanın tropik və subtropik
meşələrdə təbiətin sövqatlarının (yarpaqların, meyvələrin və köklərin) yığılmasından
primitiv toxa
əkinçiliyinə keçən zaman başlamışdır. İlk kənd təsərrüfatı bitkilərinin
qalıqları neolit dövrünün əvvəllərinə, yəni 10 – 12 min il əvvələ aid olan və
arxeoloqlar t
ərəfindən aparılan qazıntılar zamanı tapılmışdır. Akademik İ.İ.Vavilov
bel
ə bir fərziyyə irəli surmüşdür ki, insanlar əkinçiliklə daha tez üst paleolitdə (40 –
50 min il
əvvəl) məşğul olmağa başlamışlar. Arxeologiyanın yeni tapıntıları bu
f
ərziyyəni təsdiqləyir.
İlk dənli bitkilərdən biri təktoxumlu yabanı buğda olmuşdur. Çoxillik seçimlər
n
əticəsində becərilən dənli bitkinin ilk növü yaradılmışdır – təktoxumlu bitki
buğdanın bir çox sortlarının başlanğıcı olmuşdur.
Yer üzünd
ə nəbatatçılar örtülü toxumlularıntəxminən 300 min növünü müəyyən
etmişlər, insan tərəfindən becərilən və geniş istifadə edilən bitki növlərinin sayı isə
250-d
ən artıq deyil, onlardan xeyli hissəsini Graminal dənli fəsiləsi və Fabaceue
paxlalılar fəsiləsi təşkil edir. Yağlı bitkilər müxtəlif fəsilələrə aiddir. Onların
toxumlarının quruluşu dənli və paxlalı bitkilərin toxumlarındam fərqlənir. Hazırda
istehsal edil
ən və böyük təsərrüfat əhəmiyyəti olan yağlı bitkilərə günəbaxan, raps,
xardal, k
əntanın toxumları, gənəgərçək aiddir. Soya paxlalılar fəsiləsinə aid olsa da,
onun yüks
ək yağlılığını nəzərə alaraq (17 faizdən artıq), praktikada onu yağlı bitkilərə
aid edirl
ər. Yağlı bitkilər dənli bitkilərlə ayrı-ayrı istehsal texnologiyalarının
elementl
ərilə, saxlanılma sistemi ilə, həmçinin bitki zülalının əsas mənbəyi kimi
qarışıq yem sənayesində emal tullantlarının istifadəsi sıx əlaqədədir.
D
ənli, paxlalı və yağlı bitkilərin hər bir növü növ müxtəlifliklərinə ayrılır, növ
müxt
əliflikləti isə sortlara. Sort – müəyyən irsiyyətli, konkret becərilmə şəraitində
eyni bioloji, t
əsərrüfat və texnoloji xüsusiyyətlərə malik bitkilərin cəmidir.
D
ənli , dənli-paxlalı və yağlı bitkilərin bitmə dövrünün xarakteri və onların
t
əsərrüfat istifadəsi iki təsnifatın təməli üzərində qurulmuşdur. Öz inkişafının