Kitab indd
Yüklə 4,93 Mb. Pdf görüntüsü
|
17 rəsmi olaraq “Şamaxı yürüşü” adlanırdı. Rusiyanın qəsbkarlıq siyasətinin davamı olaraq V. Zubovun başçılığı ilə 1796–cı ildə Azərbaycan üzərinə hücuma keçən rus qoşunlarının tərkibində çoxlu sayda erməni var idi. Həmin ilin oktyabrında V. Zubov rus qoşunlarının qərargahını Yeni Şamaxıya köçürmüşdü. Lakin 1796– cı ilin noyabrında II Yekatrinanın ölümü, I Pavelin hakimiyyətə gəlməsi və onun rus qoşunlarını Qafqazdan geri çağırması ilə iş- ğallara 1801–ci ilə qədər fasilə verilmişdi. (10) Rus qoşunlarının 1803–cü ilin martında Car–Balakənə hü- cümu, 1804–cü ilin 3 yanvarında Gəncənin işğalı ilə çarizmin Azərbaycanda işğalçı siyasəti yenidən genişlənməyə başladı. Çar Rusiyası 27 dekabr 1805-ci il tarixli müqavilə ilə Şamaxı xanlığı- nı özündən asılı vəziyyətə saldı. Müqaviləyə görə Şamaxı xanlığı ildə 8000 çervon Rusiya xəzinəsinə bac verməli idi. 1804–1813–cü illər birinci, 1826–1828–ci illər ikinci Rus–İran müharibələrindən sonra Şimali Azərbaycanın Rusiya tərəfi ndən işğalı, ermənilərin bu ərazilərə köçürülməsi ilə sonrakı faciələrin əsası qoyuldu. II Rus-İran müharibəsinin sonunda bağlanmış Türkmənçay müqaviləsinə (10 fevral 1828) əsasən Rusiyanın imperiya siyasətinə uyğun olaraq ermənilər İran və Türkiyədən Şimali Azərbaycanın müxtəlif bölgələrinə, o cümlədən Şamaxıya da kö- çürülmüşdür. Şamaxının Mədrəsə, Sağiyan, Meysəri, Kələxana, Zarxı və s. kəndlərinə ermənilərin köçürülməsində əsas məqsəd onların köməkliyi ilə müsəlman əhalini əsarət altında saxlamaq idi. Bu siyasət əsasında Şamaxı ərazisinə Rusiyanın mərkəzi ra- yonlarından molokanlar da köçürülmüş və onlar burada 6 kənddə məskunlaşmışlar. XIX əsrin ilk illərində ermənilər ölkə sakinlərinin 9,37%-ni təşkil etdiyi halda, XX əsrin əvvəlində bu rəqəm 32,6%-ə çatmış- dır. Təqribən 100 il ərzində, ilk növbədə ermənilərin mexani- 18 ki yerdəyişməsi nəticəsində Şimali Azərbaycanda, keçmiş İrəvan xanlığının ərazisi də nəzərə alınmaqla onların sayı 24 dəfə artmış və 1916-cı ildə 1.211.145 nəfər olmuşdur. (11) Rus tədqiqatçısı N. N. Şavrovun yazdığına görə ХХ əsrin əvvəlinədək Zaqafqaziyada yaşayan 1 mln. 300 min ermənidən bir milyon nəfərdən çoхu diyarın yerli sakinlərinə mənsub deyildilər və Rusiya tərəfi ndən burada məskunlaşdırılmışlardır. (12) Şamaxıda müxtəlif dövrlərdə, konkret olaraq 1191-ci, 1667- ci, 1856-cı, 1859-cu, 1861-ci, 1872-ci və 1902-ci illərdə baş vermiş zəlzələlər xeyli insan itkisinə və dağıntıya səbəb olmuşdu. 1902- ci ildə baş verən güclü zəlzələ nəticəsində 2000 nəfər ölmüş, 16 min nəfər evsiz-eşiksiz qalmış, 4000 ev, 6 məscid uçmuş və ba- zar yanmışdı. Çar hökumətinin yerli müsəlman əhaliyə düşmən münasibəti bu dövrdə də özünü büruzə vermişdi. Zəlzələdən sağ çıxmış 16 min şamaxılıya cəmi üç həkim, bir tibb bacısı yardım göslərirdi. Hökumətdən heç bir kömək görməyən şamaxılılar özləri xilasetmə işlərinə başlamış və hətt a zəlzələdən 9 gün sonra xarabalıqlar altından 12 yaşlı şamaxılı Ümmi Müslüm qızını çıxa- raraq xilas etmişlər. (13) Çar xəfi yyə idarəsinin təhriki ilə 1905-1906-cı illərdə Bakıda (6-9 fevral 1905) və digər bölgələrdə ermənilər tərəfi ndən müsəlman qırğınları törədilsə də, bu zaman Şamaхıda ciddi qarşıdur- ma qeydə alınmamışdı. Lakin buna baxmayaraq Şamaxıda olan ermənilər Tifl is, Qazax, Gəncə, Şuşa və Cəbrayılda müsəlmanları qıran cinayətkarlara hər cür maddi köməklik göstərmişlər. Rusiyanın Osmanlı İmperiyasındakı konsulu V.Mayevski həmin illərin qanlı hadisələri haqqında yazmışdı: “Bu dövrdə (1904-1906-cı illərdə) rus hakimiyyətinin zəifl əməsi, bəzi hallar- da isə onun əsla olmaması hər yerdə müşahidə olunurdu...Bizim cənubi–şərqi Qafqazın başına gəlmiş bəlalar həm “hakimiyyətin cinayətkar fəaliyyətsizliyi” nəticəsində, həm də çaxnaşmala- 19 rın əsas xadimləri olan “Daşnaksütyun”un cinayətkar fəaliyyəti nəticəsində baş verə bilərdi.” (14) Çar Rusiyasının Azərbaycanda yeritdiyi “parçala-hökmran- lıq et” siyasəti ermənilərlə müsəlmanlar arasında nifaq salmaqla yanaşı, müsəlmanlar arasında da düşmənçiliyi qızışdırmaqdan ibarət idi. Bunun üçün Tifl isdə 1847–ci il dekabr ayının 13-də şiə məktəbi, 1849-cu il yanvarın 15-də isə sünnü məktəbi açıl- mışdır. Xalq arasında “Əli” şkolası, “Ömər” şkolası adlanan bu məktəblər şəbəkəsi tezliklə daha da genişləndirilərək Şamaxı, Quba, Şəki və başqa şəhərlərdə də təşkil olunmuşdur. Çarizmin bu bədnam siyasətinə etiraz olaraq Ü. Hacıbəyov 1907–ci ildə “İrşad” qəzetində yazırdı: “Rusiya hökuməti... əvvəlcə bizim gö- zümüzü yumdu ondan sonra başlayıb, şeyxülislam təyini, müft i nəsbi, “Ömər” şkolası küşadı,“Əli” şkolası təsisi, şiə zakonouçi- teli, sünnü zakonouçiteli təyini ilə bərabər, sair fəsadlarla bizim aramızda əvvəlcədən qazılmış olan şiə və sünnü quyusunu daha gen və daha dərin... qazıb, rahat və arxayın oturdu” (15) Çarizmin azərbaycanlılara inamsızlıq göstərərək onları ordu- ya çağırmaması da müstəmləkə siyasətinin tərkib hissəsi idi ki, bu da azərbaycanlıların silahdan istifadə edə bilməməsinə, təşkil olunan milli qırğınlar zamanı onların tamamilə müdafi əsiz qal- masına səbəb olurdu. Bununla bağlı M.Ə.Rəsulzadə yazırdı: “Çar- lığın Azərbaycan türklərinə endirdiyi böyük zərbələrdən biri, onu əsgərlik hikmətindən miəf tutmasıydı. Bu surətdə fi trətin cəngavər bulunan bura türklərinə əsgərlik haqqını unutdurmaq və bu surətlə onları Rusiya imperializmi zərərsiz bir hala qoymaq istəmişdi” (16). Məhz rus çarizminin və sovet Rusiyasının yeritdiyi imperiya siyasətinin, millətlər və dinlər arasında nifaq salmaq, onları bir- birinə qırdırmaq siyasətinin nəticəsi olaraq 1918-ci ildə ermənilər tərəfi ndən azərbaycanlılara qarşı növbəti dəhşətli cinayətlər Yüklə 4,93 Mb. Dostları ilə paylaş:
|