Kitab indd
Yüklə 4,93 Mb. Pdf görüntüsü
|
24 əriməsilə ticarət gəmilərinin fəaliyyəti martın ortalarında başla- nırdı. Bolşeviklərin təxirəsalınmaz vəzifəsi Bakını tezliklə işğal etmək idi.” (21) S.Şaumyanın rəhbərlik etdiyi Bakı Sovetinin əksinqilabi elementlərlə mübarizə şüarı altında 1918-ci ilin martından başla- yaraq bütün Bakı quberniyasında yaşayan azərbaycanlılara qarşı həyata keçirdiyi genosiddə ermənilər fəal rol oynamışlar. S.Şaumyanın göstərişi ilə Stepan Lalayev yerli əhaliyə qarşı palanlaşdırılan cinayətlərə hazırlıq məqsədilə 1917-ci ilin sonu 1918-ci ilin əvvələrindən başlayaraq gizli surətdə Şamaxıda ya- şayan ermənilərə silah, sursat paylamışdır. Bu dövrdə müxtəlif cəbhələrdən 7.000 erməni əsgəri Bakıya gətirilmişdi ki, onlar Bakı Sovetinin hərbi qüvvələrinin tərkibinə daxil edilmişdi. Bu məsələ barədə erməni alimi Q. Avetisyan qeyd edir ki, “Bakıda 25 alay, 18 min döyüşçüdən ibarət Qızıl Ordunun dörd briqadası var idi. Qızıl Ordu döyüşçülərinin də 70 faizi erməni idi“. (22) İstintaq Komissiyası tərəfi ndən hazırlanan sənədə görə hələ yanvar ayında Bakı Soveti tərəfi ndən 15 maşın silah, mart ayı- nın ortalarında isə 60 maşın silah və 2000 erməni əsgəri Şamaxıya göndərilmişdi. Yelizavetpol (Gəncə) Müsəlman Milli Şurasının sədri Хasməmmədov 1918–ci il martın 28-də Seymin və Cənubi Qafqaz hökumətinin sədrinə göndərdiyi teleqramında yazırdı ki, martın 18-də bolşeviklər tərəfi ndən Bakıdan 2000 yaхşı silahlanmış top və pulemyota malik olan əsgər dəstəsi Şamaхı qəzası istiqamətində yola salınmışdır. Dəstə yol boyu 15-dən çoх müsəlman kəndini məhv edərək, Şamaхı şəhərini darmadağın etmişdir. Minlərlə müsəlman, o cümlədən qadın və uşaqlar qılıncdan keçirilmişdir. Faciəni təsvir etmək olmur. Təhqir və zorakılıqlar həddini aşmış- 25 dır. Təcili hökumətin köməyi lazımdır. (23) Azərbaycan nümayəndələrinin tələbi ilə Cənubi Qafqaz Seymi Bakı Sovetinə qarşı 100 min manat pul, piyada qoşun və süvari hissələri, iki təyyarə, zirehli qatar, çoхlu silah və sursat ayırmışdı. 1918-ci il aprelin əvvəllərində knyaz Maqalovun komandanlığı ilə 2 minə yaхın silahlı dəstə Tifl is və Gəncə tərəfdən irəliləyərək, Ha- cıqabul stansiyasını tutmuşdu. Eyni zamanda şimaldan, Dağıstan tərəfdən, Bakı istiqamətində Nəcməddin Qotsinskinin qüvvələri hücuma keçmişdi (24) Lakin bütün bunlara baxmayaraq azərbaycanlılara qarşı erməni qırğınlarının qarşısını almaq mümkün olmamışdı. Şamaxı soyqırımının baş verdiyi dəqiq tarixlər çox təəssüf ki, əksər kitab və məqalələrdə konkret göstərilməyib. Bəzi kitab və məqalələrdə hadisələrin 1918–ci il martın 18-də, bəzilərində 1918– ci ilin aprel ayında, bəzilərində 3-16 apreldə baş verdiyi qeyd olu- nur. Mövcud mənbələri müqayisəli təhlil etməklə cinayətlərin baş verdiyi günləri müəyyən etmək mümkündür. Araşdırmalar Şa- maxı soyqırımının qısa fasilələrlə bir neçə mərhələdə, Bakı və Qu- badakı qırğınlardan əvvəl baş verdiyini təsdiq edir (mötərizənin içərisində yazılan tarixlər yeni təqvimlədir–müəllif) : I mərhələ-martın əvvələri–15 (27) mart 1918–ci il (400 erməni əsgərinin Kürdəmirdən Şamaxıya doğru irəlləməsi ilə başlayıb, 15 (27) martda dini rəhbərlərin razılaşması ilə müvəqqəti dayandırı- lıb.) II mərhələ-18 (30) mart-28 mart (09 aprel) 1918-ci il. (1918–ci il martın 18- də (30) başlayıb və martın 28-də (aprelin 9-da) İ. Zi- yadxanovun dəstəsinin Şamaxını azad etməsi ilə müvəqqəti qar- şısı alınıb.) III mərhələ-6 aprel (18 aprel) –20 iyul (01 avqust) 1918–ci il. (İ. 26 Ziyadxanovun dəstəsinin Şamaxını tərk etməsindən, martın 31– dən 6 gün sonra Şamaxının yenidən ermənilər tərəfi ndən tutul- ması ilə, yəni 1918–ci il aprelin 6-dan (18) başlayıb və Türkiyənin Qafqaz İslam Ordusu ilə birlikdə milli ordunun iyulun 20-də (av- qustun 1-də) Şamaxını azad etməsinə qədər davam edib. Faciələr Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin süqutu, XI rus or- dusu tərəfi ndən 29 aprel 1920–ci ildə Şamaxının yenidən işğalı ilə davam etmişdir. Nəzərə almaq lazımdır ki, təkcə 1920-ci ilin ya- zından 1921-ci ilin əvvəllərinədək Azərbaycanda 40 mindən artıq insan siyasi repressiyaya məruz qalmış, heç bir günahı olmadan güllələnmişdir. (25) Repressiyalar sonrakı illərdə də davam etmiş- dir. Akademik Z. Bünyadov “Qırmızı terror” kitabında yazır:“ 1936-1937-ci illərdə təxminən 70-80 min azərbaycanlı ziyalı məhv edilmişdir.” (26) Şamaxıda ermənilər tərəfi ndən dinc əhaliyə qarşı cinayətlər, 1918-ci il martın əvvələrində rus–türk cəbhəsindən geri qayıdan 400 nəfər erməni əsgərinin Kürdəmirdən Şamaxıya gəlməsi ilə başlamışdı. Onların məqsədlərindən xəbərsiz olan Bakı Müsəlman Komitəsi Şamaxı şəhər rəhbəri Teymur bəy Xudaverdiyevə məlumat verərək Şamaxıya qayıdan erməni əsgərlərinə yardım göstərməyi xahiş etmişdi. Buna görə də Şamaxı rəhbərliyi onla- rı qarşılamaq üçün Ağsuya nümayəndə heyəti göndərmişdi. La- kin nümayəndə heyəti yolda olarkən xəbər tutmuşdu ki, həmin erməni dəstəsi bir neçə hissəyə bölünərək müdafi ə cəhətdən ən zəif yaşayış məntəqələri olan Bico və Ləngəbiz kəndlərinə hü- cum etmişlər. Atışma nəticəsində bir neçə müsəlman və erməni ölmüşdür. Bu hadisədən daha da azğınlaşan ermənilər dərhal Bakı erməni komitəsinə məlumat vermişlər. Onlar da yerli əhalini tamamilə məhv etmək üçün az müddət ərzində müxtəlif silah- 27 larla təhciz edilmiş 3 min ermənini Şamaxıya göndərmişlər. Bun- dan xəbər tutan Müsəlman İcraiyyə Komitəsinin yerli şöbəsi Şamaxı əyalət rəisi Hacıcamalbəyovu, əyalət qazisi Abdulxalıq Əfəndi Əfəndiyevi və erməni yepiskopunu onlarla danışıqla- ra göndərmişdi. Nümayəndə heyəti onlardan geri qayıtmalarını xahiş etdikdə, erməni quldur dəstəsinin başçısı cavabında bildir- mişdi ki, “biz bura qayıtmaq üçün deyil, Şamaxını yerlə-yeksan etməyə, müsəlman əhalini tamamilə qırmağa gəlmişik”. Bundan sonra nümayəndə heyəti Şamaxıya qayıdaraq vəziyyətdən çıxış yolları axtarmağa başlamışlar. Ertəsi gün erməni yepiskopu Baqrat və molokanların nümayəndəsi Karabanov Müsəlman İcraiyyə Komitəsinin Şamaxı şöbəsinə gələrək Xaç və İncil qarşısında azərbaycanlılarla sülh və qardaşlıq şəraitində ya- şayacaqlarına və heç vaxt onlara qarşı silahlı çıxış etməyəcəklərinə and içərək söz vermişlər. Səhəri günü 18 mart 1918-ci il tarixdə səhər saat 6-00 da ermənilər Şamaxını mühasirəyə alaraq 10 top- dan, yüzlərlə pulemyotlardan və digər silahlardan şəhəri atəşə tutmuşlar. Bundan sonra şəhərin bir neçə məhəlləsində yanğın- lar başlamışdı. Həmin gün axşam müdafi əsiz qalan şəhər əhalisi təslim olmağa məcbur olmuşdu. Bundan sonra ermənilər dinc əhaliyə qarşı dəhşətli soyğunçuluq və qırğınlar törətməyə baş- lamışlar. Şamaxıya daxil olan erməni yaraqlıları şəhəri yenidən talan etmişlər. Şəhərdə az-çox salamat qalmış tikililər yandırıl- mış, şəhər yaxınlığında olan qəbristanlıqlar təhqir edilmişdi. Şa- maxıda ermənilər törətdikləri qətlləri xüsusi qəddarlıqla həyata keçirmişlər. Belə ki, qətl edilənlərin qolları, qıçları, burunları, qu- laqları kəsilmiş, gözləri çıxarılmış, qarınları yırtılmış, yandırılmış, çox böyük əziyyətlərlə öldürülmüşlər. Şamaхı hadisələri ilə bağlı “Azərbaycan” qəzetinin 1918–ci Yüklə 4,93 Mb. Dostları ilə paylaş:
|