36
Şamaxı şəhərinin sakini Mövsüm bəy Sadıqbəyov Azərbaycan
hökuməti yanında təşkil edilmiş Fövqəladə İstintaq Komissiya-
sı tərəfi ndən dindirilərkən bildirmişdir ki, mən hələ Kürdəmirdə
olduğum vaxt eşitdim ki, ermənilər Mədrəsəyə yanvar ayı-
nın əvvəllərindən başlayaraq on iki, yaxud on altı araba silah
gətirmişlər.
Bu hadisənin şahidi olan Şamaxı sakini Məhiyyəddin Əfəndi
oğlu isə bu barədə belə ifadə vermişdir: “Ermənilər Şamaxını top
atəşinə tutduqdan sonra əhali küçəyə qaçdı... Bir neçə saatdan
sonra ermənilər şəhərə basqın edib, evləri yandırmağa və adam-
ları güllələməyə başladılar. Bu qırğına Qavril, Qaraoğlanov, poçt-
teleqraf idarəsinin rəisi Gülbəndov, Qaramanov, dəllək Samvel,
dəllək Ovanes, Stepan Lalayev, mədrəsəli Sidrak və bir çox başqa-
ları rəhbərlik edirdilər.
Bu qırğından birtəhər canlarını qurtarıb qaçan azərbaycanlılar
Kürdəmirdə, Gəncədə özlərinə sığınacaq tapmaqla Şamaxıda
erməni əsirliyində qalmış müsəlmanları xilas etmək üçün müxtəlif
qurumlara müraciətlər etmişlər. Bundan sonra martın 28-də İsma-
yıl xan Ziyadxanov kiçik bir dəstə ilə Şamaxıya daxil olmuşdu.
Ermənilər silahlı toqquşmadan ehtiyat edərək Qozluçay kəndinə
çəkilərək, burada qüvvə toplamağa başlamışlar.
İsmayıl xan Qozluçay kəndində toplaşmış ermənilərin təslim ol-
masını tələb edərək iki gün gözləmişdi. Bundan sonra ermənilərə
əlavə kömək gəldiyindən onlar təslim olmaqdan imtina etmişlər.
İ. Ziyadxanovun dəstəsi qüvvələr nisbəti qeyri-bərabər olduğun-
dan geri çəkilməyə və elə həmin gün axşamüstü Şamaxını tərk
etməyə məcbur olmuşdu. Bundan altı gün sonra yenidən Şamaxı-
ya daxil olan ermənilər əvvəlki vəhşiliklərini davam etdirmişlər.
Bu hadisənin şahidi olan S.Əfəndiyev qeyd edir ki, Şamaxı-
37
da meyid əlindən tərpənmək mümkün deyildi. Hər addımbaşı
müsəlmanların vəhşicəsinə öldürülmüş meyidlərini görürdüm.
Bir yerdə gördüyüm dəhşətli mənzərə heç vaxt yadımdan çıx-
mayacaq. İki nəfər insanın-öldürülmüş kişi və qadın meyidləri
üzərində yarıya bölünmuş 3-4 yaşlı uşaq meyidi qoyulmuşdu. (35)
Şamaxıda əhalinin sayının müqayisəli təhlili çar və bolşevik
Rusiyasının apardığı anti–müsəlman siyasətinin acı nəticələrini
üzə çıxarmağa imkan verir. Əgər 1811-ci ildə Şamaxı xanlığı
ərazisində 24 min ailə, 1918-ci ildə Şamaxı qəzasında 15 min əhali
yaşayırdısa, 1921-ci ildə əhalinin sayı 1700 nəfərə enmişdi ki, bu
da faciələrin necə böyük miqyasda aparıldığını bir daha sübut
edir. (36)
Şamaxı qırğınından salamat qalan qaçqınlar Göyçay qəza
mərkəzinə üz tutmuşdular. Lakin qırğından xilas olub, aclığa, so-
yuğa, hər cür ağır məhrumiyyətə dözən şamaxılılar Qarasu deyilən
bataqlığın suyundan içdiklərinə görə yoluxucu xəstəliklərə yolu-
xaraq, kütləvi şəkildə qırılmışlar. Azərbaycanın görkəmli şairi Ab-
bas Səhhət də Şamaxıdakı qırğından yaxa qurtarmasına baxmaya-
raq, həmin ildə aclıq və soyuqdan xəstələnərək Gəncədə vəfat et-
mişdi.
Şamaxı və Bakının düşməndən azad edilməsi beynəlxalq
güclərin Rusiya ilə Azərbaycan və Türkiyənin əleyhinə giz-
li sövdələşmələr apardığı, Antanta və Üçlər İtt ifaqı rəhbərlərinin
düşmənə dəstək verdiyi çox gərgin bir dövrə təsadüf edirdi.
Bakı Soveti süqut etdikdən sonra 1918-ci il avqustun 1-də İn-
gilis konsulu Mak Donelin iştirakı ilə Rəyasət Heyətinin sədri-
A.Arakelyan olmaqla Bakıda eser-daşnak-menşeviklərdən ibarət
Sentrokaspi diktaturası yaradılmışdı. Həmin qurumun dəvəti ilə 4
və 18 avqustda polkovnik Stokson və general Denstervil başda ol-
38
maqla 1500 nəfərlik Britaniya ordusunun Bakıya gəlməsi, Almani-
yanın sovet Rusiyası ilə 27 avqust 1918–ci il tarixdə Berlində Brest
müqaviləsinə əlavə sazişin imzalaması bunu sübut edir. Həmin
müqavilənin Qafqazla əlaqədar IV hissəsində aşağıdakı şərtlər
irəli sürülmüşdü:
1) Rusiya almanların müstəqil Gürcüstanı tanıması ilə razılaşa-
caqlar;
2) Almaniya Gürcüstan ərazisindən kənarda və Türkiyənin
Brest–Litovsk müqaviləsi ilə müəyyənləşdirilmiş sərhədlərində
üçüncü bir dövlətə hərbi yardım etməyəcəkdi;
3) Almaniya hər hansı bir üçüncü dövlətin Şamaхı və Bakı
qəzalarının sərhədlərini keçəcəyi təqdirdə ölçü götürəcəkdi;
4) Rusiya Almaniyaya ya Bakıdan çıхarılan neft in dörddə bir
hissəsini, ya da хüsusi aylıq faiz göndərəcəkdi. (37)
Lakin bütün bu çətinliklərə baxmayaraq 1918–ci ilin 6 iyun–20
iyul tarixlərində Ucar, Müsüslü, Kürdəmir, Göyçay, Qaraməryəm,
Ağsu isqiamətlərində gedən qanlı döyüşlərdən sonra Şamaxı
düşməndən azad olunmuşdu. İyulun 19-da güclü yağış yağmasına
baxmayaraq Qafqaz İslam Ordusunun 13–cü piyada taqımı hücu-
ma keçərək 20 iyul səhər saat 6–00 da Göylər, Çuxanlı, Məlik Ço-
banlı, Mərəz kəndlərini azad etdikdən sonra Şamaxını düşməndən
təmizləmişlər. Çuxanlı və Məlik Çobanlı kəndlərində düşmənin 1
topu, 2 pulemyotu, 1 yük və 1 zirehli avtomobili qənimət olaraq
ələ keçirilmişdi. Əsirlərin arasında 1 zabit və 4 əsgər olmaqla 5
ingilis hərbiçisinin olması sübut edir ki, hələ Sentrokaspi diktatu-
rası qurulmamışdan və ingilislər Bakıya gəlməmişdən əvvəl ingi-
lis hərbiçiləri Qafqaz İslam Ordusuna qarşı döyüşlərdə bolşevik–
erməni qüvvələrinə gizli şəkildə hərbi yardımlar etmişlər. (38)
1918–ci ilin avqust–sentyabr aylarında qardaş Türkiyənin Qaf-
39
qaz İslam Ordusunun Azərbaycan hərbi qüvvələri ilə birlikdə
Bakıya yaxınlaşmasından təşvişə düşən bolşevik komissarlar və
Sentrokaspi diktaturasının rəhbərləri qaçarkən Bakı bankından
özlərinə məxsus olmayan milyonlarla manat pul götürsələr də,
əhalidən qarət etdikləri səkkiz qutu və iki torbada olan ziynət
əşyalarını aparmağa macal tapmamışlar. Bunları müsadirə edən
Azərbaycan Hökuməti ciddi ehiyac içində olmasına baxmayaraq
1918–ci ildə quldurların əhalidən qarət etdiyi bu zinət əşyalarını
sahiblərinə qaytarmaq üçün komissiya təşkil etmişdir. (39)
Bakı azad olunduqdan sonra 1918–ci il sentyabrın 17–də
Azərbaycan hökuməti əhaliyə müraciət etmişdi. Hökumətin baş-
çısı F. Xoyski muraciətlə bağlı demişdi: “Burada müsəlmanlar qı-
rılmış, namusuna, canına təcavüz edilmiş, əlindən ixtiyarı qo-
parılmış,… üç gün davadan sonra şəhər alınmış, əhali və qoşun
şəhərə acıqlı girmiş idi… hökumət üç gündən sonra Bakıya girdi.
O vaxtadək nə olmuşsa da hökümət gəldikdən sonra Azərbaycan
hökuməti adından Bakıya və onun ətrafı əhalisinə məlumatla
müraciət etdi. Bu məlumatda millətindən, dilindən, asılı olma-
yaraq Azərbaycanda yaşayan bütün vətəndaşların bərabər hü-
quqa malik olduğu, onların həyatı, əmlakı və hüquqlarının qo-
runacağı, ictimai qayda-qanunu pozanların müharibə qaydası ilə
cəzalandırılacağı göstərilirdi.” (40)
Hökumətin bu müraciəti Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin
bolşevik- daşnak rejimindən fərqli olaraq sivil, hüquqi dövlət ol-
duğunu bir daha sübut edir.
N.Nərimanov Şamaxı qırğını haqqında yazırdı: “Şamaxıdan
qayıdandan sonra... M.Əzizbəyov göz yaşı içində şahidi olduğu
faciəni mənə danışdı. T. Əmirovun və S.Lalayevin əvvəllər Bakı-
da olan silahlı dəstələri yaşına və cinsinə məhəl qoymadan bütün
Dostları ilə paylaş: |