Müstəqillik dövrü Azərbaycan romanı
9
nerasını davam etdirir. Həmçinin, bəlli mövzu və problemlərə
fərqli baxış tərzlərini ortaya qoyur. Bu məqamda Misir ədəbiy-
yatı üçün vacib simalardan-islam dünyasında ilk Nobel müka-
fatçısı, ölümünə qədər bir dəfə də olsun (hətta Nobel mükafatını
almaq üçün belə!) Qahirədən ayrılmayan, dünya miqyasında ge-
niş oxucu kütləsi olan Nəcib Məfhuz və tədqiqatçının onun ya-
radıcı kimliyinə münasibəti məsələsinə toxunmaq yerinə düşər.
Nəcib Məhfuz ağrı-acıları olan ölkədə, müharibə şəraitində ya-
şayırdı. Bu həyat tərzi bizə də yad deyil. Əhməd bəy hər iki ölkə-
də bu kontekstdə bədii müstəviyə çıxarılan mövzuları təhlil edir;
ortaq və fərqli tərəfl ərini göstərir. Məsələn, necə ki, Azərbaycan
xalqı illərdir, ürəyində «Qarabağ» adlı dərd daşıyır, o cümlədən
ərəb xalqı da İsrail höküməti tərəfi ndən işğalın ən ağır və fa-
ciəvi tərəfl ərini yaşayıb. Amma fərq ondadır ki, biz bu ağrıyla
yaşamağı öyrəndiyimiz halda, ərəb xalqı işğalla barışmır, öz tor-
paqlarını yadellilərdən təmizləyir. Bundan əlavə, məlum olduğu
kimi, Nəcib Məfhuz dünyada öz yaradıcılığı çərçivəsində qadın
problemlərini davamlı olaraq qaldıran müəllif kimi tanınır. Onun
«Qahirə», «İlğım», «İki qəsrin arası», «Yol», «Nil çayı üstün-
də pıçıltılar» kimi romanları bu barədə xeyli informasiya verir.
Bildiyimiz kimi, Azərbaycan ədəbiyyatında əsərləri vasitəsilə
bu xətti inkişaf etdirən müəllif Əzizə Cəfərzadədir. Yazıçı bunu
bilərək yaradıcılıq missiyasına çevirməsə də, onun əsərlərinə
güclü şəkildə nüfuz edən daxili enerjisi, mətnaltı qatlarda hiss
olunan analıq və cavabdehlik duyğusu, əsasən, tarixi mövzulu
romanlar yazan bu istedadlı yazıçının başlıca mövzularına çev-
rilir. O, «Zərrintac-Tahirə», «Xəzərin göz yaşları» və s. roman-
larında qadın azadlığı problemini ortaya qoyur. Tarixi mövzulu
roman «Zərrintac-Tahirə»də müəllif bu məsələnin sərhədlərini
bir qədər genişləndirərək, qadın azadlığını vətən azadlığı ilə
bərabərləşdirir. Babilik hərəkatının başçısı, ömrü boyu azadlıq
uğrunda mübarizə aparan, həyatı həbslərdə keçən, yenə də qa-
dın vüqarını itirməyən Tahirə Qürrətüleyn son nəfəsinə qədər
10
Əhməd Sami Elaydi
bütün insanların bərabərhüquqlu yaşaya biləcəyi bir cəmiyyət
arzu edirdi. Müəllif «Xəzərin göz yaşları» romanında da qadın-
ların faciələrlə keçən ağır həyatlarının səbəbini hüquqsuzluqda
görür. Ondan fərqli olaraq, Nəcib Məfhuz səbəb kimi qadınların
savadsızlığını göstərir. Həmçinin, tədqiqatçı bənzər mövzuların
üstünlük təşkil etdiyi Misir ədəbiyyatının digər nümunələrini də
tədqiqata cəlb edir. Bu mənada müharibə həqiqətlərini özündə
əks etdirən Məhəmməd Abdulla Əl-Hadinin «Gələcək günlə-
rin mahnısı», Camal Əl Gitanının «Əl Rifai», Yusif Əl Qaidin
«Misir diyarında döyüş», Mahmud Əl Vardaninin «Qayıdış» və
s. romanları bədii səciyyəsi və məzmunu ilə diqqəti cəlb edir.
Qeyd edək ki, müəllif bu kitabda «Tarixi dövrün və şəxsiyyət-
lərinin bədii obrazı» çərçivəsində Kamal Abdullanın «Yarımçıq
əlyazma» romanına geniş yer ayırır. Bu da təsadüfi deyil. Şərti-
metoforik üslubun maraqlı nümunəsi kimi meydana çıxan roman
ədəbi ictimaiyyətə təqdim olunandan ətrafında gedən müzakirələr
və mübahisələr səngimək bilmir. İtalyancaya da tərcümə edilərək
İtaliyada işıq üzü görən roman haqqında istər yerli, istərsə də
Türkiyə mətbuatında yetərincə yazılıb. Milli ədəbi mühitdə post-
modern roman (hətta bəziləri ilk postmodern roman kimi qiy-
mətləndirirlər!) kimi qiymətləndirilən bu əsərə münasibət heç
də birmənalı olmamışdır. Kamal Abdulla bu roman çərçivəsində
ənənəvi süjet və obraz yaradıcılığı ənənələrini demək olar ki, alt-
üst edərək, həm struktur, həm də ideya baxımından yeni nəsr faktı
ərsəyə gətirir. Yəni çıxış nöqtəsi kimi ənənəvi və tarixi mövzuya
müraciət edir, lakin tamamilə yeni baxış tərzini ortaya qoyur, ta-
rixə dekonstruksiya bucağından baxmaqla onun ədəbiyyatdan gö-
rünən obrazını zənginləşdirir və mübahisə yaradır. Ədəbi proses
məhz belə bir “mübahisə məqamlarında” yenidən doğulur, özünə
qarşı çıxır, hər şeyi bir daha ələkdən keçirir. İki hissədən ibarət
romanda yazıçı iki alternativ hekayəyə müraciət edir. Əhməd bəy
bu nüansa diqqət yetirərək «Yarımçıq əlyazma» romanında tarixi-
liyin müasirliyə xidmət etdiyini qeyd edir. Əsərdə birinci əlyaz-
Müstəqillik dövrü Azərbaycan romanı
11
ma «Kitabi-Dədə Qorqud» dastanından, ikinci əlyazma isə Şah
İsmayıl Xətainin taleyindən bəhs edir. Birinci hissə həcm etiba-
rilə daha əhatəli olsa da, ikinci hissə hadisələrinin dinamizmi ilə
seçilir və birinci hissədə “susan dilləri” danışdırır. Əslində tarixi
hadisə və şəxsiyyətlərə müraciət yazıçı idealına xidmət edən ədə-
bi priyom və vasitədən başqa bir şey deyil. Bunun doğru anlaşıl-
madığındandır ki, romanın mətn daxilində bilinən tarixi hadisə və
şəxsiyyətlərin dəyişdirilmiş, fərqli təqdimatı kəskin reaksiyalara
səbəb oldu. Lakin tədqiqatçının da qeyd etdiyi kimi, burada ya-
zıçı türk birliyi, sosial ədalət, mənəvi dəyərlərə nəyin hesabına
olursa-olsun sadiq qalınmasının vacibliyini əsərin əsas qayəsinə
çevirir. Tədqiqatçı romanın mündəricəsi, strukturu ilə bağlı etiraz
doğuran digər məqama - bəhs edilən tarixi əhvalatların dəyişdi-
rilmiş süjetdə təqdimi məsələsinə toxunaraq, tarixi abidə və das-
tanların vahid nüsxəyə tabe olmadan müxtəlif variantlarda günü-
müzə gəlib çatan versiyalarını əsas gətirərək, romandakı müəllif
yozumuna və yanaşmasına haqq qazandırır. Ənənəvi süjet anla-
yışına “mətnaltı etiraz” bədii mətnin fərqli oxunuş variantlarının
meydana çıxmasını şərtləndirir. Beləliklə, müəllif insanın daim
dəyişən duyğularını təhkiyə axarında gücləndirməklə, bəzən də
“təhkiyə axınının” altında gizlətməklə gerçəkliyi kəsib-doğrayan
paradiqmalar yaradır.
Monoqrafi yada İsmayıl Şıxlının «Ölən dünyam», Əzizə
Cəfərzadənin «Xəzərin göz yaşları», «Vətənə qayıt», «Eldən-
elə» və s. özünəməxsus mövzuları ilə seçilən romanları «Yaxın
dövrün faciələri yaddaş və xatirə işığında» bölməsində konsep-
tual şəkildə təhlilə cəlb edilir. Ümumiyyətlə, elə tarixi və ədəbi
materiallar var ki, onlar üzə çıxmaq və ədəbi mühitə “çaxnaş-
ma” salmaq üçün öz məqamını gözləyir. Yuxarıda adları çəkilən
romanları bu baxımdan oxumaq xeyli maraqlı suallar doğurur.
Bu mənada Əhməd Sami roman janrını araşdırdığı mərhələ-
də məsələyə bir də bu tərəfdən baxır, özü də yeni prizmadan...
Həqiqətən də, elə tarixi həqiqətlər var ki, onların bədii fokus
Dostları ilə paylaş: |