AMEA FOLKLOR İNSTİTUTU
AMEA A.A.BAKIXANOV adına TARİX İNSTİTUTU
FOLKLOR VƏ TARİXİMİZ
Respublika Elmi Konfransı
24
24
atasından və anasından canını istədiyi halda rədd cavabı alması ilə ümidi üzülərək
arvadı ilə halallaşmağa gəldiyində onu ölümdən məhz arvadı xilas edir. Bu süjet
qumuq folklorunda da özünü göstərmişdir. “Duka Xojanı ulanı Deli Domrulnu
xabarı və yırı”nda məhz bu haqda söhbət açılır (2, 67).
XIX əsr dağlıların mübarizəsi nəticəsində yaranmış mahnılara “Buk
Məhəmmədin yırı”, “Taymazın yırı”, “Şamilin yırı” kimi yırları aid etmiş.
“Molla Nesreddin və Axsaq Temirin yırı” Molla Nəsrəddinin Axsaq Temirlə
olan görüşünün rəvayəti üzərinə qoşulmuş mahnıdır. Yırda Axtuxanın hakimiyyəti
dövründəki qəddarlıqları göstərilir. Xalq bəzən ona qəddar çar deyir, bəzən adil çar
deyir. Lakin daha sonra Axsaq Temirin hakimiyyəti başlayır. Temirin özbaşınalığı,
ədalətsizliyi, qəddarlığı Axtuxandan da çox olur. Temirin etdiklərindən cana doyan
xalq kömək üçün Molla Nəsrəddinin yanına gedir, ondan Temirin zülmünü dayan-
dıracaq bir yol tapmasını rica edir. Molla Nəsrəddin bir öküzə oturub Axsaq Temirin
sarayına gedir. Molla Nəsrəddin Temirə deyir ki, Axtuxanın dövründə mən onu
soyub atda otururdum, sənin dövründə isə cilovlayıb, yüyənləyib öküzdə otururam,
sən dəmirsən mən kömürəm, gəl, savaşaq, görək kim qalib gələcək. Daha sonra
Molla Nəsrəddin deyir ki, sən adil deyilsən, ancaq sən ədalətsiz də deyilsən, sən
Allahın bu xalqa göndərdiyi bir bəlasan:
Axtuxan paçanı zamanında
Axtuxan paşanın zamanında
Atım mindim aktalap –
Atı soyub minirdim
Aksak Temirni zamanında
Axsaq Temirin zamanında
Ogüz mindim noktalap.
Öküzü noxtalayıb minirəm
Sen temirsen, men komür,
Sən dəmirsən, mən kömür
Tartışayık görürmen!
Savaşaq görək,
Adilli de tögülsen,
Sən adil deyilsən,
Adilsiz de tügülsen,
Ədalətsiz də deyilsən.
Xalkqa Allah salqan bir balaqsan!
S
ən bu xalqa zülm etmək üçün Allahın göndərdiyi bəlasan (2,157). Bundan
sonra Temir xalqa zülm etməkdən əl çəkir. Yırın məzmunundan da göründüyü kimi,
tamamilə ibrətamiz bir hekayədən ibarətdir. Bu, zülmün, ədalətsizliyin ömrünün çox
da uzun olmadığı, hər zülmün bir sonu olduğu anladılan bir yırdır. Əsasən ənənəvi
süjet xəttinə malik yırdır. Molla Nəsrəddin mövzusu Azərbaycan folklorunda
xarakterik və geniş yayılmış bir mövzudur. İnsanın və cəmiyyətin nöqsanını gülüş
PDF created with pdfFactory Pro trial version
www.pdffactory.com
AMEA FOLKLOR İNSTİTUTU
AMEA A.A.BAKIXANOV adına TARİX İNSTİTUTU
FOLKLOR VƏ TARİXİMİZ
Respublika Elmi Konfransı
25
25
dililə ifadə edən Molla Nəsrəddin bəzən sərt bir dil ilə də danışmağı bacarmışdır.
Onun bu sərtliyi arxasında qarşı tərəfə olduqca ibrətamiz dərs vermək istəyi vardır.
Elə buna görədir ki, Molla Nəsrəddinin Teymurlənglə görüşü haqqında Azərbaycan
folklorunda da örnəklərə rast gəlirik. Elə “Göyə niyə dırmaşırsan?” lətifəsində də bu
haqda danışılır:
Molla Nəsrəddinin Teymurlənglə ilk görüşünü belə danışırlar: Teymur Mollanı
saraya çağırtdırır. Molla içəri girib
görür ki, otaq adamla doludur. Amma hamı dövrə
vurub yerdə oturub, təkcə Teymur əyləşib uca bir taxtın üstündə. Tez baş əyib
deyir:- Salam əleyküm, ya Allah!Teymur deyir:- Mən Allah deyiləm, ay kişi! Mən...
Molla onun sözünü ağzında qoyub deyir: - Qurban
olum sənə, ya cənab Cəbrayıl!
Teymur deyir: - A kişi, nə danışırsan? Mən niyə Cəbrayıl oluram?
Molla deyir: - Başa düşmürəm. İndi ki nə Allahsan, nə də mələk, düş, adam
kimi otur adamların
içində də, daha niyə göyə dırmaşmışsan?
(3, 54).
Qumuq folklorunda bir çox yırlar var ki tarixi-coğrafi şəraitlə əlaqədar olaraq
yaranır və sadəcə qumuqlara xas motivlərlə əhatələnir. “Buk Muradın yırı” da belə
yırlardandır. Yır çar ordusunun dağlılarla Şilaqidə Buk Muradın rəhbərliyi ilə aparı-
lan mübarizəsinə həsr olunub. Buk Murad Şamilin naiblərindəndir. Şilanqlılar
Şamilə məktub göndərir və ondan Buk Muradın rəhbərliyi ilə yüz min müridi
köməyə göndərməsini rica edir. Şamil bu ricanı yerinə yetirir. Buk Murad Şilaqi
kəndinə gələr-gəlməz güclü döyüşə girir. Lakin Buk Murad əsir düşür. Çünki onun
döyüş yoldaşı Taqirkadi onu qoyub qaçır. Yırın da mahiyyəti elə burda ortaya çıxır.
Çünki yırda öz döyüş yoldaşını qoyub qaçan Taqirkadi pislənir. Həqiqi
məğlubiyyətin səbəbi məhz etibar etdiyin insanların səni yarı yolda qoyması ilə olur.
Elə buna görə də yırda Taqirkadi ilə Buk Murad qarşılaşdırılır. Taqirkadinin rəzalətli
qaçışının və qorxaqlığının əksinə olaraq Buk Murad hətta ən çətin vaxtında belə
düşmənlərinin ona uzatdığı əli geri çevirir və qəbul etmir.
Şamil hərəkatı ilə əlaqəli yırlar əsasən dürüstlük, mərdlik, igidlik mahiyyəti
məzmunundadır. Əsasən, döyüş səhnələri, qəhrəmanların daxili mərdlikləri və ya
pislikləri haqqında danışılır.
“Qolbasdının yırı”, “Başlının yırı”, “Mehtinin yırı” 1877-ci il üsyanı zamanı
xalqın birliyindən, bərabərliyindən danışır. Bu yırlarda da yenə xəyanət pislənir,
birlikdən güc doğulacağından danışılır.
Yırların təhlili və Azərbaycan folklorundakı örnəklərlə qarşılıqlı müqayisəsi
zamanı qarşılaşdırdığımız mətnlərdən gördüyümüz üzrə, hər iki folklorda motivlər,
əsasən eynidir. Bu motivlər öz əksini yırlarda tapsa da, Azərbaycan folklorundakı
dastan, nağıl, rəvayət, xalq mahnısı süjetləri ilə olduqca yaxından səsləşir. Bunun da
əsas səbəbi, görünür, hər iki xalqın minilliklər boyunca eyni mədəniyyəti
paylaşmaqlarından qaynaqlanır.
PDF created with pdfFactory Pro trial version
www.pdffactory.com