AMEA FOLKLOR İNSTİTUTU
AMEA A.A.BAKIXANOV adına TARİX İNSTİTUTU
FOLKLOR VƏ TARİXİMİZ
Respublika Elmi Konfransı
33
33
Kumanların orta əsrlərdə də Azərbaycanda yaşadıqlarını Musa Kağankatlının
"Alban tarixi"ndən öyrənmiş oluruq.
Sözügedən kitabda yazılanlardan öyrənirik ki,
Qafqaz Albaniyasında kumanlarla bağlı olan "Qomenk" adlı toponim olmuşdur.
Həmin toponimin qomen (kuman) etnonimindən və qədim erməni dilindəki "k" yer,
məkan bildirən şəkilçidən yarandığını ("Alban tarixi" kitabı dövrümüzədək erməni
dilində çatmışdır) söyləyən Qiyasəddin Qeybullayevin fikrincə, bu yer ya Arsax
(Qarabağ), ya da Sünik (Zəngəzur) ərazisində olmuşdur. O, 1727-ci ilə aid bir arxiv
sənədinə istinadən göstərir ki, həmin dövrdə, yəni XVIII əsrdə Zəngəzurun Çulun-
dur bölgəsində azərbaycanlılarla məskun olan Koman kəndi mövcud imiş (25, 117).
Hazırda eyniadlı kənd Cəlilabad rayonu ərazisində mövcuddur. Tarixi mənbələrdə
kumanların iskitlərlə eyniləşdirilməsi, onlardan "koman iskitləri" kimi söz açılması
halları da müşahidə edilir. R. Q. Latam koman iskitlərinin etnik mənsubiyyəti barədə
yazmışdır: "Koman iskitləri, massagetlər, saklar, peçeneqlər, xəzərlər, hunlar öz
mənşələri etibarilə türkdürlər və bunu sübut etməyə ehtiyac yoxdur" (6, 15). Su
ölkəsi ilə bağlı türk genealoji (etnoqonik) əfsanəsində deyildiyi kimi, türklərin
başbuğu Kapan Punun 16 qardaşı var idi. Yəni onlar 17 qardaş idilər. Mixi yazılarda
bu məlumatla ağlasığmaz dərəcədə üst-üstə düşən bir məlumat var və həmin mə-
lumata əsasən, Quti sülaləsinin hakimiyyətdə olduğu çağda (e. ə. XXIII əsrdə) akkad
qoşununun quzeydə vuruşduğu 17 tayfadan biri də tourki və ya turki şəklində xa-
tırlanan boy olmuşdur (1, 39). Əgər gerçəkdən də mixi yazılardakı "turuk"larla Göy-
türk Xaqanlığını qurmuş türklər eyni xalqdırsa, bu xalq gerçəkdən də öncə Xəzərin
qərbində yaşamışsa və sonralar dənizin şərqinə, oradan da Çin, Monqolustan və
Altay istiqamətində hərəkət etmişsə,
ola bilməzdi ki, bu köç barədə heç bir şey yazıl-
mamış olsun. Belə bir yazılı mənbə isə həqiqətən də var və həmin mənbə təkcə türk
xalqının deyil, eləcə də albanların Xəzərin qərbindən şərqinə, oradan da Çin tərəfə
yayıldıqlarını təsdiq edir. Söhbət VI əsr müəllifi İordanın özünün çox məşhur
"Qotların mənşəyi və əməlləri haqqında" adlı əsərində yazdıqlarından gedir:
"İskitlər ölkəsi göbələyə oxşayır. Başlanğıcda o, dardır, sonra isə geniş və
dairəvidir və hunların, albanların və sereslərin yayıldıqları uzaq ərazilərə qədər
uzanır" (29, 92).
Müəllif bir qədər sonra isə deyir:
"İskitlər ölkəsi genişdir və çox uzaqlara qədər uzanaraq şərqdə sereslər
ölkəsinə çatır. Sereslər öz tarixlərinin əvvəlində Xəzər dənizi sahilində yaşayırdılar"
(29, 92). İordandan öncə haqlarında Strabon, Dionisiy Perieqet, Appollodor və b.
müəlliflərin əsərlərində də söz açılan bu xalq barədə mütəxəssislər müxtəlif
fərziyyələr irəli sürsələr də, bir fikirdə yekdil olmuşlar ki, İordanın dövründə bu xalq
Çin sərhədində yaşayırdı, əsl adları da "ser" və ya "sir" idi. Yəni "seres"
formasındakı sonuncu iki hərfin əmələ gətirdiyi "es" qədim yunan dilində isimlərə
artırılan adlıq
hal şəkilçisidir, sözün kökü isə "ser" və ya "sir"dir (23, 112-113).
Eramızın I əsrində ser (sir) xalqı və onun yerləşdiyi coğrafiya haqqında ən ilk
məlumat verənlərdən biri Pomponiy Mela (I əsr) olmuşdur. O, Asiya qitəsindən söz
PDF created with pdfFactory Pro trial version
www.pdffactory.com