AMEA FOLKLOR İNSTİTUTU
AMEA A.A.BAKIXANOV adına TARİX İNSTİTUTU
FOLKLOR VƏ TARİXİMİZ
Respublika Elmi Konfransı
50
50
“Tarix” (1676-cı il) əsərində təkrarlayır: “Qədim zamanlarda türkmən tayfalarının
içərisində müqəddəs bir mömin var idi. Onun adı Qorqud ata idi. Bir gün o, belə
buyurdu ki, Oğuz xanın vəsiyyətinə görə, səltənət sonda Qayı xanın nəvə-
nəticələrinə keçəcəkdir. Bu, sona qədər belə davam edəcəkdir” (8, 43-44.). Bütün
bunları araşdıran V.V. Bartold belə bir fikir ortaya atır ki, bəs görəsən, bu sözləri
tarixçi Əli Yazıçıoğlu Dədə Qorqudun dilindən götürüb, yoxsa əksinə, özü artırıb?
Göründüyü kimi, Dədə Qorquda istinadən verilən bu öncəgörmənin tarixi ənənəsi
şübhə altına düşür. Orta əsrlərin məşhur tarixçisi Rəşidəddinin (XIV əsrin əvvəli) və
Əbülqazi xan Xivəlinin (1660-cı il) məlumatlarına görə, “Dədə Qorqudun əfsanəvi
zamanlarında, yəni IX-X əsrlərdə Oğuz xanları Qayı tayfasından seçilirdilər.
Rəşidəddin məlumat verir ki, Dədə Qorqud Bayat tayfasındandır. O, ağsaqqaldır,
müdrik tayfa başçısıdır, gələcəkdən xəbər verən ozan və öncəgörən idi” (1, 527-
544). Bu məsələ “Kitabi-Dədə Qorqud”da daha geniş əksini tapır. Orada Dədə
Qorqudun Bayat boyundan olduğu verilir. Bu iki mənbədəki məlumatların üst-üstə
düşməsini qədim ənənələr təsdiqləyir. Bunlardan fərqli olaraq Əbülqazinin
göstərdiyi “Dədə Qorqudun əsli Qayı tayfasındandır” (9, 56-57) sözləri görünür ki,
yenidir, daha doğrusu, dastana əlavə edilib. Bu da çox güman ki, Qayı tayfasının
adının xüsusi olaraq qeyd olunması və xanlığın yalnız onlara məxsus olduğunu
əsaslandırmaqdan irəli gəlir. Əbülqazinin məlumatına görə, Qayı Oğuz xaqanın
böyük nəvəsidir. Oğuz xanları və onların nəvələri də Dədə Qorqud zamanında
xüsusi seçilirdilər (9, 50).
Diqqətlə fikir versəniz, dastana olunan bu əlavə Osmanlı hakimiyyəti dövründə
əlavə olunub və Osmanlı iqtidarının maraqlarına xidmət edirdi. Maraqlıdır ki,
Səlcuqlarım imperiyası zamanında Dədə Qorqudun bu cür peyğəmbərliyi barədə
yazmağa əsas yox idi. Bu mənada V.V. Bartoldun fikirləri yerinə düşür. O, hesab
edir ki, bu məsələnin ortaya çıxması, xüsusilə də, XV əsrdən tez olmayaraq
osmanlılar arasında yayılması Ağqoyunlu sülaləsi (Bayandurilər sülaləsi) ilə
osmanlılar (Qayı tayfası) arasındakı rəqabətlə bağlıdır (1, 528). Belə olan halda,
doğrudan da, Dədə Qorqudun dastandakı öncəgörməsi (xanlığın Qayı tayfasına
məxsus olması barədə - D.Ə.) şübhə altına düşür. Buradan belə çıxır ki, bu artırma
ya Əli Yazıçıoğlunun vətənpərvərlik ehtimallarıdır, ya da həmin dövrdə dastanı
tərtib edənlərin ona əlavəsidir (1, 528). Tədqiqatçılardan K.İnostrançev qeyd edir ki,
XV əsrin II yarısında Osmanlı yüksək dairələri (feodalları) arasında oğuzların
həyatına dair epik rəvayətlər çox məşhur idi. Bunu həmin dövrdə Sultan II
Bəyazidin
oğluna Qorqud, qardaşı oğluna Oğuzxan adlarının verilməsi də sübut edir.
Hər iki şahzadənin doğum illəri XV əsrin 60-70-ci illərini əhatə edir. V.A. Qord-
levski də göstərir ki, XV əsrdə Osmanlı sultanları özlərini səlcuqların qanuni
varisləri sayırdılar. Bununla da hesab edirdilər ki, özlərinin əcdadları olan oğuzların
tayfa ənənələrinin birmənalı şəkildə qoruyucularıdırlar. Belə olan halda hesab etmək
olar ki, məhz bu şəraitdə şifahi şəkildə olan oğuz epik rəvayətləri yazıya alınaraq
“Dədə Qorqud kitabı” adı altında birləşdirilib. Elə bu ərəfədə də Əli Yazıçıoğlunun
PDF created with pdfFactory Pro trial version
www.pdffactory.com