AMEA FOLKLOR İNSTİTUTU
AMEA A.A.BAKIXANOV adına TARİX İNSTİTUTU
FOLKLOR VƏ TARİXİMİZ
Respublika Elmi Konfransı
197
197
1.
Cavad xanın mücadiləsinə həsr olunan dastanlar və şeirlər;
2.
Şimali Qafqazda Şeyx Şamil haqqındakı şeirlər;
3.
Qaçaq dastanları və aşıq ədəbiyyatında rus istilasına qarşı yazılan şeirlər;
4.
Azərbaycan vətənpərvər şeir məktəbi və milli cərəyan;
5.
Son mühacirət dövrü istiqlal şeirləri.
Cavad xan haqqında ayrı-ayrı dastanlardan və şeirlərdən misallar gətirərək
Ə.Cəfəroğlu rus şovinizminin təsiri nəticəsində Azərbaycan ədəbiyyatında bu
mövzunun yetərincə dəyərləndirilmədiyini yazır. Bununla bağlı nə isə yazılsa da,
ciddi təhlilə yol verilmir. Müəllif Cavad xanın mücadiləsinə həsr olunan das-
tanlardan və şeirlərdən misallar gətirir. Məsələn, M.Şakirin qələmə aldığı
“Qurbaninin üç mənzuməsi”ndən:
Uğradı üstümə əmir hacısı,
Dərunumdan çıxmaz yarın acısı,
Qarabağda Ziyad xanın bacısı,
Verildi mevladan ehsan dedilər -
- şeir parçasını, Kərəmin dilindən:
Bir güldüm Ziyad xanın bağında,
Bülbüllər oxurdu sağımda, solumda,
Qara Məlik gəl eləmə yamanlıq,
Bu əhdi-ilqardan dönmək olurmu,
Həya eylə, utanginən sozündən,
Kəbə beytullahdan dönmək olurmu -
- şeiri, Gəncəli Həsənin dilindən:
Görən, bilən, eşidənlər yansunlar,
Gör nə yaman oldu halı Gəncənin.
Bizə imdat verməz padişahzadə,
Məyər tutulubdur yolu Gəncənin.
Baydakları bürc üstündə qurdular,
Tifil uşaqları hamu qırdılar,
O zaman ki, Cavad xanı vurdular,
Sanasan qırıldı beli Gəncənin,
- şeirini misal gətirə bilərik. Qeyd edək ki, Gəncəli Həsənin qələmə aldığı faciələr o
dövrdə yalnız Gəncədə deyil, ruslar tərəfindən Azərbaycanın bütün bölgələrində
törədildiyi amansız qətllər, soyğunçuluq, talançılıq, amansız vəhşiliklər çox aydın
şəkildə təsvir olunmuşdur.
Tarixdən də məlumdur ki, XVIII əsrin sonu – XIX əsrin əvvəllərində Azər-
baycanın daxili və xarici siyasəti çox mürəkkəb idi. Bir tərəfdə öz azadlığını
qorumağa çalışan xalq, digər tərəfdə nəyin bahasına olursa-olsun, Qafqaza hakimlik
etmək istəyən Dəli Petronun vəsiyyətlərinə sadiq Rus imperiyası, başqa bir tərəfdə
PDF created with pdfFactory Pro trial version
www.pdffactory.com
AMEA FOLKLOR İNSTİTUTU
AMEA A.A.BAKIXANOV adına TARİX İNSTİTUTU
FOLKLOR VƏ TARİXİMİZ
Respublika Elmi Konfransı
198
198
isə Rusiyanın törətdiyi bu qanlı faciələrə Qafqazda digər marağı olan dövlətlərin –
Qərbi Avropanın, xüsusilə də Fransanın və İngiltərənin seyrci nəzərlərlə olanları
izləməsi bu dövrün mürəkkəb və xaotik olmasından xəbər verir.
Qeyd edək ki, hələ XVIII (1747) əsrdən Gəncə xanlığını Ziyadoğlular sülaləsi
idarə edirdi. Bu sülalənin son xanı II Şahverdi xan oğlu Cavad xan XVIII əsrin
təqribən üçüncü rübündən XIX əsrin başlanğıcına - yəni 1804-cü ildə Gəncənin
ruslar tərəfindən istilasına qədər Gəncə xanlığının müstəqil-liyini qoruyub
saxlayaraq idarə etmişdir.
1804-cü ildə Sisianovun rəhbərliyi altında rus ordusu tərəfindən Gəncə xanı
Cavad xanın qətlə yetirilməsi ilə baş verən məşhur tarixi qətliam nəticəsində
Gəncənin süqutu şifahi xalq ədəbiyyatında Cavad xanla bağlı dastanların yaran-
masına təkan verdi. Əbdürrəhman Ağa Dilbaz oğlunun “Gəncə qırğını” adlı şeiri
buna misal ola bilər. Onu da qeyd edək ki, Ə.Cəfəroğlu bu şeiri “Cavad xan”
haqqında yazılmış dastanlardan hesab edib:
Ey qazilər gəldi qəzadan bəla.
Bir olmaz müsibət dövran eylədi.
Yüz verdi qoqayi deşt-i Kerbela,
Rus Gəncə şəhrini viran eylədi.
Neyləsin bisahib evdə qalan can,
Sübhu şam ah çəküp qan ağlaşan, qan.
Gəl yetiş imdadə ya sahib zaman
Kafir islam halin yaman eylədi…
- yeddi bənddə xalqın münasibəti ilə yanaşı Cavad xanın iradəsi, qeyrəti, cəngavər-
liyi tərənnüm edilir.
Firudin Köçərli göstərir ki, “əsil Gəncə faciəsini, rus ordusunun zülm və
xunxarlığını, nəhayət Cavad xanın qəhrəmancasına istiqlal müdafiəsini təsvir edən
ədəbi parça Əbdürrəhman Ağanın müxəmməs şəklində yazdığı ikinci bir dastandır”.
“Azərbaycan Yurd Bilgisi” dərgisində Ə.Cəfəroğlu Əbdürrəhman Ağa Dilbaz
oğlunun Cavad xana həsr etdiyi və “natamam nəşr edlmiş 24 müxəmməsi”ni
ixtisarlarla tədqiqata cəlb etmişdir(7).
Müəllif Əbdülrəhman ağa Dilbaz oğlu bu müxəmməsdə tarixin bu dövrünü
“Çərxi kəcrəftar” adlandıraraq adəm atadan başlamış Cavad xanın şəhid olduğu günə
kimi dünyanın insanı gah güldürüb, gah ağlatdığından onun faniliyindən bu fani dün-
yada yalnız yüksək əxlaqi zənginliyə malik olanların gələcək nəsillərə şəxsi əxlaqi
zənginliyi ilə nümunə olanlardan söhbət açıb, qeyrəti, namusu, şərəfli adı ilə doğma
xalqının azadlığı uğrunda ürəkparası oğlu ilə canından artıq sevdiyi Gəncə divarları
üstündə şəhid olmuş Cavad xan haqqında müxəmməsinin birini belə yekunlaşdırır:
Şahnamə şərhədəldən ol Cavad xan vəsfini,
Mədən-i cud-i səxavət adlı divan vəsfini,
Bilmiş Əflatun səmarın əhli meydan vəsfini,
PDF created with pdfFactory Pro trial version
www.pdffactory.com
AMEA FOLKLOR İNSTİTUTU
AMEA A.A.BAKIXANOV adına TARİX İNSTİTUTU
FOLKLOR VƏ TARİXİMİZ
Respublika Elmi Konfransı
199
199
Hikməti Loğmandan artıq dərdə dərman vəsfini,
Bir müxəmməs nəzmlə inşa qılım əşardan.
Ə.Cəfəroğlunun misal gətirdiyi bu şeir parçası, bir növ, Gəncəyə, Cavad xana
mərsiyə deyir. Ümumiyyətlə, qeyd etməliyik ki, Cavad xanın ölümü və Gəncənin
işğalı bütövlükdə Azərbaycanın işğalı demək idi. Çünki həm xalqın əzmkarlığı, həm
də Gəncənin strateji əhəmiyyəti Azərbaycanın digər bölgələrinin də özünümü-
dafiəsinə mənəvi dəstək idi. Müxəmməsin digər bəndlərində Cavad xanın şəxsiy-
yətindən bəhs edən şair yazır:
Gəncə şəhrində Cavad xan kim nə əyyam var idi,
Sahibi lütfü ədalət sadık-ul ikrar idi,
Hər şin feilində mahir, akıl-u hüşyar idi,
Müxtəsər bir aləm ara imtahan sərdar idi,
Gər nələr çəkdi qəzadan dövri bəd ətvardan(8).
Bundan sonra şair Cavad xanın hakimiyyəti dövründə Şəki, Şirvan, Qarabağ və
Dağıstana etdiyi yürüşləri və bu müharibədən kimlərin zərər çəkmədiyini və bu
yürüşlərdən necə qalib çıxdığını təsvir edir. Hətta vali Baqratyanın belə Cavad xanla
bacarmadığını tərənnüm edir.
Müxəmməsin bu bəndləri XVIII əsrin sonu – XX əsrin əvvəllərində Gəncədə baş
verən ictimai-siyasi vəziyyəti çox aydın şəkildə əks etdirir. Görünür, elə ona görə də rus
şovinizminin təsiri altında əzilən Azərbaycanda Firudin bəy Köçərli “bu müxəmməsin
çap edilməsinin bəzi səbəblərə görə mümkün olmadığını” yazır. Ə.Cəfəroğlu isə,
Əbdürrəhman Ağa Dilbaz oğlunun Cavad xanın döyüş səhnələrini əks etdirən bu
müxəmməsinin bir hissəsini “Azərbaycan Yurd Bilgisi” dərgisində nəşr etdirmişdir:
Yığdı ləşkər, girdi meydana ədavət qıldılar,
Qıldılar adayi ol dəmdə fəraqət qıldılar.
Xub doğuşdu Gəncə xalqı bir rəşadət qıldılar,
Haqq yolunda bəzi kəs oldəm şəhadət qıldılar.
Döndü geri, girdilər ol qalaya naçardan,
- şeirində Cavad xanın gəncəlilərdən ibarət nizami qoşun yaratması tərənnüm
olunur. Ancaq Cavad xan ağıllı bir dövlət başçısı, tədbirli bir sərkərdə olduğu üçün
rus qoşununun hərbi gücünü, döyüş sursatı və şəxsi heyətin sayını gördükdə öz
qoşununu qala divarlarının içərisinə çəkir. Əbəs qırğına yol vermir. Az güclə böyük
ordu ilə müharibə qovğasından çəkinmir. Gecə-gündüz mühasirədə olan şəhərini
müdafiə edərək şəxsi qəhrəmanlıq göstərir. Millətinə, xalqına ruh verir. Cavad xan
qalanı tərk edib, sağ-salamat ruslardan da yayınıb gedənləri görsə də, öz qürurunu
saxlayır. Təslim olmaqdansa, şərəfli ölümü üstün tutur. Hələ ki, canında nəfəs var bu
çağırılmamış qonaqlardan bacardıqca çox məhv etməyə can atır. Bu şəxsi keyfiyyət,
milli mentalitet müəllifin yaradıcı ruhunu riqqətə gətirir. O, Cavad xanın müsibətini
imam Hüseyn müsibətinə bənzədir:
Sinəsindən urdular olmuşdu ol dəm biqərar,
Bir yanar el kimsəni ol dəmdə qıldı xaküsar,
PDF created with pdfFactory Pro trial version
www.pdffactory.com
Dostları ilə paylaş: |