Kitab-konfrans doc
Yüklə 1,91 Mb. Pdf görüntüsü
|
AMEA FOLKLOR İNSTİTUTU AMEA A.A.BAKIXANOV adına TARİX İNSTİTUTU FOLKLOR VƏ TARİXİMİZ Respublika Elmi Konfransı 200 200 Yerbəyer həmlə edüb tiy urdular məcruhu zar, Yadına düşdü o dəm şah-ı Hüseyni dilfikar, İstədi feyzi şəhadət hakimi cəbbardan …İmam Hüseyn də Kərbala düzündə oğlu Ələsgər və Ələkbərlə birgə şəhid olub. Bu mücadilədə Cavad xanla birgə oğlu Hüseynqulu xan da çiyin-çiyinə vu- ruşmuşdur. Cavad xan haqqında yaranan dastanlarda onun da adı igid, ərən kimi çəkilir. O, bu döyüşlərdə atasına yaxından dəstək olub. Onun bu qəhrəmanlıqları dastanda belə təsvir olunur: Ol Hüseynqulu ağa kim gəldi xanın yanına, Layiq idi hər hünərlər şövkətinə, şanına, İstədi qanın qata ol dəmdə xanın qanına, Qoymadı xan göndərüp bir qeyri bürc meydanına, Yəni onun dəhşətin mən görmüyüm didardan, - yazan müəllif, həm oğulda da ata qeyrətinin olduğunu, həm də atanın öz oğlunun ata gözləri önündə şəhid olmasını özü üçün dəhşət bilən Cavad xan böyüklüyündən doğan Vətənini, yurdunu öz canından və övladından çox sevən bir yurd sahibinin daxili aləmini açıb göstərir. Hüseynqulu xan Gəncə uğrunda gedən son döyüşlərdə də atasını yalqız buraxmayıb, son nəfəsinə qədər birlikdə döyüşüb və hər ikisi 1804-cü ildə döyüş meydanında qəhrəmancasına həlak olmuşlar. Misal gətirdiyimiz müxəmməslərin sonunda Gəncə qətliamı və Cavad xanla Hüseynqulu xanın ölümü təsvir edilmişdir: Kimləri dövranda beş gün bərqərar etmiş fələk, Kərbəla dəştində şahı dilfikar etmiş fələk, Ol Cavad xakini sahibi intizar etmiş fələk, Ol Huseyin Qulu Ağanı xaküsar etmiş fələk, Ayinə tək cəng olub gül çöhrəsi xunbardan. Biz imkanlarımızın məhdudluğundan bu gözəl müxəmməsləri “Azərbaycan Yurd Bilgisi”ndə olduğu kimi - tam şəkildə təqdim edə bilmirik. Məqalənin sonunda Ə.Cəfəroğlu rusların istilası zamanı Şəkidə törətdikləri qırğınlara həsr edilmiş dastanları da diqqətdən qaçırmır və qeyd edir ki, Ə.Cəfəroğlu “Şəki şəhəri zəbt edildikdən sonra rus ordusunun və idarəsinin şəhər əhalisinə qarşı zülmü o qədər faciəli olmuşdur ki, Şəki şairlərindən Hatəm özünün “Oldu” adlı dastanında öz dövrünü “köç” və “rihlət” dövrünə bənzətmişdir. Əhalinin bəzilərinin gözlərini bağlayaraq ağaclara sarıdıqdan sonra komandanın əmri ilə rus əsgərləri tərəfindən güllələndikləri kafir ruslar əlində islamın əsir olduğu və nəhayət, Rəbbdən nicat diləməsi bu dastanda çox acı şəkildə təsvir edilmişdir”. Məlul baxır hər biri bir diyara, Bir kimsə yoxdur ki, eyləsin çarə, Gözlərin bağlayup çəkdilər dara, Gör ki, nə bidadü, nə afət oldu. PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com AMEA FOLKLOR İNSTİTUTU AMEA A.A.BAKIXANOV adına TARİX İNSTİTUTU FOLKLOR VƏ TARİXİMİZ Respublika Elmi Konfransı 201 201 Müəllif islamın kafir əlində zəbun olmasından işğalçıların və şeirlərdən heç bir şeylə fərqlənmədiklərindən güclülərin gücsüzlər üzərində amansızlıqlarından söhbət açıb, sonra da onların hansı müsibətə düçar olduğu səhnənin dəhşətini göstərir: Kafirlər bunları etdi nişanə, Bulaşdı əndamı al qızıl qanə, Görübən halayıq düşdü əfqanə, Məhşərdən bu da bir əlamət oldu. Çevirib ətrafın iki səf soldat Dolanır əlində tiyi komandant Cəzm oldu bunlara həyatdan məmat Qan yaşı çöllərə rəvayət oldu. “Cavad xan” dastanından danışarkən, qeyd etmək lazımdır ki, Türkiyyat İnsti- tutunun asistenti Əbdülqadir Süleymanın “Türk qövmlərinin xalq ədəbiyyatında rus istilasının inikası” adlı 4 hissəli məqaləsi (1)bütün türk dünyasının rus istilası zamanı yaşadığı faciələrdən bəhs edir. Təbii ki, o da bu istilanın Azərbaycana vurduğu zərbələrdən yan keçməmiş və hətta Cavad xan haqqında Marağalı Əzizin dilindən qələmə aldığı “Bir yandan qar gəlir, bir yandan sazax” misrası ilə başlayan bir parça şeiri də tədqiqata cəlb etmişdir; Bu barədə yuxarıda qeyd etmişdik. “Marağalı Əzizin nəql etdiyi dastanın mövzu etibarilə bu dastanın (“Cavad xan” dastanının - Ü.Ə.) bir variantı olduğu məlumdursa da, vəzn və dil etibarilə ayrı xüsusiyyətə malikdir” deyərək, Ə.Cəfəroğlunun tədqiqata cəlb etdiyi dastandan bir parçanı da misal gətirmişdir. Bu şeir parçasını təhlil edən Ə.Cəfəroğlu onun “Qaçaq Nəbi” dastanına aid olduğunu düşünür. Görünür, o da şeirin dilinə, bölgüsünə, hecalarına görə bu fikrə gəlir. Azərbaycan şifahi xalq ədəbiyyatında “Qaçaq Nəbi” dastanının da özünəməx- sus yeri və rolu var. Xalqımızın istiqlaliyyət uğrunda apardığı mübarizəyə həsr olunan qəhrəmanlıq dastanlarından biri olan “Qaçaq Nəbi” dastanı ötən əsrin 30-cu illərindən toplanmağa başlamışdır. Bu dastan “əvvəlcə mətbuat səhifələrində hissə- hissə çap olunmuş, 1938-ci ildə ayrıca kitabça halında buraxılmışdır. Sonralar dastanı Ə.Axundov toplamış və 1941-1961-ci illərdə iki dəfə kitab halında çap etdirmişdir. Dastanın bir variantını da H.Qasımov kitabça halında buraxmışdır (1960). A.Nəbiyevin 1977-ci ildə çap etdirdiyi variant da maraqlıdır”. Azərbaycan tarixi qəhrəmanlıq dastanlarını tədqiqata cəlb edən prof. R.Rüstəmzadə “Qaçaq Nəbi” dastanının inqilabdan əvvəl geniş yayıldığını göstərmişdir: “Bütün qəhrəmanlıq dastanlarında olduğu kimi “Qaçaq Nəbi” dastanı da ilk dəfə ayrı-ayrı qoşmalardan ibarət olmuş, sonra bu qoşmalar rəvayətlərlə birləşərək dastan şəklinə düşmüşdür. Hətta inqilibdan vvəl bu qoşmalar “Nəbi” havasında ifa edilərək geniş yayılmışdır. O zaman Qori seminariyasının məzunlarından olan P.Vostrikov ilk dəfə “Qaçaq Nəbi” dastanı ilə maraqlanaraq, onu toplamış və bir parça SMOMPK PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com Yüklə 1,91 Mb. Dostları ilə paylaş:
|