AMEA FOLKLOR İNSTİTUTU
AMEA A.A.BAKIXANOV adına TARİX İNSTİTUTU
FOLKLOR VƏ TARİXİMİZ
Respublika Elmi Konfransı
207
207
Qurbaninin çox sevdiyi şah İsmayıl Xətai ilə bağlı yazdığı şeirlərdə hər şeydən
öncə bir tanınmış, onun nüfuzlu sülalədən gəldiyini və nəslinin Azərbaycan, eləcə də
müsəlman fikir tarixində yeri olduğunu bildirmiş, Xətainin şeyx oğlu olduğunu önə
çəkmişdir. Yəni Qurbaninin şeirlərində Xətai həm şahdır, həm də şeyxdir, o qılıncın
gücü ilə sözün gücünü özündə birləşdirmişdir. Aşıq Qurbani “Şah Xətai” adlı üç
bəndlik bir gəraylı yazmışdır. Bu gəraylıda o, Xətaini çox sevdiyini dilə gətirmişdir.
Gəraylının hər bir misrası, hər bir sözü bu sevginin açıq göstəricisidir. O, şaha olan
sevgisini ifadə etmək üçün öncə ona “gözəl şahım” deyir (1, 44). Onun şeyx oğlu
olduğunu ayrıca vurğulayır, bildirir ki, o, “şahi-mərdana” bağlıdır. Qurbani sevdiyi
şahı ədalət sahibi adlandırır, onun bu dünyada bir haqq divanı qurduğunu bildirir,
şahın axirət dünyasında yerinin cənnət olacağına inanır. Qurbaniyə görə, Xətainin ən
önəmli cəhətlərindən biri də onun öz şeirlərinin Türk dilində yazmasıdır. O,
kimsəsiz insanların pənahıdır, insanların yoluna işıq saçan bir Ay kimidir. Qurbani
bu gəraylısında “Şah Xətai, Şah Xətai” misrasını hər bəndin sonunda təkrar etmişdir.
Gözəl şahim şeyx oğludu,
Şah Xətai, Şah Xətai!
Şahi-mərdana bağlıdı,
Şah Xətai, Şah Xətai!
Bu
dünyada bir haq divan,
O dünyada cənnətməkan,
Qoy var olsun türki-zəban,
Şah Xətai, Şah Xətai!
Qurbani tək qul pənahı,
Qibleyi-aləmin mahı,
Ol cahanın qibləgahı,
Şah Xətai, Şah Xətai! (1, 44)
Qurbani irsini araşdıran alimlər onun Şah İsmayıl Xətainin ideyalarına sıx
bağlı olduğunu, bu ideyaları təbliğ etdiyini, onun Xətainin sarayında himayə
edildiyini bildirirlər. Bizcə, bu həqiqətdir və Qurbaninin şeirləri də bunu təsdiq edir.
Çünki Qurbani şeirlərində Xətaini sadəcə çox sevdiyini söyləmir, həm də onu
“mürşidi-kamilim” adlandırır. Bilindiyi kimi, “mürşidi-kamil” bir dini anlayışdır.
“Mürşid” – irşad edən, tərbiyə edən, yol göstərən insanlara deyilir və “mürşidi-
kamil” olmaq insanların qəbul etdiyi, inandığı bir dini mövqeyə sahib olmaq demək-
dir. Qurbani də şeirlərində Xətaiyə “mürşidi-kamilim” deməklə onun ideyalarını,
dini anlayışını qəbul etdiyini bildirmişdir. Bu müraciət şəkli həm də Qurbaninin
Xətai ideyalarının daşıyıcısı olduğunu sübut edir. Başqa yöndən, Qurbaninin bir
başa Xətaiyə həsr olunmayan şeirlərinin təhlili də göstərir ki, o, şiə məzhəbinin və
bu məzhəbə bağlı olan təriqətin ideyalarını təbliğ etmiş, bu məzhəbin böyük
şəxsiyyətlərinə şeirlər yazmışdır. Qurbaninin bir sıra ictimai, fəlsəfi, dini məzmunlu
şeirlərini doğru anlamağın bir yolu da onun Xətainin bağlı olduğu ideyaları qəbul
etdiyini bilməkdir. Maraqlıdır ki, Qurbani bu tipli şeirlərində Xətaiyə həm “şah”
PDF created with pdfFactory Pro trial version
www.pdffactory.com
AMEA FOLKLOR İNSTİTUTU
AMEA A.A.BAKIXANOV adına TARİX İNSTİTUTU
FOLKLOR VƏ TARİXİMİZ
Respublika Elmi Konfransı
208
208
deyir, həm də onu “şeyx oğlu” adlandırır. Qurbaninin şeirlərindən aydın olur ki, o,
şaha çox yaxın olmuşdur, bütün çətinliklərini ona söyləmişdir. Hətta bir şeirində
onun başına and içmişdir (1, 76). Qurbani açıqca bildirmişdir ki, o dərsini Xətai adlı
pirindən almışdır. Burada “dərs almaq” ifadəsi diqqəti cəlb edir. Qurbani “pirindən
dərs almaq” deyərkən onun dünyagörüşünü, ideyalarını, din anlayışını qəbul etdi-
yini, onun yolunun yolçusu olduğunu ifadə etmişdir. Bu da Qurbaninin çox sevdiyi
Xətai ilə bağlılığının qırılmaz olduğunu göstərir. Onun şeirlərindən aydın olur ki,
Qurbani çətin anlarında şaha, şeyx
oğluna müraciət edir, ondan yardım istəyir:
Şair olan dərsi alır pirindən,
Baş açmadım seyrağıbın sirrindən,
Qolubağlı keçdim Xudafərindən,
Üzüm gülməz, heç açılmaz, ah, mənim! (1, 77)
Aşıq Qurbaninin Şah İsmayıl Xətaiyə bağlılığını, onu çox sevdiyini göstərən
bir cəhət də odur ki, o, şahın ölümünə 2 şeir həsr etmişdir. Bu şeirləri tədqiqatçılar
“mərsiyə” adlandırmışlar (1, 10). Birinci şeirdə Qurbani Şah İsmayıl Xətainin
ölümünün ona çox ağır təsir etdiyini ifadə etmişdir, kədərini, səmimi duyğularını bu
ağır itkini ifadə edə biləcək sözlərlə təqdim etmişdir. O, sevimli şahını onun əlindən
alan fələyi döyüşə çağırır, onunla vuruşmaq və şahının qisasını almaq istəyir.
Qurbani “xak ilə yeksan olan” şahına ağlayır, onu gözəl sözlərlə yad edir, şahın ona
layiq olan biçimdə dəfn olunmasını istəyir:
O şahın kəlmeyi-kəlamın zikr etmək gərək,
Tabutu sərv ağacından, kəfəni yapraq gərək.
Tez yuyun, tez götürün ki,
məzara çatmaq gərək,
Bar-ilahım, necə qıydın, bir belə cavan ölə. (1, 10)
Bu mərsiyənin sonuncu bəndində Qurbani öz könlünə müraciət edir, onu
sakitləşdirir, ona ümid verir, Allaha yalvarır, ondan Səfəvi xanədanını qorumasını
istəyir. Bu kədərli şeiri Qurbani ümid notları ilə bitirir, sanki, qeybdən gələn bir səs
ona ümid verir və deyir ki, çox qəm yemə, Səfəvi xanədanı viran ola bilməz.
Qurbaninin Şah İsmayıl Xətainin ölümünə həsr etdiyi ikinci şeiri bir qədər fərqli
planda yazılmışdır. Bu şeirin birinci bəndində Qurbani yaşadığı dövrün təsvirini
vermişdir, Xətainin ölümündən sonrakı vəziyyəti göstərmişdir. Bu bənddə şair deyir
ki, Kufə əhli həyasızlaşmışdır, adamlar yoldan çıxmışlar, onlar bir-birilərini
aldadırlar, qazılar rüşvət alırlar, şəriət batil olmuşdur. Qurbani bu vəziyyəti rədd edir
və deyir ki, bu ədalət deyil. Onun sevimli şahı bir zamanlar ədaləti bərpa etmişdir.
Qurbani şeirin ikinci bəndində Xətainin ölümünü Günəşin batmasına bənzətmiş,
Xətainin ölümündən sarsıldığını bildirmişdir:
Ağlım itirdim, əlim titrər,
göz ağlar,
sər əsər,
Pirim girib ol niqabə getməyəydi cavan gərək... (1, 11)
Bu misralardan aydın görünür ki, Qurbani həm şahın ölümündən çox
təsirlənmişdir, həm də ortaya çıxan haqsızlığı, ədalətsizliyi onun ölümünə bağla-
mışdır, yəni demək istəmişdir ki, şah sağ olsaydı, bu zülm olmazdı.
PDF created with pdfFactory Pro trial version
www.pdffactory.com