Kitab-konfrans doc
Yüklə 1,91 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Vəfa İsgəndərova, AMEA Folklor İnstitutu, elmi işçi vafa_aslanova@yahoo.com
- Açar sözlər
- Ключевые слова
AMEA FOLKLOR İNSTİTUTU AMEA A.A.BAKIXANOV adına TARİX İNSTİTUTU FOLKLOR VƏ TARİXİMİZ Respublika Elmi Konfransı 209 209 Şeirin son bəndində Qurbani həyat, ölüm, dünya kimi məsələlərlə bağlı öz görüşlərini açıqlamışdır. Bildirmişdir ki, insan ölümlü varlıqdır, ağıllı insan səbir etməlidir, insanın əsli torpaqdandır və o, öz əslinə dönəcəkdir. Azərbaycan aşıq şeirinin görkəmli nümayəndəsi Qurbaninin şeirlərindən aydın görünür ki, o, Şah İsmayıl Xətaiyə bağlı olmuş, onu sevmiş, onun ideyalarını sevə- sevə təbliğ etmişdir. Qurbani şeirlərində Xətaini “şeyxim”, “şahım”, “pirim”, “mürşidi-kamilim”, “şeyx oğlu şahım” adlandırmışdır. O, Xətaini aləmin qibləgahı hesab etmiş, onun ədalətini öymüş, onun kimsəsizlərin, məzlumların pənahı adlandırmışdır. O, Xətainin obrazını yaradarkən siyasi, dini və bədii sözlərdən məharətlə istifadə etmiş və sevdiyi Xətaini həm şah, həm şeyx, həm sərkərdə, həm də ədalətli insan kimi təsvir etmişdir. Qaynaqlar 1. Qurbani. Əsərləri (Tərtib edəni, ön söz, qeyd və izahların müəllifi Qəzənfər Kazımov). Bakı: Şərq-Qərb, 2006, 229 səh. 2. Qurbani (tərtib edəni Dadaşzadə A.). Bakı: Gənclik, 1972. 3. Nəbiyev A. Azərbaycan xalq ədəbiyyatı, II hissə (orta əsr və yeni dövr folklor yaradıcılığı). Bakı: Elm, 2006, 648 səh. 4. Vəliyev V. Qəhrəmanlıq dastanları, Bakı, 1985, 180 səh. 5. Azərbaycan aşıqları və el şairləri. İki cilddə, I cild (Tərtib edəni Axundov Ə.). Bakı: Elm, 1983. 6. Azərbaycan aşıqları və el şairləri. İki cilddə, II cild (Tərtib edəni Axundov Ə.). Bakı: Elm, 1984. 7. Aşıq şeirindn seçmələr. Tərtib edənlər: Arif H. və Həkimov M. Bakı: Gənclik, 1984. 8. Əfəndiyev P. Azərbaycan şifahi xalq ədəbiyyatı. Bakı: Maarif, 1992, 401 səh. 9. Paşayev S. Azərbaycan folkloru və aşıq yaradıcılığı. Bakı: 1989, 188 səh. PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com AMEA FOLKLOR İNSTİTUTU AMEA A.A.BAKIXANOV adına TARİX İNSTİTUTU FOLKLOR VƏ TARİXİMİZ Respublika Elmi Konfransı 210 210 Vəfa İsgəndərova, AMEA Folklor İnstitutu, elmi işçi vafa_aslanova@yahoo.com XALQ NAĞILLARINDA YAŞAYAN TARİXİMİZ Özət Folklor və tarix elmləri bir-biri ilə sıx bağlıdır. Folklorun əksər janrlarında xalqın tarixinin, həyatının mühüm mərhələləri öz bədii inikasını tapır. Dastan, nağıl, lətifə, rəvayət, əfsanə, hətta tapmacalarda tarixin müəyyən izlərini görmək mümkündür. Şifahi yaradıcılığın ən qədim janrı olan nağıllar tarixçilər üçün bəzi önəmli tarixi hadisələrin aydınlaşdırılmasında dəyərli mənbədir. Açar sözlər: tarix, nağıl, folklor, janr. Резюме Фольклор и история тесно связаны друг с другом. В основных жанрах фольклора освещается основные периоды жизни, истории народа. В эпосах, сказках, анекдотах даже в загадках можно увидеть некоторые факты из истории. Сказки, как самый древний жанр устного повествования, считается дорогим источником в сфере исторических исследований. Ключевые слова: история, сказка, фольклор, жанр. Summary Folklore and historical sciences are connected with each other very much. In main genres of folklore the art reflection of important stages of the history and life of the people are studied. In the epos, tales, anecdotes, myths, legends, even riddles are possible seen the definite tracks of the history. Tales which are the most ancient genre of the oral folk art are considered the valuable source of the some important historical events for historians. Key words: history, tale, folklore, genre. * * * Folklor və tarix elmləri bir-birilə sıx bağlıdır. Bunu bir tərəfdən şifahi xalq ədəbiyyatının hər hansı bir nümunəsini qiymətləndirmək üçün onun yarandığı dövrün öyrənilməsinin zəruriliyi baxımından, digər tərəfdən isə şifahi yaradıcılıqda tarixin izlərini tapmaq baxımından izah etmək olar. Belə ki, folklorun əksər janrlarında xalqın tarixinin, həyatının mühüm mərhələləri öz bədii inikasını tapır. Bütün xalqlar ən qədim dövrlərdən başlayaraq müasir zəmanəyə qədər olan hadisələri müəyyən qədər şifahi yaradıcılıqlarında əks etdirirlər. Dastan, nağıl, lətifə, əfsanə və rəvayətlərdə, hətta tapmacalarda da dəqiq sənəd və qaynaqlar, xronoloji faktlar olmasa da tarixin müəyyən izlərini görməmək mümkün deyil. PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com AMEA FOLKLOR İNSTİTUTU AMEA A.A.BAKIXANOV adına TARİX İNSTİTUTU FOLKLOR VƏ TARİXİMİZ Respublika Elmi Konfransı 211 211 Folklorun nağıl janrı elə bir qaynaqdır ki, ondan istənilən elm adamı yararlana bilər. Fransız folklorşünası və etnoqrafı Arnold Van Gennep folklorun məhz xalq nağılları ilə başlanması fikrini irəli sürür. Ona görə də nağılları oxuyarkən və dinləyərkən orada tarixin qədim izlərini, müxtəlif tarixi şəxsiyyətlərlə bağlı məlumatları tapa bilirik. Nağılların təkcə başlanğıc və sonunu dinləyərkən xalqın tarixinə, mədəniyyətinə, etnoqrafiyasına müəyyən qiymət vermək olar. Rumıniya alimi Nikolay Roşiyanu hesab edir ki, hər bir nağıl söyləyicisi öz nağılını hadisələrin “tarixdə möhürlənməsi”, “onun zamanda təsbit edilməsi” və “söyləniləcək hadisələrin baş verdiyi yerin göstərilməsi ilə” başlayır. Yəni bir qayda olaraq, söyləyici öz nağı- lını zamana və ya məkana, yaxud zamana və məkana yerləşdirir. Nağılların başlanğıc formulunun ilkin funksiyaları bunlardır (12, 18). Rus alimi İ.Razumova nağılların baş- lanğıcında gələn ənənəvi formullar və ya sicilləmələrdə bütün zaman-məkan xüsusiyyətləri sisteminin toplandığını qeyd edir. Nağılların zaman-məkan formulları bütün formul stereotipləri arasında birinci yerdə yerləşir, çünki onlar nağıl dünyasının daha vacib koordinatları ilə bağlıdırlar (13, 71). Bütün dünya xalqlarının nağıllarında “bir zamanlar”, “zamanın birində”, “vaxtıyla”, “vaxtın birində”, “günlərin birində”, “bir gün”, “keçmişdə” zaman formulları oxşar şəkildə istifadə olunur. Əgər epik əsərdə zaman “açıq” şəkildə axır və tarixi zamanla birləşirsə, onda burada bir neçə zaman qatar yerləşə bilər və hadisələrin ardıcıllığı dəyişə bilər. Əvvəl daha gec olan hadisələr, sonra isə əvvəlki hadisələr danışılır. Bütün yerdəyişmələr və zaman qatarları tarixi zaman fonunda həyata keçirilir. İ.Razumovaya görə, ənənəvi “Biri var idi, biri yox idi” formulu bir sıra nağıl başlanğıcında dəyişir. Yalnız söz birləşməsinin qrammatik forması dəyişir, formulun semantik strukturu isə dəyişməz qalır. Zamanın və ya məkanın qeyd olunmasına cəhd formula “əlavə” kimi ola bilər. Nağılın girişində vaxtın göstərilməsi tendensiyası söyləyicilərin nağılların əhvalatlarını tarixin, zamanın ümumi axınında müəyyən etmək cəhdindən bəhs edir (13, 118). Ümumən, nağıllarda zaman bir istiqamətdə inkişaf edir və heç vaxt geri qayıtmır, buna görə də heç vaxt statistik təsvirlər verilmir. Nağıllardakı təsvirlər əsasən dinamikada, hadisələr axarında verilir. Hadisələr isə bəlli olmayan bir zamanda, yəni lap qədimdə baş verir. Məsələn, “Belə rəvayət edirlər ki, keçmişdə bir kasıb kişi var imiş” (11, 117); “Günlərin bir günündə, əyyami-sabiqdə, biri var idi, biri yoxdu, bir padşah vardı” (3, 205). Bu tip ənənəvi formullar nağıl janrının özünün qədim tarixə malik olduğunu bir daha sübut edir. Nağıl təhkiyəsi zamanı tarixi qədim nağıllar (bunlar məzmunundan və ifadələrin, sözlərin işlənmə tərzindən bəlli olur) o vaxtların, qədim dövrün həyat tərzini və baxışlarını göstərir, bu günümüzün nağılları isə dəyişən dünyanın, müasir dövrün izlərini özündə əks etdirir. Belə nağıllarda uçan xalça təyyarəyə çevrilir, yeni dövrün coğrafi xəritəsindəki yer adları, dövriyyədə olan yeni pullardan danışılır. Bu özünü ənənəvi formullarda da göstərir. Məsələn, “Biri vardı, biri yox idi. Allahdan başqa heç kim yoxdu. Hindistanda bir paççah varıdı. Adına Yunan deyərdilər. Yunanın gözünün ağı-qarası bir qızı varıdı. Heç oğlu yox idi. Bu qızı qoymuşdu məktəbə” (9, 179). PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com Yüklə 1,91 Mb. Dostları ilə paylaş:
|