AMEA FOLKLOR İNSTİTUTU
AMEA A.A.BAKIXANOV adına TARİX İNSTİTUTU
FOLKLOR VƏ TARİXİMİZ
Respublika Elmi Konfransı
212
212
Xalq nağıllarının əvvəlində çox rast gəlinən sicilləmələrdə yalan və zarafatlar
bol olsa da, sətiraltı həqiqətlərin olduğu hiss olunur, bəzi tarixi yer adlarının, Şah
Abbas, Şah İsmayıl kimi tarixi şəxsiyyətlərin adları çəkilir. Yəni formulun birinci
hissəsi yalan olsa da, ikinci hissəsi isə həqiqətə uyğun gəlir. Məsələn, “Raviyani
əxbar,
nağilani asar, şirin şəkər, xoş giriftar, Şah Abbas cənnətməkan, tərəziyə vurdu
təkan, iki qoz bir girdəkan. Biri varıymış, biri yoxuymuş, bir padşah varıymış” (8,
163); “Raviyani-əxbar, nağılani-əsar və tutiyani-şəkər, şəkəri-şirini-köftar, böylə
rəvayət edir. Sür- süpür gəl, pibkər, gəl sənə kimdən xəbər verim, Şah oğlu Şah
İsmayıl, mənzili məkan, iki qoz bir girdəkan tərəziyə vurdu təkan, Kürü o taya
keçdik, yaba ilə doğa içdik! Atovun goru dağılsın yalan yiyəsi, bir belə də yalan
görməmişdik. Hindalan-hündalan Kür qırağı köndələn, kəklik otu bəndalan. Xan
sənsən, mən mənəm qorxma sənə dəymərəm. Hekayəti-məkati, ildə verər əlli
batman zəkatı, boyaqçı küpü açdı boyadı məmləkəti, hamamçının tası yox, heç
faydası yox. Qarışqa şıllaq atdı, dəvənin gözü çıxdı. Ay ağalar, ay qardaşlar, bir
milçək ovladıq. Acıqlandı qalxdı havaya, onun yağın tutduq saldıq tavaya. Onun
sümüyündən bir dəryaya körpü düşdü. Yüklü-yüklü, cüklüc-cüklü sərçələr keçdi.
Eniş gəldi, qəniş gəldi görək yazıq Məlik Məmmədin başına nə gəldi...” (1, 7-8).
Nağılların başlanğıcında rast gəlinən ənənəvi məkan formullarında bir sıra
funksiyalarla yanaşı, informativlik funksiyası daha qabarıq görünür. Çünki burada
nağıllardakı olayların baş verdiyi zaman və yer barədə informasiyalar təsvir olunur.
Azərbaycan nağıllarının həm girişində, həm də müxtəlif yerlərində işlədilən, artıq
ənənəviləşən məlum Şərq və qismən də Avropa ölkə və şəhərlərinin adları (Misir,
Hindistan, Yəmən, İran, Çin, Ərəbistan, Mədinə, İsfahan, Qahirə, Rusiya, Yunan,
Firəng, İsfahan, Bağdad, Qəndəhar, İstanbul və s) çəkilir. Məsələn, “Biri var idi, biri
yox idi. Müharibədən əvvəl, Rusiyada Nikolay adlı bir padşah var idi” (11, 120).
Azərbaycan nağıllarının başlanğıcında geniş yayılan yer adları Misir, Şam, Mədinə,
Yəmən, Çin, İsfahan, Bağdad, Şam və Qəndəhardır. Məsələn, “Şam şəhərində bir
padşah varmış” (6, 247); “Mədinə şəhərində Əhməd Tacir adlı var-dövlətli, həm də
səxavətli bir tacir var idi” (4, 159); “Biri var idi, biri yox idi, İsfahanda Hüseyn Tacir
adlı məşhur bir tacir var idi” (4, 139). Nağılların başlanğıcında və digər yerlərində
xarici ölkə adlarına da təsadüf edilir. Ancaq söylənilən əhvalatların məhz həmin ölkə
və şəhərlərdə baş verməsi haqqında dəqiq məlumatlar yoxdur. Bu hal tarixdə bu böl-
gələrin siyasi və mədəni baxımdan aktiv olması ilə bağlıdır. Həmçinin məlumatları
əsasən şifahi şəkildə bir-birinə ötürən nağıl söyləyicilərinin çoxunun xarici ölkələr
barədə məlumatları az olduğundan yer adlarını mexaniki olaraq işlədib dildən–dilə
ötürürlər. Beləliklə, başlanğıc formulunun xronoloji və topoqrafik elementləri
həqiqətə doğru dəyişilir. Nağıllardakı hadisələrin daha konkret məkanda baş verməsi
məzmunu dinləyiciyə yaxınlaşdırır. “Nağıl məkanı həmişə əsas iştirakçı ilə bağlı
olur. Nağılçı sanki qəhrəmanla bir sırada olur. O, görünən və eşidilən hər şeyi təsvir
edir. Qəhrəmandan xaricdə heç bir şeyi təsvir etmir. Müxtəlif hadisələrlə bağlı
qəhrəmanın yerdəyişməsi süjet inkişafında mühüm əhəmiyyət daşıyır” (14, 12).
PDF created with pdfFactory Pro trial version
www.pdffactory.com