parlament qəbul etməlidir, digərlərində parlament özünün komitələri və
komissiyaları vasitəsilə razılığım bildirməlidir, avtoritar dövlətlərdə isə bu qərar
ali icra hakimiyyəti tərəfindən qəbul olunur) iştirakı ilə qəbul edilir.
Özəl (qeyri-dövlət) kapital - fiziki şəxslərin, fıraıaların, bankların və digər
qeyri-dövlət təşkilatlarının vəsaitləridir. Bu vəsaitlər ölkədən-ölkəyə fiziki
şəxslərin yaxud təşkilatların, daha dəqiq desək, sahiblərinin yaxud bu vəsaitlərə
sərəncam vermək səlahiyyəti olan şəxslərin qərarı ilə köçürülür.
Özəl kapitalın növləri.
Kapitalın beynəlxalq hərəkətinin bu kateqoriyası da
müxtəlifliyi ilə fərqlənir: fiziki şəxslər və fınuaların xarici investisiyaları (kapital
qoyuluşları), kreditlərin verilməsi (ticarət üçün, banklararası, layihələrin həyata
keçirilməsinə və s.), borclar.
Kapitalın bu formaları və növləri «kapitalın xalis hərəkəti» anlayışının
tərkibinə daxildir. Maliyyə kapitalının ötürülməsinin (ölkədən çıxarılmasının)
ayrı-ayrı formaları aşağıdakılardır:
•
xalis dividendlər və faizlər;
•
resursların rəsmi qaydada xalis ötürülməsi;
•
resursların xərc qaydasında xalis ötürülməsi;
•
rəsmi resurslardan istifadə olunması.
Bu kapitalın
mənşəyi
özəl firmaları özlərinin yaxud borc aldıqları
vəsaitlərdir. Ancaq hökumət tərəfindən kapitalın ölkələr arasında hərəkəti kifayət
qədər ciddi nəzarət altına götürüldüyünə və tənzimləndiyinə görə fiziki şəxslərin
öz hökumətlərinin kursuna riayət etməməsi çox nadir haldır. Lakin istisnalar da
olur: avtoritar ölkələrdə bu cür kapitalın sahibləri onun köçürülməsi məsələsini
«mətbəx diplomatiyası» yolu ilə «həll» edirlər.
Kapitalın quruluşu. Kapital mürəkkəb struktur hissələrindən və fəaliyyət
formalarından ibarətdir.
Sahibkarlıq kapitalı - mənfəət əldə olunması məqsədilə birbaşa yaxud
dolayısı yolla istehsala yönəldilmək üçün nəzərdə tutulan vəsaitlərdir. Kapitalın
bu növü özəl formada olmasına baxmayaraq, həmin məqsədlərə dövlət
vəsaitlərindən istifadə olunması hallarına da təsadüf edilir (ən tipik nümunə neft
hasil edilən ərəb dövlətləridir).
Ssııda kapitalı - faiz formasında mənfəət əldə olunması məqsədi ilə borc
verilən vəsaitlərdir. Beynəlxalq təcrübədə ssuda kapitalı qismində əsasən
mənbəyi dövlət vəsaitləri olan rəsmi kapitaldan istifadə edilir; bir qədər kiçik
miqyasda isə beynəlxalq (çoxmillətli) kreditləşdirmə tətbiq edilir.
370
Müddətinə görə
kapital qısamüddətli, ortamüddətli və uzunmüddətli olur.
Sahibkarlıq kapitalının birbaşa və portfel investisiyaları formalarında
bütün qoyuluşları, habelə ssuda vəsaitləri həmişə kifayət qədər uzun müddətə
verildiyinə görə dövlət krediti (və borcları) şəklində verilən ssuda kapitalı
uzunmüddətli
(5 ildən artıq) hesab olunur.
Ortamüddətli kapital
- bir qayda kimi, 1 ildən 3 ilədək verilən vəsaitlərdir.
Qısamüddətli kapital
1 ilədək müddətə verilir və adətən ticarət
kreditlərində ssuda kapitalı fonnasında çıxış edir.
Kapitalın beynəlxalq hərəkətinin təhlilində onu adətən iki: birbaşa və
portfel kapital qoyuluşları (investisiyaları) formasında nəzərdən keçirirlər.
Birbaşa investisiyalar - investorun kapital yerləşdirdiyi ölkədə
uzunmüddətli iqtisadi maraqlar əldə etmək məqsədi ilə müəyyən obyekt üzərində
nəzarətini təmin edən kapital qoyuluşudur. Bir qayda kimi, bu cür investisiyalar
özəl mənşəlidir və sahibkarlıq kapitalının ölkədən çıxarılması ilə əlaqədardır.
Çox nadir hallarda xaricdə maliyyə əməliyyatları keçirən dövlət fımıaları və
bankları vasitəsilə dövlət kapitalından istifadə olunur.
Portfel investisiyaları - kapitalın xarici qiymətli kağızlarda, kapital
qoyuluşu (investisiyanın yerləşdirilməsi) obyekti üzərində real nəzarət imkanı ilə
bağlı olmadan yerləşdirilməsidir. İnvestisiyaların bu növləri də əsasən özəl
fonnadadır, amma dövlət də bu cür investisiya qoyuluşundan istifadə edə bilər.
Kapitalın beynəlxalq hərəkətinin bölgüsü. Beynəlxalq statistikada
kapitalın beynəlxalq hərəkəti aşağıdakı formalarda nəzərdən keçirilir:
•
birbaşa investisiyalar; qoyuluş məkanı - investorun öz ö'lkəsinin
sərhədlərindən kənardadır, kapitalın rezident və qeyri-rezident arasında hərəkəti
kimi müəyyənləşdirilir, onların arasında uzunmüddətli iqtisadi maraqlar və
əlaqələr yaradır;
•
portfel investisiyaları, aktivlər və passivlər; kapitalın qiymətli kağızların
əldə edilməsi və satışı ilə bağlı olan hərəkətidir;
•
sair investisiyalar, aktivlər və passivlər; kapitalın dövlətlərarası kreditlə
və bank depozitləri
ilə əlaqədar olan hərəkətidir;
•
ehtiyat aktivləri; sikkə qızılı, XBH, BVF-də ehtiyat mövqeyi, xarici
valyuta - bütün bunlar tədiyyə balansının saldosunun tənzimlənməsi üçün
hökumətin istifadə edə bildiyi aktivlərlə bağlı olan kapitalın hərəkətidir.
Kapitalın ixracı da müxtəlif formalarda həyata keçirilir: dövlət
371