kapitalının ixracı, özəl kapitalın ixracı, beynəlxalq təşkilatların ixracı.
Dövlət kapitalının ixracı. Kapitalın dövlət tərəfindən ixracı (ölkədən
çıxarılması)
1960-1970-ci
illərdən
milli
maraqların
xaricdə
möhkəmləndirilməsinin əsas alətlərindən birinə çevrilmişdir. Kapital ixracının
böyük həcmdə beynəlxalq yaxud milli banklar tərəfindən həyata keçirilməsi ilə
əlaqədar olaraq, 1980-ci illərin əvvəlindən bu funksiya zəifləməyə başlamışdır.
Dövlət kapitalının rolunun yenidən güclənməsi kommunizm sisteminin
dağılması ilə əlaqədardır. Dünyanın fövqəldövlətləri yeni ölkələrin müəyyən
təkamülündə birbaşa maraqlı olduğuna görə, onlar kapital ixracından əvvəlcə
güclü siyasi təzyiq vasitəsi kimi istifadə edir, sonra isə buna iqtisadi yardım kimi
münasibət göstərir. Eyni zamanda bu «ssenari»yə özəl kapital da cəlb olunur.
Dövlət kapitalının ixracı mənfəət əldə etmək məqsədi ilə deyil, əsasən siyasi və
ideoloji maraqlar mülahizələrinə əsasən həyata keçirildiyinə görə, adətən aparıcı
donor-ölkələrin maraqları nöqteyi-nəzərindən vacib olan ölkələrə və onların
iqtisadiyyatının sahələrinə (o cümlədən xammal) yönəldilir.
Ölkədən çıxarılan kapitalın ümumi həcmində dövlət kapitalının payı
1988-ci ildə təqribən 30% (1970-ci illərdə 40-42%) və 1990-1995-ci illərdə
35%-ə yaxın olmuşdur (sürətli artım); sonrakı 12 il ərzində bu həcm azalmış və
1997-2007-ci illərdə 30%-dən artıq olmamışdır. Kapitalın əsas hissəsi (90%-ə
yaxmı) ənənəvi olaraq inkişaf etməkdə olan ölkələrə yönəldilirdi, amma 1990- cı
illərin sonu - XXI əsrin ilk illərində kapitalın ölkədən çıxarılmasının coğrafiyası
dəyişməyə başladı, bunun təqribən 30%-i Şərqi Avropaya və MDB- yə - iqtisadi
sistemin transfonnasiyası yoluna cəsarətlə qədəm qoymuş ölkələrə yönəldilməyə
başladı. İxracatçı-ölkələr, bir qayda olaraq, özəl xarici investisiyalar və kreditlər
üçün qarantiya sistemi, özəl firmaların investisiya fəaliyyəti üçün əlverişli mühit
(dövlət kapitalının ən mühüm funksiyalarından biridir) yaradırdı. Bu cür
həvəsləndirici əməliyyatların bir neçə növü vardır:
•
əvəzsiz subsidiyalar və dotasiyalar;
•
inkişaf üçün dövlətin uzunmüddətli kreditləri (25-40 illik);
•
dövlətin kommersiya kreditləri;
•
özəl ixrac kreditlərinə dövlət qarantiyası verilməsi.
Beləliklə, dövlət tərəfindən kapitalın ölkədən çıxarılması, birincisi, ölkəyə
kapitalın beynəlxalq axınının bazar mexanizminin səmərəliliyinin lazımi
dərəcədə olmamasını kompensasiya edən beynəlxalq maliyyə-iqtisadi sahədə
dövlət tənzimlənməsinin formasıdır. İkincisi, dövlətlərin və beynəlxalq
372
maliyyə qurumlarının siyasətinin aləti qismində çıxış edir. Ölkədən beynəlxalq
təşkilatlar vasitəsilə çıxarılan kapitalın həcmi də buna dəlalət edir: 2001-2008- ci
illərdə ixrac olunan kapitalın ümumi həcmində onun xüsusi çəkisi 15% olmuşdur
(1990-1999-cu illərdə - 12%).
Kapitalın çıxarılması - TMK-nın, TMB-nin və beynəlxalq təşkilatların
sürətlə genişlənən funksiyasıdır və bu, lokal maliyyə-iqtisadi böhranlara (1997-
ci ildə Asiya böhranı, 1990-cı illərdə Argentina, Çili, Braziliya, Meksika və
Rusiyadakı böhranlar, 2001-2002-ci ildə ümumdünya böhranı, 2008-2010-cu
illərdə qlobal böhran) qarşı getdikcə həssaslaşan beynəlxalq maliyyə sistemində
baş verən miqyaslı pozuntularla izah edilir. Asiya, Afrika və Latın Amerikası
ölkələrində yoxsulluğun və səfalətin artması, inkişaf etməkdə olan ölkələrin bir
çoxunda cəmij^ətin məzlum təbəqələrinin mübarizəsinin silahlı toqquşma
formalarına keçməsi nəticəsində sülhə yeni təhdidlərin meydana çıxması ilə bağlı
problemlərin obyektiv surətdə aktuallaşması, maliyyə vəsaitlərinin dövlət
tərəfindən verilməsi formalarının əhəmiyyətini yüksəltmişdir.
Kapitalın ölkədən axınının həcmi nöqteyi-nəzərindən, vəziyyət kapital
axınlarının inkişaf etmiş ölkələrdə cəmləşməsinə analojidir. Yalnız bir, lakin çox
mühüm xüsusiyyət vardır: investisiya kapitalının çatışmadığı şəraitdə inkişaf
etməkdə olan ölkələrdən, habelə yeni transfonnasiya olunan dövlətlərdən (o
cümlədən MDB-dən) kapitalın xaricə intensiv axını müşahidə olunur və bəzən
kapitalın ölkədən axını ölkəyə XBİ axmlannı üstələyir. Qeyd edək ki, ABŞ
texnologiyaların ötürülməsi sahəsində beynəlxalq köçürmələr üzrə dünyada ən
iri alıcı və Yaponiyadan sonra ikinci tədiyyəçidir: 2007-ci ildə vəsaitlərin 57%-i
beynəlxalq hesabların ödənilməsi üçün istifadə olunmuş, royalti və lisenziya üzrə
24% ödəmələr həyata keçirilmişdir.
14.5.
Beynəlxalq investisiya rejiminin
mahiyyəti və məzmunu
Qeyd etmişdik ki, təkcə beynəlxalq ticarət sahəsində deyil, ümumiyyətlə,
beynəlxalq iqtisadi münasibətlərdə iki tarixi meyil mövcuddur:
1)
BİM-in liberallaşmasına doğru, özü də bu, qlobal xarakter alır;
2)
təcridolunma və avtargiya. Bu meyil lazımınca dəyərləndirilməlidir:
hətta XXI əsrin birinci onilliyinin sonunda belə, bu meyil ABŞ-dan başlayaraq,
373
Rusiyayadək onlarca ölkənin xarici iqtisadi siyasətində kifayət dərəcədə aydın
nəzərə çarpmışdır. 11 O-dan çox dövlət ÜTT-nin qaydalarına (Doha və Uruqvay
raundları) zidd olan qanun və başqa nonuativ-hüquqi aktlar qəbul etmişdir.
Başlıca problem bundadır ki, rəvan, böhransız inkişaf şəraitində iqtisadi
beynəlmiləlçiliyə meyil güclənir və BİM pozitiv inkişaf üçün təkan alır. İqtisadi
sarsıntılar, enmələr, depressiyalar dövründə isə «Bacaran canını qurtarsın!»
prinsipi üzrə qədim siyasət üstünlük təşkil etməyə başlayır. Həmin andaca dünya
iqtisadiyyatının inkişafının çoxəsrlik təcrübəsində bu prinsipin həm ölkənin, həm
də bütün dünya birliyinin vəziyyətini daha da qəlizləşdirdiyi tamamilə unudulur.
Buna baxmayaraq, biz dünya ölkələrinin bu sahədə iqtisadi həmrəyliyinin
əsas formalarını ümumiləşdimıəyə çalışacağıq.
Liberallaşmaya doğru ümumi meylin mövcudluğuna baxmayaraq, milli
siyasətin 31 yeni tədbirində XBİ-nin tənzimlənməsinin sərtləşdirilməsi nəzərdə
tutulurdu. 30 faizlik səviyyədən yüksələrək, bu tədbirlərin payı UNCTAD-m
müvafiq məlumatları dərc etməyə başladığı 1992-ci ildən sonra 2009-cu ildə ən
yüksək nöqtəyə çatmışdı. Bu tədbirlərin həyata keçirilməsi müəyyən dərəcədə
strateji sahələrin qorunması və milli resursların mühafizəsi, milli təhlükəsizliyin
təmin olunmasına görə narahatçılığın artması ilə izah olunur. Son dövrün
böhranları, o cümlədən maliyyə bazarlarmdakı sarsıntılar və ərzağın qiymətinin
bahalaşmasının nəticələri də bir sıra sahələrin fəaliyyətini tənzimləmək istəyi
doğurmuşdur. Nəhayət, bazarları formalaşmaqda olan ölkələr ətraf mühitin
qorumasına və sosial müdafiəyə daha çox diqqət yetirməyə başlayır, zəif inkişaf
etmiş ölkələr isə öz tənzimləmə rejimlərindəki çatışmazlıqları aradan qaldırır.
Bunun nəticəsində bəzi sahələrdə əcnəbilərin iştirakına yeni məhdudiyyətlər
meydana çıxmış yaxud investisiya layihələrinin seçilməsi və təsdiqi prosedurları
sərtləşdirilmişdi (bəzən milli təhlükəsizlik mülahizələrinə görə).
Dövlətin iqtisadiyyata müdaxilə miqyasının genişlənməsi, əsasən bir sıra
Latın Amerikası dövlətlərində əmlakın müsadirə edilməsi faktlarında, habelə
xilasediei maliyyə əməliyyatları çərçivəsində şirkətlərin kapitalında dövlətin
iştirakının artmasında təzahür olunmuşdu; sonuncu hal həm inkişaf etmiş, həm də
inkişaf etməkdə olan ölkələrdə baş venuişdir. 2010-cu ildə strateji kimi nəzərdən
keçirilməsi mümkün olan sahələrdə müvəqqəti milliləşdirmə dalğasının baş
qaldırması, bir sıra hallarda isə, özəlləşdirilmiş şirkətlərin milli
374
Dostları ilə paylaş: |