uyğunlaşdırılması istiqamətində inkişaf edir. Həm yeni sazişlərin bağlanması,
həm də arbitraj qərarlarının sayının çoxalması nəticəsində investisiya rejiminin
sürətli təkamülü baş verir. 2009-cu ildə 211 yeni BİS bağlanmış (82 İİM, 109
İVAQM və 20 başqa BİS), yəni həftədə təqribən 4 yeni saziş imzalanmışdır. İlin
sonunda isə sazişlərin sayı 5939-dək artmışdır. Sazişlərin tezliklə bağlanması
meyli 2010-cu ildə də davam etmiş və ilk 5 ay ərzində daha 46 BİS
imzalanmışdır (6 İİM, 33 İVAQM və 7 başqa BİS). Lissabon müqaviləsinə
əsasən XBİ məsələləri üzrə səlahiyyətlərin üzv-dövlətlərdən alınaraq,
ümumilikdə Aİ-yə verilməsi nəticəsində Avropada ciddi irəliləyişlər əldə
olunmuşdur. İnvestorlarla dövlətlər arasında mübahisələrin həllinə gəldikdə isə
2009-cu ildə ən azı 32 yeni iş başlanmış və 44 qərar qəbul olunmuş, bunun
nəticəsində ilin sonunda qaldırılmış işlərin ümumi sayı 357-ə çatmışdır. Bu
işlərin əksəriyyətində iddiaçı qismində inkişaf etmiş ölkələrin investorları çıxış
etmiş, cavabdeh isə inkişaf etməkdə olan və keçid iqtisadiyyatlı ölkələr
olmuşdur. Təhlilçilərin rəyinə görə, arbitraj qərarlarının bəzisinin tam məntiqi
olmamasına yaxud bir-biri ilə uzlaşmamasma baxmayaraq, ümumilikdə
konsolidasiya meyilləri bərpa olunur (şəkil 14.3).
14.3-cü şəkildəki diaqramda 2009-cu ildə beynəlxalq investisiya
sazişlərinin (İİM, İVAQM və sair) sayının zəif də olsa, artım prosesi əks olunur.
2010-cu ildə də bu çoxalma davam etmişdir. Eyni vaxtda milli təhlükəsizlik
mülahizələri əsasında xarici investisiyalar üzərində nəzarət meyilləri də öz təsiri
qüvvəsini saxlamışdır. Bu məqsədlə İƏİT ölkələrinin bəzisində dövlət
tənzimlənməsi tədbirləri həyata keçirilmişdir. Onlar mütləq xəbərdarlıq
qaydasının təsir dairəsini genişləndinniş yaxud hökumətə ölkə şirkətlərinin
kapitalında səhm paylarının satın alınmasını məhdudlaşdırmaq hüququ
vemaişdir. Latın Amerikasının bir çox ölkələrində hasilat sənayesində xarici
müəssisələrin milliləşdirilməsi meyli də qalmaqdadır.
Yuxarıdakı cədvəllərin və diaqramların məlumatlarından görünür ki,
axırıncı 10 ildə (2001-2010-cu illər), ikitərəfli və regional səviyyələrdə
bağlanılan BİS-in sayı xeyli çoxalmışdır. İkitərəfli səviyyədə ən mühüm
müqavilə alətləri bunlardır:
•
ikitərəfli investisiya sazişləri (İİS);
•
ikiqat vergitutmanm aradan qaldırılması haqqında müqavilələr
(İVAQM).
377
7(KHI
(İO
5000
^Ü(K)
3000
200(1
I0(HI
(I
2002
200(i
200
»
il ərzində bağlanmış İkitərəfli İnvestisiya Müqavilələrinin (İİM)
il ərzində bağlanmış ikiqat Vergiqoymanm Aradan Qaldırılması Müqavilələrinin
Beynəlxalq İnvestisiya Sazişlərinin (BİS) artan yekunla
Şəkil 14.3.
Beynəlxalq İnvestisiya Sazişlərinin (BİS) və başqa müqavilələrin
(İİM, İVAQM)* bağlanılmasının dinamikasında tendensiyalar
* UNCTAD. World Investment Report, 2010. P. 23
Son vaxtlar bəzi ölkələrlə bağlanan sazişlər daha çox liberallaşma effekti
versə də, İİS investorların müdafiə olunması alətidir. Dünya üzrə XBİ-nin
təqribən 7%-i, inkişaf etməkdə olan ölkələrdə, Mərkəzi və Şərqi Avropa
ölkələrində XBİ-nin ümumi həcminin 22%-i bu müqavilələrlə əhatə edilir.
İVAQM vergi tutulan gəlirlərin bölgüsü ilə əlaqədar olan məsələlərin həlli, o
cümlədən ikiqat vergitutmanın miqyasının azaldılması məqsədi ilə bağlanılır.
Dünya üzrə XBİ-nin təqribən 87%-i, inkişaf etməkdə olan ölkələrdə. Mərkəzi və
Şərqi Avropa ölkələrində isə onların ümumi həcminin 57%-i bu müqavilələrin
əhatə dairəsindədir.
Kapitalizmin 3 aparıcı mərkəzi çərçivəsində bağlanmış müqavilələrin və
sazişlərin (İİS, İVAQM) əksəriyyəti həm investisiyaların, həm də ticari-iqtisadi
əməkdaşlıq üzrə ən önəmli tərəfdaşlarla münasibətlərin qarşılıqlı surətdə
tənzimlənməsini nəzərdə tutur. Müqavilələrin bu tipi bazarın perspektivliyi və
sahibkarlıq fəaliyyəti baxımından daha böyük maraq kəsb edən ölkələrlə daha
intensiv bağlanılır. Başqa məlumatlar da bu fikri təsdiqləyir.
Bəzi regional müqavilələr yalnız investisiyalara aid olsa da, son vaxtadək
bu məsələlərin ticarət sazişləri vasitəsilə tənzimlənməsinə meyil göstərilməsi
müşahidə edilirdi. Bu, ikitərəfli ticarət sazişlərinə də şamil olunur. Bundan
378
əlavə, indi azad ticarət haqqında müqavilələr bir çox hallarda həm də azad
investisiya rejimi haqqında razılaşma əldə olunduğunu da ifadə edir.
Az sayda mövcud olan çoxtərəfli sazişlər konkret investisiya məsələlərinə
(məsələn, ticarətlə əlaqədar investisiya tədbirləri, sığorta, mübahisələrin nizama
salınması və sosial siyasət məsələləri) aiddir yaxud sektorial xarakterdədir
(məsələn. Xidmətlər sahəsində Ticarət üzrə Baş Saziş, GATS - General
Agreement on Trade in Services). İnvestisiyalara dair çoxtərəfli ümumi müqavilə
olmasa da, hazırda bu ideya ilə bağlı məsələ YTT- də müzakirə edilir.
Ümumilikdə isə BİS-in sayının artması və onların özünün xarakteri son
onilliklərdə milli siyasətin XBİ üçün daha da açılmasına istiqamətləndiyini əks
etdirir. Bununla əlaqədar olaraq, XBİ ilə bağlı məsələlər beynəlxalq iqtisadi
diplomatiyada ön plana çıxır. Bu, çoxtərəfli səviyyədə keçirilən beynəlxalq
ticari-iqtisadi danışıqlarla həmişə əlaqədar olmasa da, müasir dövrdə ikitərəfli və
çoxtərəfli, regional səviyyələrdə yaranan vəziyyətdən, bağlanmış müqavilələr və
sazişlər nətieəsində meydana çıxan mexanizmlərdən asılıdır.
Qarşılıqlı XBİ axınlarının intensiv artımı ilə bərabər, şirkətlər arasında
münasibətlər mürəkkəbləşir, dövlətlərarası səviyyədə, ikitərəfli və çoxtərəfli
ticari-iqtisadi danışıqlar zamanı həll edilməli olan çoxsaylı məsələlər meydana
çıxır. Təcrübədə BİS-in təyinatından, dəqiq məzmunundan asılı olaraq, XBİ
məsələlərinə müəyyən dərəcədə toxunulur. Bir qayda kimi, onların hamısı
iqtisadi agentlərin (şirkətlərin) həlledici rol oynamasına şərait yaratmaqla,
tənzimləmə rejiminin aşkarlığını yüksəldir, sabitləşdirir və nəticələri əvvəlcədən
görmək imkanı yaradır. Bunun niyyəti müvafiq iqtisadi şərait yarandığı halda,
XBİ-nin həcmini artınnaqdır. Beləliklə, XBİ üçün həlledici olan amillərə
toxunulduğu halda, BİS onun axınlarına təsir göstərə bilir.
Təcrübə göstərir ki, XBİ-nin daha səmərəli tərzdə cəlb edilməsi və
bununla əlaqədar fayda əldə olunması üçün yalnız passiv-liberal siyasətin həyata
keçirilməsi kifayət deyil. Liberallaşma böyük həcmdə XBİ cəlb olunmasına
yardım göstərə bilər, amma ondan maksimum fayda əldə edilməsi üçün bunun
kifayət etməyəcəyi bəllidir. Məsələn, qəbul edən ölkə üçün daha yüksək fayda
potensialına malik olan XBİ növlərinin (qabaqcıl texnologiyalara yaxud
ixracyönümlü sahələrə XBİ qoyuluşları) cəlbi sadəcə ölkəyə XBİ daxil olması və
bununla bağlı əməliyyatların liberallaşdırılması ilə müqayisədə daha çətin
məsələdir. Ölkələr xarici investorların cəlbində uğur əldə edən kimi, XBİ-
379