Kitabın nəşrinə göstərdiyi köməyə görə Azərbaycan Respublikası Milli Məclisinin deputatı
Yüklə 7,98 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Fəsil 15 TMK DÜNYA İQTİSADİYYATININ BEYNƏLMİLƏLLƏŞMƏSİNİN DƏRİNLƏŞMƏSİNİN ƏSAS AMİLİDİR 15.1.
- TMK-nın meydana çıxmasının səbəbləri.
Fəsil 15 TMK DÜNYA İQTİSADİYYATININ BEYNƏLMİLƏLLƏŞMƏSİNİN DƏRİNLƏŞMƏSİNİN ƏSAS AMİLİDİR 15.1. TMK: inkişaf naminə ekspansiya, yoxsa super gəlirlər dalınca qaçma? Ən ümumi şəkildə TMK-ya bu cür açıqlama vermək olar: aktivləri bir neçə ölkədə yerləşdirilmiş yaxud iqtisadiyyatın bir və ya bir neçə sahəsində müxtəlif millətlərə mənsub kapitalla təmsil olunmuş, beynəlxalq menecmentlə idarə edilən iri firma. Son 2-3 onillik ərzində TMK-nm, onların beynəlxalq əməliyyatlarının miqyasının və fonnalarmm dəyişməsi nəticəsində strategiyalarında və strukturunda baş verən dəyişikliklər bu gün mövcud və formalaşmaqda olan bazarların və sahələrin xarakterini müəyyən edir. Belə ki, ötən dövrdə TMK- nm
və
bunun dairəsində onlar müstəqil yaxud qismən müstəqil olan strukturların fəaliyyətini subpodrat mexanizmləri və ya orijinal avadanlıq istehsalçıları vasitəsilə getdikcə daha geniş əlaqələndirirlər. Bununla yanaşı, indi TMK-lar iştirakçıhğm paylı olmayan formalarını, məsələn, infrastruktur layihələri həyata keçirilərkən «inşaat - sahiblik - istismar - ötürülmə» sxemi çərçivəsində fəaliyyəti genişləndirir. TMK-nm dünyada fəaliyyət miqyasının son dərəcə genişlənməsi ilə bərabər, yeni iştirakçılar və investorlar,
o cümlədən inkişaf etməkdə olan ölkələrin TMK-sı, MRP (Milli Rifah Fondları) və birbaşa investisiyalar üzrə özəl fondlar meydana çıxmışdır. TMK-nm yeni aləmi həm onların yerləşdiyi, həm də onları qəbul edən ölkələrin milli və beynəlxalq səviyyələrdə siyasəti üçün ciddi nəticələr doğurur. Qismən də olsa, son zamanlar bu səbəbə görə investisiya siyasətində aydın dəyişikliklər baş verməklə, investorların və dövlətin hüquqlarına və vəzifələrinə daha düşünülmüş yanaşma nəzərə çarpır. Hazırki maliyyə-iqtisadi böhranı vəziyyətində, bir tərəfdən, XBİ uğrunda rəqabət mübarizəsinin kəskinləşməsi, digər tərəfdən isə, dövlət siyasəti məsələlərinin həlli çərçivəsində XBİ-nin tənzimlənməsi üzrə səylərin gücləndirilməsi nəzərə 388
alınaraq, investisiya rejimlərinin liberallaşdırılmasına və xarici investisiya qoyuluşlarının həvəsləndirilməsinə doğru addımlar atılır. Bunun nəticəsində 1950-1970-ci illərin (ilk növbədə, dövlətin aparıcı rolu şəraitində artımın səciyyəvi olduğu) daha aydın ifadə olunan meyliləri ilə 1980-2000-ci illərdə nəzarət olunmayan bazarın başlıca aparıcı qüvvəyə çevrildiyi siyasi kursların
baş vennişdir. Dövlət və investorun hüquqları və vəzifələri konsepsiyası daim inkişaf etdiyinə görə, liberallaşma ilə tənzimləmə arasında
qlobal böhran baş verənədək etinasızlıqla yanaşılsa da, bu, çoxdan aktual məsələyə çevrilmişdir.
və bu, əlaqələr yaradılmasının dəstəklənməsi, TMK-nm qəbul edən ölkələrdə fəaliyyəti nəticəsində meydana çıxan əlavə təsirlərin (o cümlədən texnologiyaları yayılması) təmin edilməsi məsələlərinə kompleks yanaşmanı tələb edir'. Direktiv orqanları qarşısında TMK aləminin bütün mürəkkəbliyini və dərinliyini, onların dövlət və inkişaf prosesinin başqa iştirakçıları ilə qarşılıqlı əlaqəsi mexanizmini bütövlüklə dərk etmək vəzifəsi durur. Bu məsələnin həlli üçün üçtərəfli investisiya münasibətləri sistemi TMK-nm yerləşdiyi ölkə, onu qəbul edən ölkə və xarici investorların hüquqları və vəzifələri baxımından dəyişdirilməli, TMK-nm inkişafa verdiyi töhfədən daha səmərəli yararlanmaq lazımdır. Məsələn, çərçivə siyasəti investorlar və inkişaf arasındakı qarşılıqlı təsirin ən vacib zonalanm möhkəmləndirməlidir. Sözsüz ki, TMK-lar mühüm rol oynamalıdır; dünyaya bütün ölkələrin dayanıqlı inkişafını, qabaqcıl texnologiyaların tətbiqini, başqa sözlə, real inkişafın məqsədlərini təmin edən
lazımdır. Amma müasir TMK-lar bunu işləyib hazırlamağa qadirdirmi? UNCTAD- ın Hesabatı bu suala cavab vermir və verə də bilməz. Aydındır ki, TMK-nm yeni aləmi investisiya siyasətinin işlənməsinin formalaşmaqda olan sistemi ilə birlikdə «investisiyalar - inkişaf - mənfəət» paradiqmasmm yenilənməsini tələb edir. Bu isə, TMK-nm müxtəlif ölkələrdə göstərdiyi fəaliyyətdən maksimum mənfəət əldə etmək kimi işbazhq məqsədləri çərçivəsindən çox uzaqlara çıxan mürəkkəb məsələdir. ^ ЮНКТАД. Доклад о мировых инвестициях. Обзор ООН. 2010. С. 47. 389 15.2. Müasir TMK-nın genezisi, mahiyyəti və təkamülü Genezis. Məlumdur ki, inkişafın müasir mərhələsində TMK-lar məhsuldar qüvvələrin (istehsal amillərinin), maliyyə-iqtisadi və istehsal əlaqələrinin və münasibətlərinin intensivləşməsinin və beynəlmiləlləşməsinin başlıca təşkilati qüvvəsi qismində çıxış edir. TMK-nın və onların filiallarının ümumdünya istehsal və satış şəbəkəsi qloballaşma proseslərinin mənbəyi və daşıyıcısıdır. Onlar beynəlxalq iqtisadiyyatın təməli olan beynəlxalq istehsalın maddi bazasına çevrilmişdir. Dünyanın inkişaf etmiş ölkələrinin iqtisadiyyatını əhatə etmiş istehsalın və kapitalın təmərküzləşməsi prosesləri XIX-XX əsrlərin qovşağında başlanmışdır və bunun nəticələrindən biri təsərrüfatçılıq təşkilatı qismində ilk milli və beynəlxalq müəssisələrin meydana çıxması olmuşdur. Beynəlxalq müəssisələr uzun müddət ərzində əsasən kartellər şəklində yaradılır və inkişaf edirdi; onlar Avropanın müxtəlif ölkələrində fəallıq göstərir, habelə başqa regionlara da nüfuz edirdilər. Belə ki, Almaniya hökuməti tərəfindən himayədarlıq göstərilən alman konsernləri Birinci Dünya müharibəsinədək, sonra isə 1930-cu illərin ikinci yarısından Avropanın, demək olar ki, bütün ölkələrində kifayət qədər təcavüzkarlıqla fəaliyyət göstərirdi. XX
əsrdə TMK-nın fəaliyyətinin məzmunu, metodları və vasitələri, təşkilati quruluşunun prinsipləri də çox güclü dəyişikliklərə məruz qalmışdır; ilk onilliklərdə onlar yalnız tədavül sahələrində fəaliyyət göstərir, qarşılarına nüfuz dairələrinin və bazarların bölüşdürülməsi vəzifəsini qoyurdu. Müasir TMK-lar əsas diqqəti istehsala və bazara, dünyanın ən müxtəlif ölkələrində və regionlarında filialların, satış bölmələrinin yaradılmasına yönəldir və bu halda ərazilərin uzaqda yerləşməsi məsələsi əhəmiyyətli rolunu itirir.
sonundan meydana çıxmışdır. Bu, onların yaranmasının ən ümumi səbəbinin istehsalın beynəlmiləlləşməsi, kapitalın təmərküzləşməsi və onun istehsal amillərinin inkişafının sürətləndiyi şəraitdə ölkədən çıxarılması faktı olduğunu sübut edir. İnkişaf etmiş ölkələrin iri burjuaziyası kapitalın ölkədən çıxarılması (pul və istehsal formalarında) vasitəsilə mənfəət norması saxlamağa yaxud artırmağa səy göstərir, xaricdə bu məqsədə nail olmağa imkan verən «boşluqlara» müdaxilə etməklə, rəqabət mövqelərini möhkəmləndirirdi. Bu da 390 Yüklə 7,98 Mb. Dostları ilə paylaş:
|