Kitabın nəşrinə göstərdiyi köməyə görə Azərbaycan Respublikası Milli Məclisinin deputatı
Yüklə 7,98 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- TMK-nın strukturu.
- TMK-nın növləri və modelləri.
- TMK-nın texnoloji modeli.
- İnhisar (unikal) iistiinlükhr modelini
aktivlərin strukturu, ölkələr üzrə səpələnməsi nəzərə alınır. Məsələn, ən böyük həcmdə transsərhəd aktivlərinə (maliyyə sektorundan başqa) lider üçlük - elektron sənayesinin təmsilçisi, xarici aktivlərinin məbləği 400 milyarddan çox olan «General Motors» (ABŞ), telekommunikasiya korporasiyası, xarici aktivləri 200 milyard dollardan artıq olan «Vodafone» (Böyük Britaniya) və avtomobil istehsalçısı, xarici aktivləri təqribən 175 milyard dollar olan «General Motors» (ABŞ) malikdir. Onların hamısı klassik TMK-dır. Beləliklə, biz TMK-ya daha bir tərif verə bilərik: TMK - istehsal və ticarət-təchizat fəaliyyətini öz ölkəsinin hüdudlarından kənara çıxararaq, beynəlxalq istehsalın fonnalaşmasının təməlini quran, beynəlxalq əmək bölgüsünün obyektiv meyillərindən fəal istifadə edən, istehsalın və kapitalın beynəlmiləlləşməsi proseslərini sürətləndirən, beynəlxalq iqtisadi fəaliyyət sistemində yeni əlaqələrin və qarşılıqlı münasibətlərin bərqərar olmasına şərait yaradan iri firmadır. UNCTAD-m məlumatlarına görə, dünya ticarətinin 33%-i TMK-nın xarici filiallarının payına düşür, dünyada ÜDM-in 10%-dən çoxu (6 trilyon dollar) onlar tərəfindən istehsal olunur, ümumdünya ETTKİ-də oynadığı rol getdikeə güclənir. Qeydiyyatdan keçmiş patentlərin 80%-dən çoxu onların payına düşür və inkişaf etmiş ölkələrin özəl sektorunda ETTKİ-nin 80%-ə yaxınını onlar maliyyələşdirir.
filiallardan (törəmə şirkətlərdən və bölmələrdən) ibarətdir. Müasir TMK- nın səciyyəvi xüsusiyyətlərinə aşağıdakıları aid etmək olar: •
özündə, birincisi, baş şirkəti (bir və daha çox), ikincisi, ölkənin hüdudlarından kənarda səpələnmiş filialları, bölmələri, törəmə şirkətləri (xarici aktivlərin payı şirkətin ümumi aktivlərinin dəyərinin 25-30%-i qədər olmalıdır) birləşdirən təşkilati strukturdur; •
beynəlxalq istehsal sistemidir (şirkətin ümumi dövriyyəsinin 1/5 hissəsindən ‘A hissəsinədək xarici əməliyyatların payına düşməli, yəni TMK-nın baş ofisinin yerləşdiyi ölkədən kənarda baş vennəlidir); •
resipiyent-ölkənin nümayəndələrinin mütləq qaydada daxil edildiyi (yerli şəraitə uyğunlaşmaq üçün) beynəlxalq menecment sistemidir. TMK-nın növləri və modelləri. Müasir iqtisadi ədəbiyyat korporasiyaları çoxmillətli, transmilli, millətlərarası, millətüstü, qlobal və s. bu kimi söz 394 birləşmələri şəklində verən terminlərlə zəngindir. TMK-nm dünya iqtisadiyyatında həyata keçirdiyi fəaliyyətin yeni təşkilati fonnalarmın düzgün ifadə olunması axtarışlarını əks etdirdiyinə görə, bu terminoloji rəngarənglik müəyyən dərəeədə qanunauyğundur. TMK-nın ilk tədqiqatçıları olan bəzi iqtisadçılar (R.Robinson, C.Robinson, L.Teraer, P.Samuelson, R.Barr, K.Savan və başqaları) onları beynəlxalq, multimilli, supermilli korporasiyalar; başqaları (C.Helbreyt, X.Perlmutter, S.Braun, R.Vemon) isə etnosentrist, polisentrist, geosentrist korporasiyalar adlandırır. TMK problemlərinin tədqiqində Kanada, əsasən də, Toronto universitetinin iqtisadçıları böyük rol oynamışdır. Onların əsərlərində aşağıdakılar fərqləndirilirdi: •
məqsədi ilə yerləşdiyi dövlətlərin hökumətlərinin tövsiyələrini əldə rəhbər tutan milli şirkətlər; •
birinci göstərilənlərlə müqayisədə az nəzərə alan multimilli şirkətlər; •
qüdrətinə güvənərək, yerləşdiyi ölkənin milli və dövlət xüsusiyyətləri, qanunvericiliyi və s., yəni qlobal strategiyasına zidd olan, maraqlarına uyğun gəlməyən heç nə ilə hesablaşmayan transmilli şirkətlər. Tədqiqatçıların hamısı bunların məhz transmilli (beynəlxalq) korporasiyalara şamil olunduğu ilə razılaşır. TMK haqqında bütün müasir konsepsiyalar firmanın malların və xidmətlərin istehsalı və satışının təşkili üzrə müəssisə olması nəzəriyyəsinə əsaslanır. Beynəlxalq şirkətlərin əksəriyyəti öz fəaliyyətinə milli bazarlara xidmət göstəmıəkdən başlamışdır. Sonra isə onlar yerləşdikləri ölkənin müqayisəli üstünlüklərindən və şirkətin konkret üstünlüklərindən yararlanıb, məhsullarını ölkədən kənara çıxarmaqla yaxud qəbul edən ölkədə istehsallarını təşkil etmək məqsədi ilə xaricə investisiyalar qoyaraq, beynəlxalq bazarlarda fəaliyyətlərini- genişləndirmişlər. TMK-nın əsas xüsusiyyətini - birbaşa investisiyalar əsasında xaricdə yaradılmasını, malların və xidmətlərin istehsalı və satışı üzrə xarici fımıalanmn mövcudluğunu qeyd edərək, onun tədqiqatçıları xarici birbaşa investisiyaların -bir sıra modellərini işləyib hazırlamışlar. TMK-nın texnoloji modeli. Amerika iqtisadçısı C.Helbreyt TMK-nın əmələ gəlməsini texnoloji səbəblərlə əsaslandınmşdır. Onun fikrincə, beynəlxalq şirkətlərin xarici filiallarının təşkili qəbul edən ölkələrdə müasir.
mürəkkəb məhsulların satışı və onlara xidmət göstərilməsi ilə əlaqədar olaraq, mal və xidmətlərin ötürülməsi üzrə ixtisaslaşan müəssisələr sisteminin (şəbəkəsinin) mövcudluğunun zərurətindən irəli gəlir. Bu cür texnoloji strategiya TMK-ya dünya bazarındakı payını artımıağa imkan verir. İnhisar (unikal) iistiinlükhr modelini amerikalı iqtisadçı S.Haymer işləyib hazırlamış, sonra professor Ç.P.Kindleberger və başqaları tərəfindən inkişaf etdirilmişdir. İnhisarçılıq üstünlükləri nəzəriyyəsinə görə, TMK-nı qəbul edən ölkə öz bazarında «oyun qaydalarını» yaxşı bilən, yerli hakimiyyətlə geniş əlaqələri olan və tranzaksiya xərcləri çəkməyən, yəni sazişlərin bağlanması üçün böjdik vəsait sərf etməyən yerli firmalarla müqayisədə, xarici investora üstünlüklər təmin edilməlidir. Xarici firmalar üçün inhisar üstünlükləri yerli müəssisələrdə istehsal edilməyən orijinal məhsulların buraxılması; böyük məbləğdə mənfəət əldə etmək imkanı verən «miqyas effekti»; TMK-nı qəbul edən ölkənin dövlət tənzimlənməsində xarici investorlar üçün əlverişli şərait hesabına yarana bilər. TMK-ya şamil olunmaqla məhsulun həyat dövrü modeli Amerika iqtisadçısı R.Veron tərəfindən firmanın artımı nəzəriyyəsi əsasında işlənib hazırlanmışdır. Bu nəzəriyyəyə görə, istənilən məhsul həyat dövrünün 4 mərhələsindən keçir: 1)
bazara giriş; 2)
satışların artımı; 3)
bazarın doydurulması; 4)
satışların azalması. Daxili bazarda satışların azalması vəzi)^ətindən çıxış yolu ixrac yaxud məhsulun həyat dövrünü uzatmaq üçün onun istehsalının xaricə köçürülməsidir. Bu halda fınnanm artımı, bazarın doydurulması mərhələlərində istehsal və satış xərcləri, adətən ixtisar olunur və bu, malın qiymətinin ucuzlaşması nəticəsində ixracına və xaricdə istehsal həcmini çoxaltmağa imkan yaradır. Bu strategiyadan iri korporasiyalar, xüsusilə də TMK-lar istifadə edə bilər. Qərbin məşhur iqtisadçılarının (C.Helbreyt, Draker, F.Kotler və başqaları) tədqiqatlarına əsasən, TMK-nm vahid tərifi yoxdur və temıinlərdən ənənəvi semantik istifadəyə uyğun olaraq, onları beynəlmiləl, beynəlxalq korporasiya adlandırırlar. Məsələn, çoxmillətli korporasiyalar (ÇMK) bir neçə (ikidən az olmayan) dövlətin milli şirkətlərini istehsal və elmi-texniki əsasda 396 Yüklə 7,98 Mb. Dostları ilə paylaş:
|